مجموعة فتاوی ابن أبی عقیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب مجموعة فتاوی ابن أبی عقیل یا رسالتان مجموعتان من فتاوى العلمين در بردارندۀ اقوال و نظريات ابن ابى عقيل عمانى است كه غالبا از كتاب
مختلف الشيعة علامۀ حلّى( م ۷۲۶ ق) گردآورى شده است و در موارد نادرى نيز از السرائر ابن ادريس( م ۵۹۸ ق)، المعتبر
محقق حلّى ( م ۶۷۶ ق)، الذكرى
شهيد اوّل ( م ۷۸۶ ق)،
مفتاح الكرامة سيد جواد عاملى( م ۱۲۲۶ ق) مطالبى نقل شده است.
گفته شده است كه ابن ابى عقيل عمانى يمنى است، و عمان از سواحل درياى
يمن است. او در آغاز
غيبت كبرى مى‌زيسته است. از« بحر العلوم» نقل شده است كه او استاد
جعفر بن قولويه بوده و جعفر بن قولويه استاد
شيخ مفيد بوده است. اين قول از قول بالا كه جعفر بن قولويه را همدوره
على بن بابويه معرفى كرده است، اقرب به تحقيق است. آراء ابن ابى عقيل در
فقه زياد نقل مى‌شود. او از چهره‌هايى است كه مكرر به نام‌او در فقه بر مى‌خوريم. حسين بن ابى عقيل ملقب به« حذاء» معروف به« عمانى» و« ابن عقيل»، كنيه‌اش« ابو على»، از فقهاى بزرگ و از بزرگان اماميه و از متكلمين وارسته‌اى است كه معاصر با
ثقة الاسلام كلينى ( متوفى ۳۲۹) بوده، و از اساتيد شيخ مفيد به شمار مى‌آيد.
بزرگان‌مرحوم مدرس صاحب
ريحانة الادب درباره او مى‌نويسد:« شيخ مفيد به غايت او را ستوده است و او نخستين كسى است كه در اول غيبت كبرى، فقه را مهذب كرد و با قواعد اصوليه تطبيقش نمود، طريق
اجتهاد و تطبيق احكام با ادله و اصول آنها را باز كرد. بعد از او«
ابن جنيد اسكافى »، هم همان طريق را پيمود. بدين جهت است كه در
اصطلاح فقها، اين دو فقيه جليل القدر به« قديمين»( دو تن از قدما) تعبير آورده مى‌شود. آراء ابن عقيل محل توجه و اعتناى بيشتر
محقق حلى و علامه و متاخرين قرار گرفته است و از فتاواى نادره او عدم تنجس آب قليل به مجرد ملاقات با نجس، وجوب
اذان و اقامه در نماز صبح و شام و بطلان نماز در صورت ترك آنها( اذان و اقامه) است...» مرحوم ميرزا عبد الله افندى صاحب رياض العلماء درباره او گويد:« فقيه بزرگ، متكلم اصيل، شيخ بزرگوار، معروف به
ابن ابى عقيل ، اقوال و آراء او در كتابهاى ما مورد نقل قول قرار گرفته است، با آنكه مردم سرزمين عمان همگى از
خوارج و ناصبيها هستند، ولى به نظر مى‌رسد كه آنان پس از سده سوم از ديار مغرب به‌آن منطقه آمده باشند.» او مى‌افزايد:« علامه در كتاب«
خلاصة الاقوال » توصيف و تجليل فراوانى از او به عمل آورده است.»
نجاشى ، صاحب كتاب رجال معروف، پس از توصيف او به ثقة و
فقيه و متكلم بودن، و پس از ذكر كتابهاى او، از كتاب« المتمسك بحبل آل الرسول( ص)» نام مى‌برد و مى گويد:« كتاب بسيار مشهورى در ميان شيعه مى‌باشد. كمتر كسى پيدا مى‌شود كه وارد
خراسان گردد و از آن كتاب نسخه يا نسخه‌هايى تهيه نكرده باشد. از استادم ابا عبد الله شنيدم كه در حق اين مرد فراوان مدح و ثنا مى‌گفت.» فقيه بزرگوار
شيعه ،
شيخ طوسى در كتاب« الفهرست» درباره او مى‌گويد:« ابن ابى عقيل عمانى، داراى كتابهاى متعددى است. او از زمره متكلمين شيعه بوده و كتابهايى در فقه دارد. و كتاب« الكر و الفر»( در امامت)، و« المتمسك بحبل آل‌الرسول»( در فقه) را ذكر كرده است.»
ابن شهر آشوب در معالم العلماء، ص ۳۷، و مرحوم
شيخ حر عاملى در امل‌الآمل( ۶۱/ ۲)، عين مطالب گذشته را در حق او نقل نموده‌اند و او را با علم و فضيلت و فقاهت و كلامى بودن توصيف نموده‌اند. شيخ اردبيلى صاحب جامع الرواة درباره او سخن نجاشى را نقل مى‌كند و مى‌گويد:« حسن بن على بن ابى عقيل حذاء، فقيه وارسته و متكلم است و كتابهايى در زمينه فقه و كلام دارد. از استادم ابو عبد الله شنيدم كه فراوان در حق او ثنا و تعريف مى‌نمود...» آية الله
سيد حسن صدر ، مؤلف كتاب« تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام» او را در گروه فقهاى بزرگ
اماميه نام برده است و درباره او چنين مى‌نويسد:« او بزرگ شيعه و آبرو و
اعتبار آنان، متكلم، فقيه، ركن و مؤسس در فقه و محقق در علوم شرعى و مدقق در علوم عقلى، كتابهاى متعددى در فنون اسلامى دارد، ولى‌شهرت او در فقه و
استنباط احكام شرعى است. او معاصر كلينى و از علماى قرن سوم‌هجرى مى‌باشد...» آية الله خويى صاحب
معجم رجال الحديث ، پس از نقل اقوال و آراء نجاشى، شيخ طوسى و
علامه حلى مى‌فرمايد:« شهرت و اعتبار او، عظمت علمى و عملى اين شخصيت، در بين فقهاى اعلام، ما را بى نياز از اطاله سخن و تعرض به اقاويل و كلمات آن بزرگان مى‌نمايد.»
با همه تلاشى كه در رابطه با شناخت تاريخ دقيق وفات او صورت گرفت و به صاحبان فن نيز مراجعه شد، چيزى به دست نيامد، ولى با توجه به هم عصر بودن او با ثقة الاسلام كلينى و ابن بابويه( صدوق اول)، حدس زده مى‌شود كه وفات او نيز همان نيمه اول قرن چهارم، در حدود ۳۳۰ تا ۳۵۰ هجرى رخ داده باشد. رحمت خدا و رضوان او شامل حالش باد.
اين كتاب در بردارندۀ اقوال و نظريات ابن ابى عقيل عمانى است كه غالبا از كتاب
مختلف الشيعة علامۀ حلّى( م ۷۲۶ ق) گردآورى شده است و در موارد نادرى نيز از السرائر ابن ادريس( م ۵۹۸ ق)، المعتبر
محقق حلّى ( م ۶۷۶ ق)،
الذكرى شهيد اوّل( م ۷۸۶ ق)،
مفتاح الكرامة سيد جواد عاملى( م ۱۲۲۶ ق) مطالبى نقل شده است.
از قديمى‌ترين فقهايى كه نظريات آنان در كتب فقهى ذكر شده است حسن بن ابى عقيل عمانى( م و ابن جنيد) رازى( م حدود ۳۸۱ ق) است كه به سبب شهرت آنان در فقاهت و تطبيق احكام با ادله و
اصول فقه از آنان تعبير به« القديمين يا الأقدمين» شده است. كتاب فقهى ابن ابى عقيل«
المستمسك بحبل آل الرسول » كه در بردارندۀ تمام ابواب فقهى بوده است از زمان تأليف در نزد فقهاى
اماميّه از شهرت خاصى برخوردار بوده است كه تا زمان شهيد ثانى قدس سره از آن مطالبى نقل مى‌شده است و سپس ناپديد شده و فقهاى بعد از وى از استفاده از آن محروم گشته‌اند.
شيخ
عبد الرحيم بروجردى به پيروى از رهنمودهاى آية الله عظمى
آقا حسين بروجردى ( م ۱۳۸۱ ق) كه شاگردان خود را ترغيب و تشويق به استفاده از فتاواى قدماء اصحاب اماميّه مى‌نموده است و علاقه داشته است كه نظريات ابن ابى عقيل از موسوعه‌هاى فقهى همچون مختلف الشيعة گردآورى شود بر اين امر همت گماشته است و همچنان كه آية الله اشتهاردى در پايان كتاب فتاوى ابن الجنيد آورده است، مبتكر اين فضيلت بوده است. وى در کتاب فتاوى ابن الجنيد مى‌نويسد: كان المتبكر لهذه الفضيلة سماحة
حجة الإسلام و المسلمين الحاج الشيخ عبد الرحيم البروجردي زيد في عمره.
در اين امر مهم و ضرورى آية الله شيخ
على پناه اشتهاردى وى را يارى نموده و با پاورقى‌هاى عالمانه‌اش اين كتاب را مزين نموده است.
وى مقدمۀ ارزشمندى در فضيلت كسب علم و طريقۀ
استنباط احكام و طريقۀ جمع‌آورى اين دو رساله، زندگى‌نامۀ على بن بابويه، حسن بن ابى عقيل نوشته و پس از بازنگرى مطالب آن و جبران نقايص آن با استفاده از مختلف الشيعة
علامۀ حلّى ( م ۷۲۶ ق) و ساير كتب فقهى آن را به حضرت آية الله عظمى
سيد محمدرضا گلپايگانى قدس سره( م ۱۴۱۴ ق) عرضه داشته است و پس از تأييد وى، براى استفادۀ حوزه‌هاى علميه در سال ۱۴۰۶ ق چاپ شده است.
اين كتاب در بردارندۀ كتابهاى
طهارت ، صلاة، زكاة، خمس، صوم، حج،
جهاد ، متاجر، شفعه، وصيت،
نكاح ، طلاق و اقسام آن، كفارات، صيد و ذبائح، قضاء و شهادات، فرائض، حدود،
قصاص و ديات است.
حواشى و پاورقى‌هاى عالمانه و ارزشمند آية الله شيخ على پناه اشتهاردى اين كتاب را داراى
اعتبار خاصى نموده است. وى در بسيارى از موارد حتى عبارت‌هاى نقل شده از مختلف الشيعة را تصحيح و تفسير نموده است. وى در حالى كه منابع و مآخذ روايات را
استخراج نموده است در مواردى نيز به فقدان بعضى از آنها در منابع روايى اشاره نموده است.
به عنوان نمونه در صفحۀ ۱۷ حاشيۀ ۲ در روايتى در بحث
تيمم مى‌نويسد: لم نجد هذه في كتب الأحاديث و العجب انّه لم ينقلها في الوسائل عن المختلف أيضا فتأمّل.
در صفحۀ ۱۴۲ نيز در مورد داستانى در مورد
حكم عمر مى‌نويسد: لم نعثر إلى الآن عليه فتتبع.
نسخه ای از کتاب مجموعة فتاوى ابن أبي عقيل با موضوع
فقه استدلالى به
زبان عربی به تصحیح و تحقیق عبد الرحيم بروجردى وعلى‌پناه اشتهاردى در یک جلد در
چاپخانه اخلاص در قم سال ۱۴۰۶ هجری قمری به اسم"
رسالتان مجموعتان من فتاوى العلمين " چاپ شده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
