محمد بن ابراهیم کلاباذی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلاباذی، ابوبکر محمد بخاری،
محدّث و
صوفی قرن چهارم می‌باشد.
دربارۀ زندگی وی، به رغم شهرت آثارش، اطلاع چندانی در دست نیست، کلاباذی احتمالاً در
کلاباذ، محله‌ای بزرگ در
بخارا، به
دنیا آمده است
دربارۀ
کنیه و
حنفی بودن او،
اجماع وجود دارد.
به وی
لقب تاج الاسلام
و امام الاصولی
داده‌اند.
نام پدرش را، به اختلاف، ابراهیم
و اسحاق
که گفته است محمدبن اسحاق و محمد بن ابراهیم دو تن هستند) ضبط کرده‌اند.
خطیب بغدادی نیز نام پدر او را ابراهیم و نام جدش را اسحاق ثبت کرده است. بنا بر گزارش
بروکلمان، بر یکی از نسخه‌های
معانی‌الاخبار در پاریس، نوشته شده است ابن ابیاسحاق ابراهیم بن یعقوب. افزون بر این، برخی منابع
نیز وی را ابوبکر محمدبن ابی اسحاق ابراهیم بن یعقوب معرفی کرده‌اند. بنابراین، به نظر می‌رسد نام
پدر وی ابراهیم و کنیه‌اش ابواسحاق بوده و احتمالاً کلمۀ «ابی» از برخی از نسخه‌های آثار وی افتاده است.
برخی از علمای
حدیث، مانند
ابن حجر عسقلانی در
فتح الباری و
عبدالرؤوف مناوی در
فیض القدیر،
به برداشت وی از احادیث استناد کرده‌اند.
از بحث‌های کلامی کلاباذی در آثارش، بخصوص در بخش اول
التعرف، آشکار است که با مباحث کلامی نیز آشنا بوده است،
ابن تیمیه نیز در آثارش
برداشت‌های کلامی وی را نقل کرده است.
مشایخ کلاباذی در
فقه و
حدیث، حدود ۸۴تن بوده‌اند.
احمدبن نصر نیشابوری،
محمد بن عبدالله بن یوسف نیشابوری، محمدبن علی‌بن حسین حافظ اسفرایینی و
محمدبن فضل بخاری کُماری (متوفی۳۸۱) از استادان او بودند.
ازجمله استادان وی در
تصوف نیز محمدبناحمدبن ابراهیم فارسی (متوفی ۳۷۰) بوده است.
به گزارش
جامی،
کلاباذی درآثارش از ابوالقاسم
فارس‌بن عیسی بغدادی، از خلفای
منصور حلاج، نقل قول مستقیم کرده؛ بنابراین، احتمالاً وی نیز از استادان کلاباذی در تصوف بوده است.
به غیر از
ابوابراهیم بن اسماعیل مستملی بخاری، مؤلف شرح تعرف- که ظاهراً از شاگردان بی واسطه یا با واسطۀ کلاباذی بوده است
کلاباذی شاگردان دیگری نیز داشته است، از جمله، ابونصر
احمدبن علی مایمرَغی و ابوبکر
احمدبن علی بن محمد اصفهانی از استادان
خطیب بغدادی .
کلاباذی در بخارا درگذشت و
مزارش در آن‌جا محل
زیارت بود، دربارۀ سال وفات وی اختلاف وجود دارد؛ آن را۳۸۰ و ۳۸۴ ذکر کرده‌اند
بروکلمان، علاوه بر ۳۸۰ و ۳۸۵، احتمال وفات وی در ۳۹۰ را نیزذکر کرده، که از این میان
زرین‌کوب سال ۳۸۵ را محتمل‌تر دانسته است.
از جملۀ آثار کلاباذی، اربعون حدیثا/ اربعین فی الحدیث
امالی فی‌الحدیث،
معدل الصلاه،
الاشفاع والاوتار،
فصل الخطاب و
شرف‌الفقر واهله است.
وی احتمالاً در
تفسیر قرآن، بر اساس اقوال
صحابه، هم کتاب‌هایی داشته است.
اما شهرت کلاباذی به اعتبار دو اثر مهم وی، یعنی
التعرف (در
تصوف ) و
بحر الفوائد یا
معانی الاخبار (در حدیث) است.
گفته‌اند که وی شرحی نیز بر کتاب التعرف به نام
حسن‌التصرف نوشته بوده است.
اما برخی گفته‌اند که این شرح از
علی‌بن اسماعیل قونوی (متوفی۵۸۷) است، از کتاب‌های کلاباذی، به غیر از التعرف و بحر الفوائد، اثر دیگری دردست نیست، التعرف درواقع
اعتقادنامۀ کلاباذی است و بیش‌تر رنگ کلامی دارد.
این کتاب از حکایات ولطایف وشرح کرامات خالی است.
نام کتاب بحر الفوائد، دربرخی نسخه‌های خطی،
مفتاح معانی الاخبار،
الاخبار بفوائد الاخیار،
معانی الآثار،
معانی الاحادیث المصطفویه و
مبانی الاخبار المجتبویه ضبط شده است، ولی نام‌های بحر الفوائد و معانی الاخبار مشهورتر است
، این کتاب شرح ۲۲۲
حدیث است که مؤلف برای شرح و رفع
تعارض این احادیث، حدود ۳۷۰ حدیث دیگر را نیز ذکر کرده و بنابراین، در مجموع ۵۹۲ حدیث را گردآورده است.
بحرالفوائد عناوین و موضوعاتی مشترک با التعرف دارد، مانند بحث از
محبت،
توکل،
مکاشفه،
توبه،
فقر،
زهد،
شکر، و
ذکر الله .
بحر الفوائد حاوی برخی احادیثی است که در هیچ کتاب دیگری وجود ندارد و کلاباذی گاه آن‌ها را به محدّثانی نسبت داده است که در کتاب‌های آنان چنین احادیثی یافت نمی‌شود.
وی در این کتاب، افزون برشرح احادیث به کمک حدیث و آیات
قرآن و معانی ظاهری کلمه، اگردر حدیث معنایی وجود داشته که درجهت افکار
صوفیه بوده یا ازمشایخ صوفی، نزدیک به محتوای آن حدیث یا در تأیید معنای آن، اقوالی وجود داشته، آن معنا و اقوال را ذکر کرده است.
بحر الفوائد در ۲۰۰۸ در
قاهره به چاپ رسید.
(۱) ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، تحقیق وتعلیق عبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت.
(۲) ابن تیمیه، منهاج السنه النبویه، محمد رشاد سالم، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
(۳) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، شرح صحیح بخاری، بیروت۱۴۰۸/۱۹۸۸م.
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۲ در حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۵) نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران، ۱۳۸۶.
(۶) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون.
(۷) خیرالدین زرکلی، الاعلام قاموس تراجم، بیروت۱۹۹۹م.
(۸) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، چاپ افست بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
(۹) عبدالقادر بن محمد ابن ابی الوفا قرشی، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، تحقیق عبدالفتاح محمد الحلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳م.
(۱۰) احمدبن محمد ادنروی، طبقات المفسرین، تحقیق سلیمان‌بن صالح الخزی، مدینه منوره۱۴۱۷/۱۹۹۷م.
(۱۱) زین‌الدین قاسم‌بن قطلوبغا حنفی، تاج التراجم فی من صنف من الحنفیه، تصحیح ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲م.
(۱۲) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد.
(۱۳) عبدالحسین زرین‌کوب، جستجو درتصوف، تهران۱۳۶۳.
(۱۴) فصیح خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران۱۳۸۶.
(۱۵) ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، نورالدین شریبه، حلب سوریا ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
(۱۶) سمعانی، الانساب.
(۱۷) احمد سمیعی (گیلانی)، «دربارۀ شرح تعرف، مصحَّح محمد روشن»، معارف، دوره هشتم، ش ۳، آذر و اسفند ۱۳۷۰.
(۱۸) محمد جعفرکتانی، الرساله المستطرفه، کراچی۱۳۷۹/۱۹۶۰م.
(۱۹) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، بحر الفوائد المشهور بمعانی الاخبار، تحقیق وجیه کمال‌الدین زکی، قاهره۱۴۲۹/۲۰۰۸م.
(۲۰) محمد عبدالروف مناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ۱۳۹۱/۱۹۷۲م.
(۲۱) اسماعیل بن محمد مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمدروشن، تهران، ۱۳۶۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کلاباذی»، شماره۶۸۵۲.
