محمد ثریا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد ثریّا، زندگینامه نویس و محقق مشهور
ترک بود.
وی در ۱۲۶۱ در
استانبول به
دنیا آمد. پدرش محمد حُسنی بیگ کارمند دولت بود. محمد پس از اتمام تحصیلات ابتدایی وآموختن زبانهای عربی و فارسی و اندکی فرانسه، در ۱۲۷۹ در دارالترجمة باب عالی، شروع به کار کرد و از اعضای هیئت تحریریة روزنامة جریدة حوادث (شروع انتشار: ۱۲۵۶) شد و از ۱۲۹۳ انتشار جزوة نخستین از اثرش،
نخبة الوقایع ، را آغاز کرد. چون فعالیتهایش مورد توجه قرار گرفت، در ۱۳۰۴، با فرمان سلطان عبدالحمید دوم (حک: ۱۲۹۳ـ۱۳۲۷) به عضویت مجلس معارف (شورای تعلیم و تربیت) در آمد و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند.
معروف ترین اثر محمد ثریا، دایرة المعارف سجلّ عثمانی، محصول سالها یادداشت برداری از نسخ خطی و اسناد و مدارک پراکنده در کتابخانه‌ها و سنگ قبرهای قبرستانهای مختلف
استانبول است. این اثرِ چهار جلدی که در فاصلة ۱۳۰۸ـ ۱۳۱۵ به چاپ رسیده، مشتمل بر آثار و احوال اغلب شخصیتهای صاحب نام عثمانی، در زمینه های مختلف
علم و
ادب و
هنر و
سیاست است. وی گاهی به شرح احوال رجال و مشاهیر اسلامی غیرعثمانی نیز پرداخته است. این اثر، همچنین در بر دارندة اطلاعاتی دست اول درباره بعضی از شخصیتهای درجه چندم و گمنام است که در هیچ منبع دیگری پیدا نمی‌شود. این امتیاز، به رغم اشتباهات و اغلاط مطبعی و آشفتگیهایی که در کتاب هست، سبب شده است که هنوز هم از آن به عنوان یک کتاب مرجع در تاریخ و فرهنگ عثمانی استفاده کنند.
گویا خود مؤلف پس از انتشار اثر به منظور تصحیح و استدراک و تکمیل آن، ذیلی بر سجل نوشته است که به ادعای خلیل ادیب، یکی از دوستان وی، مشتمل بر ده جلد بوده است. اما
محمدطاهر بروسه لی تکملة
سجل عثمانی را دو جلد و ذیل الذیل را یک جلد ذکر کرده است.
محمدزکی پاکالین نیز ذیلی بر سجلّ عثمانی نوشته که نسخة خطی آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می‌شود (و ظاهراً تا کنون به چاپ نرسیده است).
نخبة الوقایع، نخستین اثر چاپ شدة محمد ثریا، کتابی است دو جلدی در تاریخ انتصاب و تعیین رجال عثمانی به مقامات دولتی و تاریخ درگذشت آنان، از ۱۲۴۷ تا ۱۲۹۲، لیکن بخش چاپ شده آن شامل اطلاعاتی تا آخر ۱۲۶۹ است. مآخذ اصلی این اثر روزنامه های تقویم وقایع، نخستین روزنامة ترکی که از
جمادی الاخرة ۱۲۴۷ انتشار می‌یافت، و جریدة حوادث بود. نسخه ای از بخش چاپ نشدة آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می‌شود.
آثار دیگری که به محمد ثریا نسبت داده‌اند عبارت‌اند از: تاریخ محمد ثریا، در نه جلد، که در بر دارندة حوادث دوران پادشاهی سلاطین عثمانی از سلطان محمود دوم (حک: ۱۱۹۹ـ ۱۲۵۵) تا
مرگ سلطان عبدالعزیز (حک: ۱۲۷۷ـ۱۲۹۳) است؛
تاریخ اسلام در ده جلد؛ برهان الشرق یا لغات خمسه در هفت جلد که فرهنگ لغات عربی، فارسی، ترکی عثمانی، ترکی جغتایی و تاتاری است؛ تألیفاتی در
حدیث و
قرآن ؛ چهار رمان.
تعداد تألیفات محمد ثریا را بیش از چهل جلد ذکر کرده اند. تمام دست نوشته های آثار و یادداشتهای او از نسخ خطی و سنگ قبرها، در جریان آتش سوزی ۱۳۳۴
استانبول طعمة حریق شد. وی در ذیحجة ۱۳۲۶ درگذشت. وی را در گورستان قره جه احمد
به خاک سپردند.
(۱) خلیل ادیب، «ضیاع الیم: یازیق ثریا بیگ ده اولموش»، بیان الحق مجموعه سی، ش ۱۷ـ ۱۸ (۱۳۲۴ـ۱۳۲۶)، ص ۳۸۶ به بعد، ۳۹۶ به بعد.
(۲) محمدطاهر بروسه لی، عثمان لی مؤلف لری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳) اکرم رشاد و عثمان فرید، نوسالِ عثمانی، استانبول ۱۳۲۵، ج ۱، ص ۱۸۴.
(۴) عبدالرحمان شرف، تاریخ مصاحبه لری، استانبول ۱۳۳۹، ص ۳۳۹.
(۵) Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke , Leiden ۱۹۲۷, ۳۸۵ FF;.
(۶) Ba íbakanl âk Ar íivi Mدlga Dہhiliye Nezہreti, Sicilli umأmiye defteri, no ۱۱۳, P ۴۱;.
(۷) EI ۱ , sv " Thuraiya ¦, Meh ¤emmed" (by Franz Babinger) ;.
(۸) I brahim Alہaddin Gخvsa, Tدrk me íhurlar ansiklopedisi , Istanbul (nd) , ۳۶۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ثریا».
