محکم و متشابه (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محکم و متشابه: (آياتٌ مُّحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ) «
محکم» در اصل از «
احکام» به معنى «
ممنوع ساختن» گرفته شده و به همين دليل به موضوعات پايدار و استوار «
محكم» گفته مى‌شود، زيرا عوامل نابودى را از خود مى‌رانند و همچنين به سخنان روشن و قاطع كه هرگونه خلافى را از خود دور مى‌سازند، «
محكم» گفته شده و به اين ترتيب معانى «
استوار گردانيدن» در آن افتاده است.
واژه «
متشابه» در اصل به معنى چيزى است كه قسمتهاى مختلف آن، شبيه يكديگر باشند، به‌همين‌جهت به جمله‌ها و كلماتى كه معنى آنها پيچيده باشد و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده شود، «
متشابه» مى‌گويند.
منظور از
آیات محكمات، آياتى است كه مفهوم آن به قدرى روشن است كه جاى گفتگو و بحث در معنى آن نيست. و منظور از متشابهات قرآن ، يعنى آياتى كه معانى آن در بدو نظر پيچيده است و در آغاز، احتمالات متعدد در آن مى‌رود اگرچه با توجه به آيات محكم، تفسير آنها روشن است. در حقيقت «
آيات محكم» از يک نظر همچون شاهراههاى بزرگ، و «
آيات متشابه» همانند جاده‌هاى فرعى هستند، روشن است كه اگر
انسان در جاده‌هاى فرعى، احيانا سرگردان شود، سعى مى‌كند خود را به نخستين شاه‌راه برساند و ازآنجا مسير خود را اصلاح و پيدا كند.
به موردی از کاربرد محکم و متشابه در
قرآن، اشاره می‌شود:
(هُوَ الَّذيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُّحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاء الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاء تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ في الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاّ أُوْلُواْ الألْبابِ) «او كسى است كه اين
کتاب آسمانی را بر تو نازل كرد؛ كه بخشى از آن، آيات «محكم» (صريح و روشن) است؛ كه اساس اين كتاب مى‌باشد؛ و پيچيدگى آيات ديگر، را بر طرف مى‌كند. و بخشى ديگر، «متشابه» و پيچيده است. امّا آنها كه در قلوبشان انحراف است، به دنبال آيات متشابه‌اند، تا فتنه‌انگيزى كنند و مردم را گمراه سازند؛ و
تفسیر نادرستى براى آن مى‌طلبند؛ در حالى كه تفسير آنها را، جز
خدا و
راسخان در علم، نمى‌دانند. آنها كه به دنبال درک اسرار آيات قرآنند مى‌گويند: «ما به آن
ایمان آورديم؛ تمامى آن از جانب پروردگار ماست.» و جز
خردمندان، متذكّر نمى‌شوند و اين
حقیقت را درک نمى‌كنند.»
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: ماده حا- كاف- ميم ماده‌اى است كه در همه مشتقاتش اين معنا خوابيده كه مثلا فلان چيز كه محكم است، بدين جهت محكم است كه
فساد در آن رخنه نمى‌كند، و چيزى آن را پاره پاره نساخته و كار آن را مختل نمى‌سازد، و همچنين احكام، و تحكيم، و حكم -به معناى
داوری- و نيز
حِکمت، -به معناى
معرفت تام و
علم جازم و نافع- و همچنين حُكمت بضم حا -به معناى افسار اسب- كه در همه اين مشتقات معنايى از نفوذناپذيرى و محكم بودن ساختمان، خوابيده، بعضى از
دانشمندان گفته‌اند كه: ماده مورد بحث، دلالت دارد بر دو چيز: نفوذناپذيرى و منعى كه توأم با اصلاح باشد.
و در آيه مورد بحث، منظور از احكام محكمات، صراحت و اتقان اين آيات است، و مى‌خواهد بفرمايد آيات محكم مانند آيات متشابه هيچ تشابهى در آنها نيست، و خواننده بدون ترديد و اشتباه به معنايش پى مى‌برد، نه اينكه العياذ باللَّه معنايش اين باشد كه بعضى از آيات قرآن معنادار است، و بعضى ديگر سست و بى‌معنا است.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله « محکم و متشابه »، ص ۵۶۳.
