مسجد بیبرس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَیْبَرس، مسجد،
بنایی در
قاهره که به دستور
بیبرس اول معروف به
بُندُقداری (متوفی ۶۷۶)، از
سلاطین ممالیک بحری، ساخته شده است.
این
مسجد، قدیمترین مسجد از
دوره سلاطین مملوک است که تا به امروز باقی‌مانده و در بین آثار
خیریه بسیار زیاد
بانی آن، یکی از بزرگترین، و در
تاریخ هنر، یکی از با ارزشترین آنهاست.
مسجد بیبرس در خارج
باروی قاهره، در
محله حسینیه و در
میدان قره قوش، که (
سلطان ) بیبرس در آن‌جا
گردش و
چوگان بازی می‌کرده، قرار دارد.
بنابر
کتیبه این مسجد، ساخت آن در
سال ۶۶۵ آغاز شد و، به نوشته منابع، در سال۶۶۷ پایان یافت.
بیبرس در سال ۶۶۶، به
شام لشکر کشید و
شهر یافا را از
صلیبیّون گرفت و
قلعه آن را خراب کرد؛ سپس
مصالحی از قبیل الوار و
سنگهای مرمر به دست آمده را به قاهره فرستاد تا به نشان پیروزی خود، در ساخت
مقصوره،
محراب و
قبه مسجد به کار رود.
هر یک از
اضلاعِ این مسجدِ چهارگوش، صد
متر است.
دیواری به ارتفاع ۹۶ر۱۰ متر، از قطعه سنگهای مکعب، در اطراف آن ساخته شده است.
در بالای
دیوار،
مزغل‌هایی تزیین شده به
ارتفاع حدود ۳۰ر۱ متر وجود داشته که نمونه‌های آن، امروزه، فقط در سمت
قبله دیده می‌شود.
این
مسجد جدا از بناهای دیگر ساخته شده و در چهارگوشه آن چهار برجستگی مدور
برج گونه وجود دارد که دو برج دیوار قبله به شکل
مکعب، و دو برج دیگر به صورت مکعب
مستطیل است.
دیوارهای
شمال شرقی و
جنوب غربی مسجد، هر کدام، از خارج با هشت
ستون کمکی تقویت گردیده و در دیوارهای بیرونی،
پنجره‌هایی با
قوس جناغی،
شبکه‌های گچی و مزغل‌های پلّه دار ایجاد شده است.
درِب اصلی در وسط
ضلع شمال غربی، مقابل
محراب واقع شده است و ۸۳ر۱۱ متر
پهنا دارد و به شکل مکعبی است که از
عرض دیوار بیرون زده است؛ این در با
طاقچه‌های قوسی و اشکالی با دندانه‌های
لوزی شکل تزیین شده است.
در دو طرف این در، دو
ستون مرمری بوده که مفقود شده است.
در سمت چپ و راست این ستون‌ها طاقچه‌هایی
مقرنس کاری شده، از جمله دو طاقچه سه
گوش در طرفین فوقانی
طاق در ورودی، وجود دارد.
این طاقچه‌ها بعلاوه
کلمه «
الله » در میان
گل و بته‌های
گچبری شده ستاره شکل در فوقانی‌ترین قسمت سردر، تزیینات این قسمت
مسجد را تکمیل می‌کنند.
راهروِ متصل به این در، همانند آنچه در
باب الفتوح دیده می‌شود، دارای قبه‌ای کم
ارتفاع و استوار
بر لچکیهاست، در گذشته، در بالای این در،
مناره‌ای با بدنه مستطیلی شکل وجود داشته است. دو درِ دیگر مسجد، در
اضلاع شمال شرقی و
جنوب غربی‌اند که به
صحن گشوده می‌شوند، راهروهای این دو در دارای قوس‌های ضربدری است.
بنای این مسجد، متشکل است از صحن تقریباً چهارگوش روباز با
رواق‌هایی در اطراف آن، و
شبستانی با سقف‌های
چوبی مسطّح و
قبه‌ای در میان آنها.
این سقفها در طرف
قبله، روی شش ردیف ستون استوار شده‌اند، و محل اصلی شبستان در جلو
محراب دارای نُه قسمت ۳۳ متر،
قوسی است که با نرده‌هایی از اطراف جدا شده است و به امر
بیبرس، همانند آنچه در
آرامگاه شافعی دیده می‌شود، با
گنبدی بزرگ و چوبی پوشیده شده بوده که در گذشته های دور فروریخته است.
روش ساختن گنبد نُه قسمتی در بالای محراب، که ریشه آن به
معماری سلجوقی در
ایران باز می‌گردد، احتمالاً از طریق
آناطولی به
مصر منتقل شده است.
رواق‌های سمت درِ اصلی بر دو ردیف
ستون، و در هر یک از جنبها نیز بر سه ردیف ستون قرار دارند؛ لیکن امروزه، همانگونه که بسیاری از ستون‌ها ویران و نابود شده، سقف‌های بالای رواق‌ها نیز فروریخته است.
از ویژگی‌های جالب این
مسجد، تزیینات سنگی روشن ـ تیره متناوب آن است که امروزه نیز در یکی از
ورودی‌ها دیده می‌شود؛ در
معماری اسلامی، به این نوع تزیینات
اصطلاحاً «
ابلق » می گویند.
بنابر
عقیده کرسول، این تزیینات قدیمترین نمونه
معماری است که بعدها در بناهای
قاهره به صورت یک
ویژگی رایج گشت.
شبکه‌های گچبری پنجره‌های مسجد با قوس‌های جناغی و با اشکال
کنده کاری درهم (= به شیوه
عربی ) تزیین شده است.
تا اوایل
قرن دهم، بعضی قسمت‌های این مسجد رو به ویرانی نهاد، و اقدامی برای
تعمیر آن صورت نگرفت و مدتی
انبار مهمّات شد.
بعد از
اشغال فرانسویان،
مصالح فروریخته آن فروخته شد، و پس از بعضی تغییرات، از این مسجد به
عنوان قلعه، به نام قلعه
سولکووسکی، استفاده می‌کردند.
در
زمان محمدعلی پاشا، این مسجد به
اردوگاه سربازی و کارگاه صابون سازی تبدیل شد.
در سال ۱۲۳۱، بعضی از ستون‌های مرمری و سنگهای آن در ساختمان
رواق شراقوت جامع الازهر، و در
ساختمان قصرالنّیل به کار برده شد.
بعد از
سال ۱۲۹۹، و در دوره
حاکمیت انگلیسی‌ها، این مسجد به عنوان
نانوایی و
کشتارگاه نظامی به کار می‌رفت و، به همین دلیل،
مردم، به آن «کشتارگاه انگلیسی‌ها» می گفتند.
سرانجام، در سال ۱۳۳۳، از حالت کشتارگاه درآمد و در ۱۳۳۶
موسسه آثار تاریخی مصر آن را در اختیار گرفت و، پس از تعمیرات، دوباره به صورت مسجد درآورد.
در سال‌های بعد،
شهرداری،
میدان الظاهر را که این مسجد در آن واقع شده است
بازسازی کرد و بدین ترتیب، نه تنها خودِ
میدان به صورت درخور
وقف بانی آن درآمد بلکه مسجد بیبرس نیز زیبایی و شکوه پیشین خود را بازیافت.
(۱) علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره ۱۹۸۶، ج۵، ص۱۰.
(۲) سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، ج۳، قاهره ۱۳۹۱/۱۹۷۱، ص۳۲ـ۳۷.
(۳) احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الاثار، بولاق ۱۲۷۰، ج۲، ص۳۰۰.
(۴) Architecture of the Islamic world , ed, George Michell, London ۱۹۸۴, ۱۱۸, ۱۲۹, ۲۲۵-۲۲۶;.
(۵) D Behrens-Abouseif, Islamic architecture in Cairo: an introduction , Leiden ۱۹۸۹, ۹۴-۹۵;.
(۶) idem, The minarets of Cairo , Cairo ۱۹۸۷, ۱۷۰-۱۷۲;.
(۷) Jonathan Bloom, "The mosque of Baybars el- Bundukda ¦r ¦âin Cairo", Annales Islamologique , XVIII (۱۹۸۲) , ۴۵ff;.
(۸) K A C Creswell, The muslim architecture of Egypt , Oxford ۱۹۵۲-۱۹۶۰, II, ۱۵۵ ff;.
(۹) R B Parker, et al, Islamic monuments in Cairo A practical guide , Cairo ۱۹۸۵, ۲۷۱-۲۷۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد بیبرس »، شماره۲۳۵۲.
