مسح پا در روایات شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وضو عملی است تعبدی که از شستن صورت و دست‌ها و مسح سر و روی پاها تشکیل شده است و در
اسلام به آن توجه ویژه‌ای شده که در بعضی موارد واجب می‌شود. یک روایتی در
اصول کافی وارد شده که در آن روایت شستن پاها در وضو مطرح شده است، در حالی که این مطلب با اعتقاد
شیعه سازگاری ندارد لذا صحت و سقم و محتوای
روایت را بررسی می‌کنیم.
مرحوم
شیخ کلینی روایت را با این سند و متن نقل کرده است:
۶- عِدَّةٌ مِنْ اَصْحَابِنَا عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ اَبِی دَاوُدَ جَمِیعاً عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَبْنِ اَیُّوبَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ اَبِی بَصِیرٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام. قَالَ: اِذَا نَسِیتَ فَغَسَلْتَ ذِرَاعَکَ قَبْلَ وَجْهِکَ فَاَعِدْ غَسْلَ وَجْهِکَ ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَیْکَ بَعْدَ الْوَجْهِ فَاِنْ بَدَاْتَ بِذِرَاعِکَ الْاَیْسَرِ قَبْلَ الْاَیْمَنِ فَاَعِدْ غَسْلَ الْاَیْمَنِ ثُمَّ اغْسِلِ الْیَسَارَ وَ اِنْ نَسِیتَ مَسْحَ رَاْسِکَ حَتَّی تَغْسِلَ رِجْلَیْکَ فَامْسَحْ رَاْسَکَثُمَّ اغْسِلْ رِجْلَیْکَ.
«
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: هرگاه فراموش کردی و پیش از شستن صورت، دست خود را شستی، برگردید و صورتت را بشویید و بعد از آن دست خود را بشویید. اگر فراموش کردی و پیش از دست راست، دست چپ را شستی، برگرد و دست راستت را بشوی و بعد از آن دوباره دست چپ را بشوی. اگر مسح سرت را فراموش کردی و به شستن پاها پرداختی، برگرد و سر خود را مسح کن و بعد از آن دوباره پاهای خود را بشویید.»
از این روایت می‌توان چند پاسخ ارائه کرد:
این روایت از نظر سند منقطع است؛ زیرا «
حسین بن سعید»، اصلاً «
فضالة بن ایوب» را ملاقات نکرده تا بتواند از وی روایت نقل کند. از این‌رو، از نظر
شیعه این روایت اعتباری ندارد.
مرحوم
نجاشی در خصوص این مطلب می‌نویسد:
فضالة بن ایوب الازدی عربی صمیم، سکن الاهواز، روی عن موسی بن جعفر علیه السلام، وکان ثقة فی حدیثه، مستقیما فی دینه. له کتاب الصلاة. قال لی ابو الحسن البغدادی السورائی البزاز. قال لنا الحسین بن یزید السورائی: کل شئ تراه الحسین بن سعید عن فضالة، فهو غلط، انما هو الحسین عن اخیه الحسن عن فضالة وکان یقول: ان الحسین بن سعید لم یلق فضالة،...
«فضالة بن ایوب ازدی از عرب‌های اصل ساکن
اهواز بوده و از
امام کاظم (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده است. وی در نقل روایت موثق و در دینش مستقیم بوده و دارای کتاب است. به نقل
ابوالحسن بغدادی،
حسین بن یزید سورایی گفته است: هرجا می‌بینی که حسین بن سعید از فضاله نقل کرده، اشتباه است؛ زیرا حسین از برادرش حسن و او از فضاله نقل کرده است. وی می‌گفت: حسین بن سعید اصلا فضاله را ملاقات نکرده است....»
بر فرض صحت سند روایت، این حدیث از روی
تقیه و به خاطر حفظ جان
شیعیان صادر شده است. مرحوم شیخ
حر عاملی بعد از نقل روایت می‌نویسد:
اقول: غسل الرجلین محمول علی التقیة لما مر.
«می‌گویم: شستن هر دو پا بر تقیه حمل شده است.»
توضیح مطلب این‌که: در جایی که جان
انسان در خطر باشد،
اسلام اجازه داده است برای حفظ جانش تقیه کند. امام صادق (علیه‌السّلام) نیز این روایت را در چنین شرایطی بیان کرده است در حالی که طبق مبنای فقه شیعه که برگرفته از روایات
اهل بیت (علیهم‌السّلام) است، شستن پا در
وضو جایز نیست، و فقهای شیعه تنها آن را در صورت تقیه و خوف جایز دانسته‌اند.
مرحوم
شیخ طوسی می‌نویسد:
ولا یجوز غسل الرجلین للوضوء مع الاختیار، ویجوز عند التقیة والخوف.
«شستن هر دو پا در وضو در صورت اختیار جایز نیست، اما اگر تقیه و خوف باشد جایز است.»
یحیی بن سعید حلی نیز می‌فرماید:
ولا یجوز غسل الرجلین بدلا عن المسح الا لتقیة.
«شستن هر دو پا به جای مسح، جایز نیست مگر در صورت تقیه.»
پاسخ دیگر این است که این روایت، مخالف اعتقاد شیعه و روایات مستفیضی است که مسح پاها را واجب شمرده و شستن آن را جایز نمی‌دانند.
شیخ صدوق در این‌باره می‌فرماید:
ومن غسل الرجلین فقد خالف الکتاب والسنة.
«کسی که هر دو پا را بشوید، بدون تردید با کتاب خدا و
سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مخالفت کرده است.»
صاحب جواهر نیز مسح پاها را از ضروریات مذهب شیعه می‌داند و می‌فرماید:
من فروض الوضوء (مسح الرجلین) اجماعا عند الامامیة محصلا ومنقولا، بل هو من ضروریات مذهبهم، واخبارهم به متواترة، بل فی الانتصار انها اکثر من عدد الرمل والحصی.
«از واجبات وضو مسح نمودن پاها است که دلیل آن در نزد
امامیه [[|اجماع محصل]] و
منقول می‌باشد؛ بلکه بالاتر از آن، مسح نمودن از ضروریات مذهب شیعه است و روایات شیعه درباره آن متواتر است بلکه در کتاب «انتصار» آمده که روایات آن از تعداد ریگ‌ها و سنگریزه‌های بیابان بیشتر است.»
آقا رضا همدانی بعد از نقل سخن کتاب «
الانتصار سیدمرتضی» می‌گوید:
ولکن مخالفینا نبذوه وراء ظهورهم ولولاه لاتحدت الکلمة وارتفعت المخالفة بین الامة.
«مخالفین شیعه این روایات را پشت سرشان انداخته‌اند اگر این کار را نمی‌کردند نظر شیعه و
اهل‌سنت در این مورد یکی می‌شد و اختلاف از میان امت برداشته می‌شد.»
محقق بحرانی نیز در این زمینه می‌نویسد:
وما یدل علی وجوب المسح ونفی الغسل من اخبارنا فمستفیض، بل الظاهر انه من ضروریات مذهبنا.
«روایاتی که بر وجوب مسح پا و نفی شستن آن دلالت دارد، مستفیض هستند، بلکه از ضروریات مذهب شیعه است.»
تا اینجا ثابت شد که مسح پاها در وضو
واجب و از ضروریات مذهب شیعه می‌باشد و روایات آن متواتر است. برای اثبات مطلب، چند روایت آن را ذکر می‌نماییم:
مرحوم
کلینی از
امام باقر (علیه‌السّلام) روایتی درباره ترتیب افعال وضو نقل کرده که حضرت در این روایت به مسح کردن پاها دستور داده است:
عَلِیٌّ عَنْ اَبِیهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ اِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ اَبُو جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) تَابِعْ بَیْنَ الْوُضُوءِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ابْدَاْ بِالْوَجْهِ ثُمَّ بِالْیَدَیْنِ ثُمَّ امْسَحِ الرَّاْسَ وَ الرِّجْلَیْنِ وَ لَا تُقَدِّمَنَّ شَیْئاً بَیْنَ یَدَیْ شَیْ‌ءٍ تُخَالِفْ مَا اُمِرْتَ بِهِ وَ اِنْ غَسَلْتَ الذِّرَاعَ قَبْلَ الْوَجْهِ فَابْدَاْ بِالْوَجْهِ وَ اَعِدْ عَلَی الذِّرَاعِ وَ اِنْ مَسَحْتَ الرِّجْلَ قَبْلَ الرَّاْسِ فَامْسَحْ عَلَی الرَّاْسِ قَبْلَ الرِّجْلِ ثُمَّ اَعِدْ عَلَی الرِّجْلِ ابْدَاْ بِمَا بَدَاَ اللَّهُ بِه.
«امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: وضویت را پی در پی بگیر. آن‌چنان که
خداوند فرموده است؛ یعنی اول شستن صورت، بعد شستن دو دست، بعد از آن مسح سر، و در پایان مسح دو پا را انجام بده. هیچ یکی را بر دیگری مقدم نکن که فرمان خدا را مخالفت خواهی کرد. اگر دست خود را شستی، پیش از آن که صورت خود را بشوئی، برگرد و صورت خود را بشوی و بعد از آن دوباره ساعد خود را بشوی. و اگر پای خود را مسح کردی، پیش از آن که سر خود را مسح کنی، برگرد، و سر خود را مسح کن و بعد از آن دوباره پای خود را مسح کن.
هماره به آن عضوی ابتدا کن که خداوند (عزّوجلّ) ابتدا کرده است»
سند این روایت از نظر علمای شیعه صحیح است.
علامه مجلسی درباره صحت روایت می‌نویسد:
الحدیث الخامس: حسن کالصحیح.
«روایت پنجم: حسن است همانند روایت صحیح.»
علامه حلی نیز می‌نویسد:
وروی فی الصحیح، عن زرارة قال: قال ابو جعفر (علیه‌السّلام): ... ثم بالیدین ثم امسح الراس والرجلین.
«در حدیث صحیح از
زراره روایت شده که امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: ....»
مرحوم
بهائی عاملی نیز می‌نویسد:
من الصحاح زرارة قال قال ابو جعفر (علیه‌السّلام). .. ثم امسح الراس والرجلین..
«از روایات صحیح، روایت زراره است که می‌گوید: امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: ...»
محقق بحرانی نیز می‌نویسد:
فی صحیح زرارة: ... ثم بالیدین ثم امسح الراس والرجلین.
آقا رضا همدانی نیز از این روایت تعبیر «صحیحه» دارد:
فی صحیحة زرارة... ثم امسح الراس والرجلین...
در نتیجه این روایت صحیح است و ثابت می‌شود که مسح پاها واجب است و کلمه «امسح» در این جمله دلالت بر وجوب می‌کند.
روایت دیگری در اصول کافی از امام هشتم (علیه‌السّلام) نقل شده که آن حضرت خودش پاها را مسح نمود و آن را به دیگران آموزش داده است:
عِدَّةٌ مِنْ اَصْحَابِنَا عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ اَبِی نَصْرٍ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه‌السّلام) قَالَ سَاَلْتُهُ عَنِ الْمَسْحِ عَلَی الْقَدَمَیْنِ کَیْفَ هُوَ فَوَضَعَ کَفَّهُ عَلَی الْاَصَابِعِ فَمَسَحَهَا اِلَی الْکَعْبَیْنِ اِلَی ظَاهِرِ الْقَدَمِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَوْ اَنَّ رَجُلًا قَالَ بِاِصْبَعَیْنِ مِنْ اَصَابِعِهِ هَکَذَا فَقَالَ لَا اِلَّا بِکَفِّهِ.
«امام هشتم (علیه‌السّلام) فرمود: مسح پاها چگونه انجام می‌شود؟ امام کف دست را بر روی انگشت‌های پا نهاد و پشت پا را تا محل برآمدگی مسح کشید. من گفتم: اگر کسی فقط با دو انگشت خود این طوری مسح بکشد، کفایت نمی‌کند؟ حضرت فرمود: نه. جز این‌که با کف دست بکشد، کفایت نخواهد کرد.»
سند این روایت نیز صحیح است.
مرحوم علامه
محمدتقی مجلسی (مجلسی اول)، روایت را ذیل این بحث که آیا مسمای مسح کفایت می‌کند یا خیر، تصحیح کرده و به این روایت برای مدعای خود
استدلال می‌فرماید:
و الاخبار الصریحة دالة علی الاکتفاء بالمسمی. نعم الاولی الاستیعاب، کما یدل علیه صحیحة ابن ابی نصر عن الرضا علیه السلام: قال سالته عن المسح علی القدمین کیف هو؟ فوضع کفه علی الاصابع فمسحها الی الکعبین الی ظاهر القدم.
«روایات صریح دلالت می‌کند که مسمای مسح کفایت می‌کند. بلی، استیعاب (مسح با همه کف دست) بهتر است؛ چنانچه بر این مطلب روایت صحیح
ابن ابی‌نصر بزنطی از امام هشتم (علیه‌السّلام) دلالت می‌کند...»
و در کتاب «
مرآة العقول» روایت ششم این باب را (روایت مورد بحث) صحیح می‌داند:
الحدیث السادس: صحیح.
و در کتاب دیگرش نیز این روایت را که در تهذیب به شماره ۲۸ ذکر شده، صحیح می‌داند:
الحدیث الثامن و العشرون: صحیح ایضا.
علامه حلی نیز می‌نویسد:
احتج الآخرون: بما رواه احمد بن محمد بن ابی نصر، فی الصحیح، عن ابی الحسن الرضا (علیه‌السّلام) قال: سالته عن المسح علی القدمین کیف هو؟
«دیگران احتجاج کرده به روایت صحیح احمد بن محمد بن ابی‌نصر که از امام هشتم (علیه‌السّلام) نقل کرده است....»
و در کتاب دیگرش به صراحت این روایت را صحیح می‌داند:
وروی فی الصحیح، عن احمد بن محمد، قال: سالت ابا الحسن (علیه‌السّلام) عن المسح علی القدمین کیف هو؟
«در روایت صحیح وارد شده است از احمد بن محمد...»
شهید اول نیز از این روایت تعبیر «صحیحه» دارد:
ولصحیحة البزنطی عن الرضا (علیه‌السّلام)، وساله عن المسح علی القدمین، فوضع کفه علی الاصابع فمسحهما الی الکعبین.
«و به خاطر روایت صحیح بزنطی از امام هشتم علیه السلام...»
فاضل هندی نیز می‌گوید:
لصحیح البزنطی سال الرضا (علیه‌السّلام) عن المسح علی القدمین کیف هو؟
محقق بحرانی نیز این روایت را صحیح می‌داند و می‌گوید:
ومن تلک الاخبار صحیحة احمد بن محمد بن ابی نصرالبزنطی عن الرضا (علیه‌السّلام) قال: سالته عن المسح علی القدمین کیف هو؟
«از جمله این روایات، روایت صحیح احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی از امام هشتم (علیه‌السّلام) است....»
در نتیجه این روایت نیز صحیح است.
امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت صحیح دیگر نیز ترتیب افعال وضو را بیان کرده و برای پاها مسح را واجب می‌داند:
عَلِیُّ بْنُ اِبْرَاهِیمَ عَنْ اَبِیهِ عَنِ ابْنِ اَبِی عُمَیْرٍ عَنْ اَبِی اَیُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السّلام) قَالَ الْاُذُنَانِ لَیْسَا مِنَ الْوَجْهِ وَ لَا مِنَ الرَّاْسِ قَالَ وَ ذُکِرَ الْمَسْحُ فَقَالَ امْسَحْ عَلَی مُقَدَّمِ رَاْسِکَ وَ امْسَحْ عَلَی الْقَدَمَیْنِ وَ ابْدَاْ بِالشِّقِّ الْاَیْمَنِ.
«امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: گوش‌ها نه جزء صورتند و نه جزء سر. حضرت در مورد مسح کشیدن فرمود: اول، جلو سر را مسح کن و بعدا روی پاها را و در مسح پاها پای راست را مقدم بدار.»
این روایت نیز از نظر سند معتبر است و علمای شیعه بر این مطلب تصریح کرده‌اند. علامه محمدباقر مجلسی (مجلسی اول) می‌فرماید:
الحدیث الثانی: حسن.
«روایت دوم سندش «حسن» است.»
محقق نراقی نیز از این روایت تعبیر به «حسنة» کرده است:
وحسنة محمد: وذکر المسح فقال: امسح علی مقدم راسک وامسح علی القدمین وابدا بالشق الایمن.
«و روایت حسنه
محمد بن مسلم، بحث مسح را ذکر کرده و فرموده: بر جلوی پیشانیت و بر هر دو پای خود مسح کن...»
مرحوم صاحب جواهر درباره ترتیب مسح می‌نویسد:
رواه الکلینی فی الحسن کالصحیح عن محمد بن مسلم عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: وذکر المسح فقال: امسح علی مقدم راسک، وامسح علی القدمین،
«این مطلب را مرحوم کلینی در روایت حسن که همانند صحیح است، از محمد بن مسلم از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت کرده است....»
مرحوم آقا رضا همدانی نیز در استدلال بر وجوب رعایت ترتیب این روایت را صحیح می‌داند و می‌نویسد:
ویدل علیه ما رواه الکلینی (ره) فی الحسن کالصحیح عن محمد بن مسلم عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال وذکر المسح فقال امسح علی مقدم راسک وامسح علی القدمین.
«بر این مطلب آنچه را که مرحوم کلینی در روایت حسن که همانند صحیح است، از محمد بن مسلم از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل کرده است، دلالت می‌کند...»
سید احمد خوانساری نیز همین تعبیر را درباره این روایت دارد:
ما رواه الکلینی فی الحسن کالصحیح، عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: وذکر المسح فقال: (امسح علی مقدم راسک وامسح علی القدمین وابدء بالشق الایمن)
روایتی که شستن پاها را در
وضو بیان می‌کند از نظر سند ضعیف، و مخالف عقیده شیعه است و روایات صحیحی که در حد استفاضه است، وجوب مسح پا از آنها استفاده می‌شود. که چند نمونه از آن را ذکر کردیم. بنابراین، بر مبنای روایات صحیح
مذهب شیعه، در وضو پاها مسح می‌شود.
موسسه ولی‌عصر، برگرفته از مقاله «آیا طبق روایات شیعه، هنگام وضو پاها شسته می‌شود یا مسح می‌گردد؟»
