مفهوم آتش‌بس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آتش بس قرارداد متارکه
جنگ در مدّت محدود می باشد.
آتش بس، در اصطلاح عبارت از قرارداد ترک جنگ در مدّت محدود است؛ اعمّ از این‌که در برابر دریافت عوض یا بدون آن انجام گیرد؛
بدین ترتیب، آتش بس نوعی
صلح و آشتی موقّت است که در عربی با «
هُدنه » و «
مهادنه » از آن یاد می‌شود.
با توجّه به این‌که آتش بس، در فضای
نبرد انجام می‌گیرد، وقوع آن در سیزده سال حضور
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در
مکه و دعوت مردم به
اسلام ، مصداق ندارد؛ زیرا در این دوران، به سبب ضعف
مسلمانان و نبودن
حکومت اسلامی و هرگونه ساز و برگ نظامی، امکان جنگ و
جهاد با مشرکان وجود نداشته است؛ بنابراین، سخن از آتش بس، فقط به دوران پس از
هجرت پیامبر به
مدینه و تشکیل حکومت اسلامی ناظر است.
مهم ترین مصداق آتش بس در
تاریخ اسلام ،
صلح حدیبیه است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در سال ششم
هجرت ، برای انجام
مناسک عمره رهسپار مکه شد.
مشرکان مکه، با آگاهی از مقصد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، از طریق نماینده ای در
حدیبیه با وی
پیمان صلح امضا کردند و دو طرف متعهّد شدند که به مدّت ده سال از جنگ بپرهیزند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به تمام مواد و شرایط این
عهدنامه پای بند ماند؛ امّا مشرکان، با
شبیخون به گروهی از هم پیمانانِ مسلمانان،
پیمان شکنی کردند و در پی آن، مکه در سال هشتم هجری به دست مسلمانان گشوده شد.
در
قرآن کریم ، از آتش بس به‌طور صریح و با عنوان «
مهادنه » سخنی به میان نیامده؛ بلکه به گونه های مختلف بدان توجّه شده است:
۱. در دو مورد، عنوان «سَلْم» آمده: «وَ إن جَنحُوا لِلسَّلم فَاجنَح لَها وَ تَوکل عَلی اللّهِ إنَّهُ هُوَ السَّمیعُ العَلیمٌ
و اگر (مشرکان) به صلح گراییدند، تو نیز بدان گرای و بر خدا
توکل کن که او شنوای دانا است».
«فَلاتَهِنوا و تَدعُوا إلی السَّلم و أنتم الأعلَون وَ اللّهُ مَعکم وَ لَن یتِرَکم أعملَکم
پس سستی نورزید و (
کافران را) به
آشتی مخوانید (که) شما برترید و
خدا با شما است و از (ارزش) کارهایتان هرگز نخواهد کاست».
در دو مورد، با عنوان «سَلَم» ذکر شده است:
«فإنِ اعتَزَلوکم فَلَم یقتِلوکم وَ ألقَوا إلَیکم السَّلَم فما جَعَل اللّهُ لکم عَلیهم سَبیلاً
پس اگر از شما کناره گرفتند و با شما نجنگیدند و به شما پیشنهاد
صلح دادند، (دیگر) خدا برای شما راهی (برای
تجاوز ) بر آنان قرار نداده است».
در آیه بعد می‌فرماید: اگر از شما کناره نگرفتند و به شما پیشنهاد صلح ندادند و (از
پیکار با شما دست برنداشتند)، آنان را هر کجا یافتید، به
اسارت بگیرید و بکشید:
«فإن لَم یعتزِلوکم و یلقُوا إلیکم السَّلَمَ و یکفُّو ا أیدِیهُم فَخُذوهم وَ اقتُلوهم حَیثُ ثَقِفتُموهُم».
معنای دقیق «سَلَم»، مطلق صلح و آشتی خواهی است،
امّا از آن‌جا که
آتش بس نیز نوعی آشتی خواهی موقّت به شمار می‌رود،برخی مفسّران، «سلم» در
آیات پیشین را به معنای «مهادنه» و «آتش بس» نیز دانسته و شرایط و احکام آتش بس را در ذیل همین دسته از آیات آورده اند.
۲. در برخی آیات، عنوان «
میثاق و
معاهده » آمده است. در آیه ۴
سوره توبه از محترم شمردن پیمان مشرکان که تعهّدشان را نشکستند، سخن به میان آمده:
«إلاّ الّذینَ عهدتُّم مِنَ المُشرِکینَ ثُمَّ لَم ینقُصوکم شَیئاً و لم یظـهِروا عَلیکم أحداً فَأتمُّوا إلیهم عَهدَهُم إلی مُدَّتِهم إنّ اللّه یحِبُّ الْمُتَّقین»
و در آیه ۸۹ و ۹۰
سوره نساء از هم پیمانان مشرکان سخن گفته و این‌که
مسلمانان با آن‌ها صلح و
مدارا داشته باشند:
«.. فخُذُوهُم و اقتُلوهم.. إلاّ الّذین یصِلونَ إلی قوم بَینَکم و بَینَهم میثقٌ..».
در این آیات، از مفاد
پیمان ، گفت و گو نشده؛ امّا چنان‌که بسیاری از مفسّران گفته اند، مقصود، پیمانی است که براساس آن، افزون بر سایر مواد پیمان، نبرد بین دو طرفِ معاهده نیز برای مدّتی متروک اعلام شده است.
۳. در برخی آیات،
مسجد الحرام و
ماه های حرام ، مکان و زمان‌هایی که شایسته متارکه جنگ است، دانسته شده و از مسلمانان خواسته شده که ضمن پای بندی به معاهده آتش بس، فقط زمانی به
جنگ اقدام کنند که مشرکان این پیمان را نقض کرده،
حرمت مسجدالحرام و ماه های حرام را شکسته، به جنگ برخیزند؛ نظیر
آیه :
«الشَّهر الحَرام بالشَّهرِ الحرامِ و الحُرُمت قِصاصٌ فمَنِ اعتدی علَیکم فَاعتَدوا عَلیه بِمِثلِ ما اعتدی عَلیکم».
در آیات ۱۹۱
سوره بقره و ۵
سوره توبه همین معنا با مقداری تفاوت آمده است.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آتش بس».
