وحدت موضوعی سور قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نظریه وحدت موضوعی عبارت است از رابطه اُرگانیک و نظاموارِ
آیات در هریک از
سوره‌های قرآن کریم.
نظریه وحدت موضوعی یا رابطه اُرگانیک و نظاموارِ آیات در هریک از سوره‌های
قرآن و به تعبیری سیستمی شدن آیات الهی
بحثی بدیع و نوآمد است که قرآن پژوهان مسلمان در نیم قرن اخیر به آن توجه کرده اند. نظریه یاد شده در حقیقت، از
اقسام مناسبات است.
مسئله همبستگی و
تناسب آیات قرآن ، رفته رفته توسعه یافته، از محدوده ارتباط برخی آیات و سوره‌ها فراتر می‌رود و به پیوستگی نظاموار که بیانگر نظمی منطقی میان تمامی آیات یک
سوره است اطلاق می‌گردد.
برخی پیشگامان نظریه وحدت موضوعی براین باورند که این نظریه مفسر را یاری می‌دهد تا در پرتو غرض اصلی سوره، تناسب میان آیات را نیز دریابد.
بدیهی است که با کشف پیوند میان آیات می‌توان لطایف و نکات تفسیری بسیاری را دریافت و بر پندار ناروای گسیختگی قرآن خط بطلان کشید؛ اما وجود چنین پیوندی، تنها یکی از مقدمات نظریه ساختار هندسی سوره‌ها خواهد بود و هرگز معادل آن نیست. در علم تناسب آیات، مفسر یا اصولا توجهی به هدف و غرض اصلی سوره ندارد یا حداکثر آن را مقدمه و ابزاری برای کشف روابط میان آیات می‌داند.
بقاعی کشف غرض سوره را ابزاری مطمئن برای شناخت مناسبات آیات می‌داند.
هرچند نظریه وحدت موضوعی مبتنی بر پذیرش تناسب آیات است؛ اما لازمه اعتقاد به تناسب آیات، پذیرش نظریه وحدت موضوعی نخواهد بود.
درباره ارتباط و تناسبِ آیات هریک از سوره‌های قرآن، مجموعاً ۶ نظریه وجود دارد:
عده‌ای براین باورند که تنها میان آیاتی که در یک مرحله نازل شده اند می‌توان در پی تناسب و ارتباط بود، زیرا شرایط نزول هریک با دیگری متفاوت اند، بنابراین اگر آیات یک سوره در ۵ مرحله نازل شده باشند، ۵ نوع ارتباط متفاوت بین آن‌ها برقرار است.
این گروه، هشدار می‌دهند که ارتباط مصنوعی میان آیاتی که هیچ گونه رابطه‌ای ندارند، انحراف در فهم قرآن را در پی خواهد داشت.
این نظریه بر توقیفی بودن چینش آیات مبتنی است. در این دیدگاه، کوشش مفسر کشف پیوند آیات همجوار است. شیخ
ولی الدین ملوی می‌گوید:کسانی که به دلیل نزول پراکنده قرآن بر حسب وقایع مختلف منکر وجود تناسب بین آیات هر سوره شده اند، دچار توهم اند. به نظر وی گرچه قرآن از لحاظ نزول برحسب وقایع و رویدادهاست؛ اما تنظیم و ترتیب آیات قرآن مطابق حکمت است، پس
مصحف بر وفق
لوح محفوظ ترتیب یافته و همه آیات و سوره هایش
توقیفی اند .
عده‌ای معتقدند که هر سوره مشتمل بر موضوعات جداگانه است و قرآن همچون فصول منظم یک کتاب نیست که حتماً با هم رابطه داشته باشند؛ هرچند آیه به مناسبتی در یک واقعه و براساس نیازی خاص نازل شده اند.
در
تفسیر نمونه این نظریه پی گیری شده است، بر همین اساس پیش از تفسیر هریک از سوره‌ها مانند
سوره بقره ابتدا موضوعات سوره شناسایی و بازگو شده اند.
انکار اتساق و اتصال سیاقی میان آیات در پاره‌ای از موارد و نفی وحدت موضوعی در سوره ها، نگاهی نو در سبک و اسلوب قرآن است. بعضی با تأکید بر عرفی بودن زبان قرآن، مناسبات طرح شده از سوی مفسران را انکار و آن را نشانه عدم شناخت اسلوب و شیوه قرآن دانسته، هرگونه تلاش برای کشف رابطه و تناسب آیات را بدون توجه به قراین حالی و مقامی، نافرجام و بی ثمر ارزیابی می‌کنند.
برخی با ذکر شواهدی
زبان قرآن را گفتاری و نه نوشتاری دانسته و معتقدند که تفاوت اصلی این دو زبان در این است که در زبان گفتاری برخی از اطلاعات جانبی در متن زبان نمی آیند و به حال و مقام احاله می‌شوند؛ امّا در زبان نوشتاری آن اطلاعات در متن زبان ذکر می‌شوند.
پذیرش این رأی افزون بر نفی نظریه وحدت موضوعی به انکار تناسب متنی میان آیات می‌انجامد، زیرا با فرض گفتاری بودن زبان قرآن، فهم صحیح آیات در گرو دستیابی به قراین حال و مقام است که بیرون از متن می‌بایست مورد کاوش قرار گیرند؛ بنابراین تناسب‌های یاد شده میان آیات به ظاهر نامتناسب که با تکیه بر متن توجیه و
تفسیر شده ناصواب خواهند بود.
برخی نیز نبود ارتباط میان پاره‌ای از آیات را امری طبیعی دانسته، راز این ناپیوستگی را در شیوه نزول و تدوین قرآن جست و جو می‌کنند. شیخ عزالدّین بن عبدالسلام با اشاره به این نکته ادعای ارتباط در چنین مجموعه‌ای را تکلفی بی ثمر معرفی کرده است.
برخی نیز ناپیوستگی آیات را از جلوه‌های
اعجاز قرآن دانسته اند.
برخی دیگر معتقدند هریک از سوره‌های قرآن دارای وحدت موضوعی
است و تجزیه آیات هر سوره قرآن و تفسیر آیات جدا و بی ارتباط با تمامی سوره، بسیار زیانبار است.
در همین راستا
آیة الله خویی آیات قرآن را مانند مرواریدهایی می‌داند که با رشته‌ای به یکدیگر مرتبط شده اند. عبدالله درّاز نیز، وحدت منطقی و ادبی میان آیات یک سوره را که به تدریج و به اقتضای رخدادهای خاص نازل شده اند، از نشانه‌های بزرگ
اعجاز قرآن می‌خواند.
مطالب یاد شده از سوی قائلان وحدت موضوعی، نشان می‌دهند که اعتقاد به
تناسب آیات هرگز به معنای قبول این نظریه نیست و تقریباً در همه عبارات یاد شده در تعریف مناسبات، واژه هایی چون «اخیراً»، «امروزه» و... حکایت از بدیع و نوظهور بودن نظریه وحدت موضوعی دارند.
آنچه موجب پیدایش علم مناسبات در حوزه قرآن پژوهی است، گسستگی و ناپیوستگی ظاهری در بخشی از آیات قرآن است. معیارهای ارائه شده در علم مناسبات، به خوبی شبهه تشتّت و ناپیوستگی در قرآن را برطرف می‌سازند و پاسخگویی به این
شبهه مرهون پذیرش نظریه وحدت موضوعی نیست.
(۱) الاتقان، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
(۲) پژوهشهای فلسفی کلامی (فصلنامه)، دانشگاه قم.
(۳) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۴) چهره پیوسته قرآن، محمد علی ایازی، تهران، هستی نما، ۱۳۸۰ ش.
(۵) روش برداشت از قرآن، سید محمد بهشتی، سید جمال.
(۶) ساختار هندسی سوره های قرآن، محمد خامه گر، نشر بین الملل، ۱۳۸۲ ش.
(۷) سیستم آیات الهی، عباس اعراب هاشمی، اصفهان، اشاعه فرهنگ قرآن، ۱۳۶۸ ش.
(۸) قرآن ناطق، عبدالکریم بی آزار شیرازی، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
(۹) مدخل الی القرآن الکریم، محمد عبدالله دراز، دارالقرآن الکریم، ۱۳۹۱ ق.
(۱۰) نظم الدرر، البقاعی (م. ۸۸۵ ق.)، به کوشش غالب المهدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق.
(۱۱) نظم قرآن، عبدالعلی بازرگان، تهران، قلم، ۱۳۷۵ ش.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تناسب آیات و سور.
