وضوء عبد الله بن عباس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب « وضوء عبد الله بن عباس و دور السياسة في اختلاف النقل عنه»، اثر جناب مستطاب آقاى
سید علی شهرستانی است كه در تحقيق
اختلاف نظر ميان
شیعه و سنى در مورد كيفيت
وضو مى‌باشد و با تحقيق روايت وضوى
پیامبر صلی الله علیه و آله كه ابن عباس ناقل آن است توأم مى‌باشد. اين كتاب به
زبان عربی نوشته شده است.
سيد على شهرستانى مسئول موسسۀ« آل البيت لإحياء التراث» در
مشهد مقدّس، وابسته به دفتر آيت اللّه
سید علی سیستانی از مراجع
تقلید ساكن
نجف اشرف مى‌باشد.
مؤلف، مقدمه‌اى كوتاه بر كتاب دارد كه پس از آن روايات
وضو را كه در آنها سخن از شستن پا به ميان آمده، به لحاظ سندى مورد بررسى قرار داده، سپس روايت‌هايى را كه دلالت بر
مسح پا دارند بررسى كرده است. نسبت روايات به ابن عباس، بخش بعدى كتاب است كه با بررسى اختلافات موجود ميان نقل‌هاى صحابه همراه است.
مؤلف، در مقدمه، بخش‌هاى مختلف كتاب را نام برده و انگيزه خود از آوردن آنها را ذكر كرده است. وى تأكيد مى‌كند كه سخن از مناقشه‌ى سندى و دلالى در روايات، چه آنهايى كه وجوب مسح را مى‌رسانند و چه آنهايى كه
وجوب شستن را اعلام مى‌كنند، كار غريبى نيست امّا اين كه چرا نسبت خبر به ابن عباس را مورد بررسى قرار داده‌ام، دلايلى دارد; از جمله اينكه با اين كار معلوم شود آيا امكان اينكه خبر مذكور از ابن عباس باشد وجود دارد يا خير و اينكه آيا اين خبر با ديگر اخبارى كه به مناسبت‌هاى مختلف از وى نقل شده، هم‌خوانى دارد يا خير؟
مؤلف، ابتدا به روايات دال بر وجوب
غسل يا شستن پا هنگام وضو پرداخته، مى‌گويد: آنچه در صحاح و سنن از ابن عباس نقل شده كه دلالت بر وجوب غسل پا دارند، مجموعاً از پنج طريق مى‌باشند كه عبارتند از:
۱- طريق اول و اسانيد آن كه
عطاء بن یسار از ابن عباس نقل كرده است و بخارى آن را به اين صورت ذكر نموده است:« حدثنا محمد بن عبد الرحيم قال: أخبرنا أبو سلمة الخزاعي منصور بن سلمة قال: أخبرنا ابن بلال; يعنى سليمان عن زيد بن أسلم عن عطاء بن يسار عن ابن عباس أنّه توضأ فغسل وجهه، أخذ غرفة من ماء فمضمض بها و استنشق ثم أخذ غرفة من ماء فجعل بها هكذا أضافها إلى يده الأخرى فغسل بهما وجهه، أخذ غرفة من ماء فغسل بها يده اليمنى ثم أخذ غرفة من ماء فغسل بها يده اليسرى ثم مسح برأسه ثم أخذ غرفة من ماء فرش على رجله اليمنى حتى غسلها ثم أخذ غرفة أخرى فغسل بها رجله; يعنى اليسرى ثم قال: هكذا رأيت رسول الله صلى الله عليه و آله يتوضأ».
ابن داود و نسائى نيز همين روايت را به گونه‌هاى ديگرى نقل كرده‌اند.
۲- طريق دوم كه
سعید بن جبیر از ابن عباس نقل كرده است و ابن داود آن را ذكر نموده است، امّا مناقشاتى كه در سند روايت وجود دارد يكى
سلیمان بن بلال است كه
ابن حجر عسقلانی او را جزو مطعونين آورده است.
زید بن اسلم هم فرد مشكل‌دارى است كه بدان نيز
اشاره شده است. راجع به زيد بن اسلم ايرادات ديگرى نيز وارد شده كه در ادامه ذكر شده است.
===مناقشه دلالى====
مؤلف، مى‌گويد: هر متتبعى با نگاهى به روايات زيد بن اسلم از عطاء كه دلالت بر غسل دارند،
اضطراب واضحى را در آنها مشاهده مى‌كند; براى مثال آن‌جا كه مى‌گويد:« قبض قبضة أخرى من الماء فرش على رجله اليمنى و فيها النعل ثم مسحها بيديه; يد فوق القدم و يد تحت النعل ثم صنع باليسرى مثل ذلك...»، مربوط به خبر هشام بن سعد است ولى در خبر هشام بن سعد از زيد بن اسلم طبق نقل حاكم، چنين آمده:«... أنه أغرف غرفة فرشّ على رجله اليمنى و فيها النعل و اليسرى مثل ذلك و مسح بأسفل النعلين».
در روايات دال بر وجوب مسح پا به هنگام وضو
اتفاق نظر وجود دارد; جايى كه مى‌گويد:« الوضوء غسلتان و مسحتان». توضيحش نيز به اين صورت است كه:« افترض الله غسلتين و مسحتين أ لا ترى أنّه ذكر التيمم فجعل مكان الغسلتين مسحتين و ترك المسحتين»، همان‌گونه كه ملاحظه مى‌شود وجوب مسح را به جاى شستن به صراحت اعلام مى‌كند. اين روايات به چند صورت از عبد الرزاق، به يك صورت از ابن شيبه و به يك صورت از حميدى و ديگران نقل شده است.
ما در اين‌جا فقط به رواياتى كه عبد الرزاق از اشخاص گوناگون نقل كرده، اشاره مى‌كنيم:
۱- قال عبد الرزاق عن ابن جريح قال أخبرنى عمرو بن دينار أنه سمع عكرمة يقول: قال ابن عباس: الوضوء غسلتان و مسحتان.
۲- قال عبد الرزاق عن معمر عن جابر بن يزيد أو عكرمة عن ابن عباس قال افترض الله غسلتين و مسحتين أ لا ترى أنّه ذكر التيمم فجعل مكان الغسلتين مسحتين و ترك المسحتين و قال رجل لمطر الوراق من كان يقول المسح على الرجلين؟ فقال: فقهاء كثير.
۳- روى عبد الرزاق عن معمر عن عبد الله بن محمد بن عقيل عن الرُّبَيِّع أن رسول الله صلى الله عليه و آله غسل قدميه ثلاثاً قالت لنا إن ابن عباس قد دخل على فسألنى عن هذا فأخبرته فقال يأبى الناس إلا الغسل و نجد فى كتاب الله المسح; يعنى القدمين. مؤلف اسناد ديگرى را هم آورده كه ما از پرداختن به آنها صرف نظر مى‌كنيم، امّا تصريحاتى كه از قول علما ذكر كرده، يكى بيان طبرى است كه گفته: حدثنا أبو كريب قال حدثنا محمد بن قيس الخراسانى عن ابن جريح عن عمرو بن دينار عن عكرمة عن ابن عباس قال: الوضوء غسلتان و مسحتان.
سیوطی هم گفته: و أخرج عبد الرزاق و عبد بن حميد عن ابن عباس قال: افترض الله غسلتين و مسحتين أ لا ترى أنه ذكر التيمم فجعل مكان الغسلتين مسحتين و ترك المسحتين و أخرج ابن جرير و ابن المنذر عن قتادة مثله. كلماتى از ابن ابى حاتم، ابن حجر، موفق الدين بن قدامة و ابو زرعة و ديگران نيز آمده است كه تأكيد همگى روى نكته‌ى مذكور مى‌باشد.
در مناقشه‌ى دلالى در روايات مسحيه، مؤلف مى‌گويد: از بررسى اسناد روايات مسحيه به اين نتيجه رسيديم كه بر روايات غسليه رجحان دارند، امّا در بحث دلالى در چند نقطه متمركز مى‌شويم:
۱- اتفاق نصوص مسح در صراحت مسح بر خلاف نصوص غسل; چرا كه روايات مسحيه همگى به حقيقت واحده‌اى اشاره دارند و آن اين است كه الوضوء ما هو الا غسلتان و مسحتان.
۲- كثرت راويانى كه از ابن عباس، مسح را روايت كرده‌اند; چرا كه ربيع بنت معوذ، عكرمة، جابر و
یوسف بن مهران از راويان آن مى‌باشند كه غالباً از شاگردان ابن عباس بوده‌اند بر عكس راويان غسل و شستن كه هم به لحاظ عددى كمترند و هم
انتساب خاصى به ابن عباس ندارند.
يكى از مهم‌ترين بخش‌هاى كتاب بحث از نسبت خبر به ابن عباس است. ريشه‌ى اين اختلاف در وضو بنا بر عقيده بسيارى، يكى از خلفاى ثلاثه مى‌باشد، امّا مؤلف مى‌گويد: در اين ميان ممكن است عايشة ام المؤمنين و ابى هريرة نيز بى‌تأثير نباشند.
با بررسى دقيق ريشه‌ى مسئله و پيدا كردن اين نقطه‌ى ابهام كه اولين راوى از
پیامبر صلی الله علیه و آله چه كسى است، قدم بزرگى در طريق حل مشكل برداشته مى‌شود. ايشان ابتدا نمونه‌هايى از مسائل اختلافى را ذكر كرده كه عبارتند از:
۱- متعه كه ابن عباس، ابن عمر، سعد بن ابى وقاص،
علی بن ابی طالب علیه السلام ، ابو موسى اشعرى و غير آنها تأكيد بر مشروعيت اين فعل شرعى دارند كه پيامبر صلى الله عليه و آله بدان رهنمون گرديده‌اند. در مقابل آنها عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، معاوية بن ابى سفيان و... از آن نهى كرده‌اند; علتش هم اين كلام عمر است كه گفته:« متعتان كانتا على عهد رسول الله حلالاً أنا أحرمهما و أعاقب عليهما».
۲-
نماز تراویح كه حالتى شبيه به آنچه در متعه گفته شد دارد.
۳-نماز بین الطلوعین و قبل از غروب.
۳- فروش اولاد توسط مادران كه نسبت دروغى است به
امیر المؤمنین علیه السلام .
۴- مسح بر روى كفش‌ها.
۵- تعداد تكبيرات
نماز میت .
بعد از بيان موارد فوق، مؤلف به پاره‌اى از اختلاف‌هاى فقهى ميان ابن عباس و عثمان اشاره كرده است كه
نماز در منى، تقديم خطبه‌ها بر نماز در
نماز عیدین و... از آن جمله مى‌باشند.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
