پلورالیسم فرهنگی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پلورالیسم در
لغت به معنای کثرت و جمع در مقابل تفریق و کاهش است. در اصطلاح نام مکتب
تکثرگرایی است. این واژه در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، معرفتی و دینی معانی متفاوتی یافت. بحث پلورالیسم یا کثرت‌گرایی فرهنگی با جنبش سیاه‌پوستان در سال ۱۹۶۰ در
آمریکا و یا مواجه شدن انگلیسی‌ها با انبوه مهاجران و فرهنگ‌های مختلف به این کشور، مشکلات اقلیت‌های قومی در سطوح مختلف از جمله در مدارس و نظام‌های آموزشی حساسیت بیشتری یافت. اما آنچه مهم است نقش نظام لیبرال و اصول تفکر آن درباره «
تساهل و تسامح» است.
در این عرصه تعدّد و تکثّر فرهنگ‌ها، بویژه در بخشی از فرهنگ که به صورت آداب و رسوم اجتماعی خود را می‌نماید تمایز خود را با فرهنگ‌های آشکار می‌کند، مورد پذیرش و دارای جایگاه رسمی است. در واقع پلورالیسم فرهنگی، تبیینی از چرایی این تنوّع‌های ادغام‌ناپذیر است.
واژه پلورالیسم (pluralism) در لغت به معنای تکثر و چندگانگی است. این واژه در آغاز در عرصه سنتی
کلیسا مطرح شد. شخصی را که دارای منصب گوناگون در کلیسا بود پلورالیست می‌نامیدند.
بعدها این واژه که در خود مفهوم پذیرش و اصالت‌دهی به تعدد و کثرت را دارد در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، معرفتی و دینی معانی متفاوتی یافت.
گاهی پلورالیسم فرهنگی ناظر به چگونگی شکل‌گیری تنوع اجتماعی انسان‌ها در آداب و گونه‌های مختلف حیات اجتماعی است. گاهی نیز در تعریف پلورالیسم فرهنگی گفته می‌شود:
۱: زندگی در جامعه‌ای که از گروه‌های نژادی مختلف تشکیل شده و این گروه‌ها دارای زندگی سیاسی و دینی مختلف باشند. این تعریف بیانگر یک پدیدار اجتماعی است.
۲: پذیرش این اصل که گروه‌های مختلف یادشده می‌توانند در یک
جامعه به صورت صلح‌آمیز زندگی کنند. این تعریف متضمن یک ایده و مکتب فکری است.
در این قسم تعاریف دیگر تبیین چرایی تنوع فرهنگی مد نظر نیست بلکه تاکید بر این است که کثرت و تعدد مذاهب و نحله‌های فکری در جامعه به رسمیت شناخته شود، در حیطه رفتارهای اجتماعی به حقوق مخالفین احترام گذارده شود و صاحبان آراء و اندیشه‌های متعدد یکدیگر را با احترام تحمل نمایند.
واژه‌های «چندفرهنگی» و «چندقومی» نیز برای این معنا استفاده می‌شوند
اما ما همان واژگان مشهور را به کار می‌بریم.
بحث پلورالیسم یا کثرت‌گرایی فرهنگی با جنبش سیاه پوستان در سال ۱۹۶۰ در
آمریکا و یا مواجه شدن انگلیسی‌ها با انبوه مهاجران و فرهنگ‌های مختلف به این کشور، مشکلات اقلیت‌های قومی در سطوح مختلف از جمله در مدارس و نظام‌های آموزشی حساسیت بیشتری یافت.
اما آنچه مهم است نقش نظام لیبرال و اصول تفکر آن درباره «
تسامح» است.
تلورانس یا
تساهل و تسامح و مدارا از مقولاتی هستند که ارتباط تنگاتنگی با پلورالیسم فرهنگی دارند. زیرا لازمه پذیرش تعدد افکار و فرهنگ‌های مختلف، اغماض از نقاط اختلافی و تحمل دیگران است. لذا باید نگاهی به مبانی نظری و تاریخی تساهل و تسامح داشته باشیم.
تسامح در فرهنگ غربی با صبغه‌ای دینی متولد شد. قبل از آنکه
روم به
مسیحیت گرایش یابد مسیحیان آن دیار شدیداً تحت آزار و شکنجه بودند، چراکه جامعه روم به پرستش خدایان معتقد و مخالف
آیین مسیحیان بود. اما پس از آنکه مسیحیت به عنوان یک
مذهب رسمی در روم پذیرفته شد مسیحیان، مخالفان مذهبی خود را آزار می‌دادند. شکنجه و سوزاندن مخالفان از موارد رایج برخورد با مخالفان مذهبی بود.
در
قرون وسطی و زمانی که
دین یک نهاد دولتی بود عدم‌تسامح و افراط در
خشونت، زمینه را برای واکنش شدید نسبت به این موضوع فراهم نمود تا آنجا که فشارهای کلیسا در تفتیش عقاید باعث شد هنوز نیز مفاهیمی چون باید و نباید،
امر و نهی و تکلیف اجتماعی؛ در بسیاری محافل اموری مطرود محسوب شوند.
هر چند تسامح خاستگاهی دینی داشت اما بعدها در دوران روشنگری با کمک مبانی
انسان‌گرایی،
عقل‌گرایی و
فردگرایی به حوزه‌های غیر دینی نیز سرایت کرد. از آن پس تساهل به عنوان یک اصل و به مفهوم «به رسمیت شناختن مطلق تنوع و گوناگونی» در هر عرصه معرفتی و رفتاری اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، دینی، فرهنگی و غیره تبدیل شد.
زمینه‌های اجتماعی تسامح همزمان در شکل‌گیری کثرت‌گرایی فرهنگی نیز دخیل بوده و این نظریه تقویت شد که از میان گونه‌های متفاوت حیات اجتماعی هیچیک بر دیگری ترجیحی ندارد. پذیرش تنوع
ادیان و آیین‌های متفاوت مذهبی، نقطه عزیمت به رسمیت شناختن و احترام به فرهنگ‌های مختلفی بود که هریک تجلی نوعی حیات انسانی قلمداد می‌شد.
روشن است که هیچیک از این زمینه‌های اجتماعی مذکور در تاریخ اعتقادی اسلامی وجود نداشته و اساساً مسلمانان با تفریطی نظیر تفتیش و تحمیل عقاید مواجه نبودند تا برای حل آن به افراطی چون
تلورانس متمایل شوند. از اینجا آشکار می‌گردد گرچه در
اسلام نیز از مدارا،
شریعت سمحه و سهله و تسامح و تساهل سخن گفته شده اما مفهوم اسلامی این واژه با معنای رایج غربی آن کاملا متفاوت است.
پلورالیسم فرهنگی از مبانی متعددی تاثیر می‌گیرد. پلورالیسم معرفتی،
اومانیسم و عقل‌گرایی (به معنای خاص راسیونالیزم در فرهنگ غربی) هریک به نحوی در پیدایش پلورالیسم فرهنگی سهم دارند. اما در این میان پلورالیسم معرفتی بیشترین نقش را دارد. کثرت‌گرایی معرفتی بر آن است که جملات و گزاره‌های متفاوت هر یک بهره‌ای از حقیقت دارند.
پلورالیسم معرفت‌شناختی منجر به نسبی‌گرایی معرفت‌شناختی است.
پروتاگوراس از نخستین نسبی‌گرایان معتقد بود «
انسان مقیاس همه چیز است، مقیاس هستی چیزهایی که هست و مقیاس نیستی چیزهایی که نیست.»
به نظر
گرگیاس نیز اولاً هیچ واقعیتی وجود ندارد، ثانیاً اگر هم واقعیتی موجود باشد قابل شناخت نیست و ثالثاً حتی اگر واقعیت، شناختنی باشد این شناسایی قابل انتقال به دیگران نیست.
کثرت‌گرایی معرفتی در معرفت‌شناسی
کانت جلوه‌ای جدید یافت. کانت با تفکیک میان حقیقت اشیاء و آنچه به عنوان علم نزد ما حاضر می‌شود معتقد شد دستیابی به خارج برای انسان ممکن نیست. میان آنچه ما از جهان می‌دانیم و آنچه در خارج حقیقتاً موجود است دیواری غیرقابل رفع است. کثرت‌گرایی معرفتی و نسبیت در شناخت تقریرها و اشکال مختلفی دارد.
در جامعه ما نیز برخی نویسندگان با استناد به دخالت پیش‌فرض‌ها در فهم انسان، فهم هر کس را نسبی و غیر مطلق پنداشته و درنتیجه کثرت‌گرایی معرفتی و سایر نتایج آن را پذیرفته‌اند. این اعتقاد که حقیقت نسبی است و دستیابی به حقیقت مطلق برای افراد بشر ممکن نیست این نتیجه را دربردارد که هر عقیده‌ای سهمی از حقیقت را داراست.
اندیشه‌ای که کاملا مطابق حقیقت باشد وجود ندارد و به همین دلیل هیچ معیاری برای داوری میان ارزش‌ها و اعتقادات موجود نبوده باید هر مذهب و آیینی را برحق دانست و همه را به یک نحو پذیرفت. اوج این نگرش در لیبرالیسم دیده می‌شود. لیبرالیسم در ارزیابی خود از سایر باورها بی‌طرف است. دست کم تا آنجا که خطری برای خودش ایجاد نکنند و این ریشه در اصل نسبیت‌گرایی فرهنگی دارد که طبق آن هیچ فرهنگی بهتر از هیچ فرهنگ دیگر نیست و معیاری وجود ندارد تا با توسل به آن بتوان هنجارهای یک فرهنگ را بر فرهنگ دیگر تحمیل کرد.
بطلان پلورالیسم معرفتی در جای خود به خوبی اثبات شده است.
علم حضوری انسان، مفاهیم و جملات بدیهی سنگ بنای یقین در معرفت‌شناسی بوده و با اتخاذ اصول روش‌شناختی مدون می‌توان به صدها گزاره یقینی دیگر دست یافت. اما باید دانست پلورالیسم فرهنگی تنها با اعتقاد به پلورالیسم معرفتی حاصل نمی‌شود. یعنی ممکن است کسی در حوزه اندیشه و صدق قائل به
انحصارگرایی شده و معتقد باشد بسیاری از مذاهب و آیین‌ها و‌اندیشه‌ها باطل هستند اما در فضای تعاملات فرهنگی و همزیستی‌های اجتماعی وجود اقوام مختلف با آراء متفاوت را پذیرفته و هریک را به رسمیت بشناسد.
آنچه در این مجال مهم است توجه به این نکته است که اسلام را نه می‌توان دینی خشونت طلب و مخالف اصول بردباری اجتماعی دانست و نه می‌توان آموزه‌های آن در باب مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز در قبال گرایش‌های مختلف را با اصول و نتایج تسامح لیبرالی یکسان شمرد. پس باید موضع اسلام در این رابطه به خوبی تعیین شود.
اولا اسلام با اصول و مبانی پلورالیسم فرهنگی همخوانی ندارد. زیرا اومانیسم، پلورالیسم معرفتی، نسبیت فرهنگی و... هیچیک مورد تایید اسلام نیست. به عبارت دیگر تسامح در اسلام معنایی شبیه رفق و مدارا و بردباری و سازگاری دارد. یعنی در عین این که اعتقاد برآن است که حقیقت قابل کشف برای انسان وجود دارد و می‌توان بین فرهنگ‌های مختلف داوری نمود اما به این دلیل توصیه به تحمل دیگران می‌شود که ظرفیت و استعداد افراد متفاوت است و از همگان نمی‌توان انتظار یکسان داشت. چه بسا به کارگیری تسامح و بردباری در مواردی می‌تواند آثار سازنده‌ای در گروه‌های مخالف داشته باشد ولی هیچگاه سخن از مدارا با مبانی لیبرالی آن مطرح نیست.
ثانیاً بر خلاف لیبرالیسم که در همه عرصه‌ها و یا دست کم در حوزه دینی و فرهنگی و اخلاقی تسامح را به طور مطلق لازم دانسته و خشونت را غیر منطقی و غیراخلاقی می‌شمارد دیدگاه اسلام درباب مدارای با فرقه‌های مختلف و فرهنگ‌های گوناگون به طور مطلق نیست. یعنی در مواردی آن را پذیرفتته و توصیه نموده و در مواردی نیز آن را دلیل بر ضعف و بی‌مایگی دین می‌داند. لذا از آنجا که بحث پلورالیسم فرهنگی ارتباط تنگاتنگی با تسامح وتساهل دارد باید موضع اسلام در اینباره ولو به نحو اجمالی بیان شود:
از دیدگاه اسلام مواردی که مدارا یا تسامح و تساهل توصیه شده است عبارتند از:
الف: مدارا یا تسامح و تساهل در رویارویی با مردم و پرهیز از تندخویی و خشونت در روابط اجتماعی؛
ب: مدارا یا تسامح و تساهل در تشریع قوانین شرعی؛ یعنی دین اسلام دینی است که اصل آن بر عدم‌تکلف و مخالف زحمت شدید برای مکلفین است.
قواعد فقهی نظیر
لاحرج،
لاضرر،
نفی اضطرار،
جهل و
نسیان و غیره دال بر همین معنا هستند.
از همین‌رو گاهی از اسلام به «شریعت سمحه و سهله» یاد شده که تفاوت مبانی و نتایج آن با کثرت‌گرایی فرهنگی و تسامح و تساهل مصطلح آشکار است.
ج: مدارا یا تسامح و تساهل در دعوت مردم به دین؛ در
آیات متعدد
قرآن به کارگیری زور و
اجبار در دیندارکردن مردم نفی شده است؛
سیره پیامبر اسلام و
ائمه اطهار (علیه‌السّلام) نیز بر نفی اجبار در دیندار ساختن مردم بوده است.
د: مدارا یا تسامح و تساهل در همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان با پیروان ادیان دیگر؛
ه: مدارا یا تسامح و تساهل به مثابه یک فضیلت اخلاقی؛ روایات فراوان بر مدارا، نرم خویی،
عفو و گذشت و
کظم غیظ تاکید دارند.
در مقابل مواردی نیز وجود دارد که مدارا یا تسامح و تساهل در آنها نکوهش شده و قاطعیت و سخت‌گیری توصیه شده است:
۱: قاطعیت در رساندن ماموریت و رسالت الهی؛ پیامبران در رساندن پیام الهی نه دچار
تردید شده و تسامح به خرج می‌دادند و نه از تهدیدهای دشمنان هراسی داشتند.
۲: قاطعیت در مبارزه با باطل؛
۳: قاطعیت در بیان دین و مبارزه با انحرافات دینی یا کتمان دین؛
۴: قاطعیت حکومت در استیفای حقوق مردم و مبارزه با
ظلم؛
۵: قاطعیت
حکومت در اجرای
حدود الهی؛
۶: قاطعیت در برابر دشمنان اسلام و مسلمین که فتنه‌انگیزی می‌کنند؛
۷: قاطعیت در نفی و طرد
ولایت کفار بر مسلمین.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پلورالیسم فرهنگی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۹/۱۸.
