چلبی‌اوغلو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چلبی‌اوغلو، آرامگاه و خانقاهی از حدود
قرن هشتم در جنوب غربی شهر سلطانیه در استان
زنجان است.
این مجموعه در حدود پانصد متری گنبد سلطانیه واقع است.
درباره وجه
تسمیه ، تاریخ ساخت
بنا و هویت شخص مدفون در این مقبره،
اختلاف نظر وجود دارد.
بسیاری آن را آرامگاه سلطان یا عارف چلبی، نوه مولانا جلال‌الدین، می‌دانند.
به گفته شمس‌الدین افلاکی،
عارف چلبی مدتی به سلطانیه نزد سلطان محمد خدابنده (حک: ۷۰۳ـ۷۱۶) آمده بود.
از طرفی، در
کتیبه ایوان جنوبی
خانقاه نام شخصی به نام شیخ براق ذکر گردیده که براساس منابع، در حدود ۷۰۷ در
گیلان به شهادت رسیده است و مریدانش جسد او را به سلطانیه آورده و بنایی بر مزار او ساخته‌اند.
با این شواهد،
انتساب این آرامگاه به شیخ براق یا براق‌بابا قوت می‌گیرد.
درباره زمان ساخت مقبره و خانقاه نیز آرای متفاوتی ابراز شده است.
تنها تاریخ موجود، ۷۳۳، در کتیبه وقف‌نامه ایوان جنوب‌غربی خانقاه ثبت گردیده است.
در این کتیبه به خانقاه شمسیه نیز
اشاره شده است.
آندره‌گدار و سپس دونالد نیوتن ویلبر، این
تاریخ را
زمان احداث خانقاه دانسته‌اند،
اما به نظر ثبوتی
تاریخ مذکور، سال استنساخ کتیبه بوده و خانقاه پیش از این ساخته شده است.
وی با توجه به این‌که نام شمس‌الدین محمد جوینی، وزیراعظم دوره اَباقاخان مغول، در کتیبه ثبت گردیده، بنای خانقاه و
وقف موقوفات را بین سالهای ۶۵۷ تا ۶۸۳
تخمین زده است.
ویلبر
تاریخ احداث مقبره را مقدّم برخانقاه و در حدود سال ۷۳۰ دانسته و بر آن است که خانقاه پس از احداث مقبره ساخته شده است؛ اما، اگر مقبره، پس از وفات عارف چلبی، در سال ۷۱۹ و یا براق‌بابا در ۷۰۷ ساخته و خانقاه در فاصله سالهای ۶۵۷ تا ۶۸۳ بنا شده باشد، احداث خانقاه مقدّم بر مقبره بوده است.
همچنین ادیب‌الملک
به دو
امامزاده ، شاهزاده احمد و محمد، در اطراف بنا اشاره کرده است.
معماران این مجموعه احتمالا اصفهانی بوده‌اند و گفته می‌شود پس از اتمام کار بنا به اصفهان رفته و مقبره امامزاده جعفر را مطابق مقبره چلبی اوغلو بنا کرده‌اند.
همچنین در حاشیه تصویری از این بنا از دوره قاجار (موجود در کاخ گلستان)، معمار بنا شخصی به نام خانلرلو عبدی ثبت شده است که احتمال دارد از کتیبه بنا در آن دوره استخراج شده باشد.
مقبره چلبی اوغلو به شماره ۱۶۷ در فهرست
آثار ملی
ایران ثبت گردیده
و از حدود ۱۳۳۰ش به بعد بارها مرمت شده است.
این بنا در فاصله سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ش با مرمت و بازسازی به مهمان‌سرا تبدیل گردید.
مصالح اصلی این مجموعه،
سنگ لاشه و
ساروج است.
این مجموعه نقشه‌ای مستطیل شکل دارد که در بخش شمالیِ آن خانقاه و در بخش جنوبی، مقبره‌ای برجی در میان یک حیاط مربع شکل قرار گرفته است.
خانقاه دارای صحنی مرکزی با ابعاد تقریبی ۲۰ × ۵ر۱۵ متر است که احتمالا مراسم
سماع نیز در آن انجام می‌شده است.
در اضلاع شرقی و غربی صحن، حجره‌های مخصوص سالکان در دو
طبقه و رواقی جلوی آنها دیده می‌شود.
در جانب شمالی صحن، ورودی بنا و در جنوب، ایوانی در جهت
قبله قرار دارد.
در طرفین ایوان دو تالار وجود دارد که جمعْخانه نام دارند.
جمع‌خانه‌ها احتمالا زوایای خادمان و فقرا بوده‌اند.
در شمال‌غربی خانقاه بناهایی دیده می‌شود که احتمالا مطبخ و
حمام بوده‌اند.
ایوان جنوبی دارای کف‌پوش مرمرین و محرابی با تزیینات و مقرنس‌کاری گچی و کتیبه‌هایی به خط ثلث در اطراف است.
در طرفین ایوان راهروهایی هست که به حیاط راه دارند.
در بالای این راهروها فضایی به نام مردْگَرد ساخته شده است.
در جدارهای بین مردگرد و ایوان جنوبی، روزنه‌هایی برای تماشای مراسمی که در ایوان انجام می‌شده تعبیه شده است.
در مرمت سالهای ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۴ش، در بخش زیرین جمع‌خانه‌ها، آثار سردابهایی، و در قسمت جنوبی حیاط و دور تا دور خانقاه تعداد زیادی
قبر یافت گردید.
بدین ترتیب، احتمالا این محوطه آرامگاه خانوادگی بوده است.
مقبره در حدود سه متری پشت ایوان جنوبی در میان حیاطی قرار دارد.
این بنای آجری، هشت ضلعی است.
طول هر ضلع آن پنج و ارتفاع آن در حدود ۵ر۱۷ متر است و گنبدی با ساقه نسبتآ بلند بر فراز آن قرار گرفته است.
هشت ضلعی ساقه گنبد با استفاده از تُرُنْبه‌هایی به شانزده ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.
در نمای خارجی بنا، طاق‌نماهایی دیده می‌شود که درون قاب مستطیل شکل جای گرفته‌اند و پایه‌های آنها تا ارتفاع ۵ر ۲ متری با طرحهای گوناگون، از جمله نقش گل چهار پر و نیز خط بنایی، آجر‌کاری شده‌اند.
این طاق‌نماها درگذشته کاشی‌کاری و گچ‌بری نیز داشته‌اند.
در بقیه قسمتهای نمای بیرونی، آجرچینی ساده انجام شده و نمای بیرونی گنبد فاقد
پوشش و تزیینات است.
سطح داخلی آرامگاه، در هر ضلع طاق‌نماهایی به ارتفاع حدود سه متر دارد و بر جدار جنوبی، محراب گچی با مقرنس‌کاری زیبایی دیده می‌شود.
در بخش زیرین آرامگاه سردابی قرار دارد که دسترسی به آن از طریق حفره‌ای در کف آرامگاه میسر می‌شود.
قبر شیخ در مرکز این سرداب واقع است و قبرهای مریدان، با توجه به سلسله مراتب آنها، در گرد مزار شیخ قرار دارند
که
تداعی کننده
حلقه ذکر صوفیان است.
(۱) علاوه بر مشاهدات مؤلف.
(۲) عبدالعلی ادیب‌الملک، دافع‌الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ش.
(۳) احمد بن اخی‌ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
(۴) داوود بن محمد بناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی‌الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۴۸ش.
(۵) هوشنگ ثبوتی، تاریخ زنجان، زنجان ۱۳۷۷ش.
(۶) عبداللّه بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
(۷) محمدعلی مخلصی، جغرافیای تاریخی سلطانیه، (تهران) ۱۳۶۴ش.
(۸) دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چلبی‌اوغلو»، شماره۵۵۴۰.
