ال بحرالعلوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آلِ بَحْرُالعُلوم، خاندانی از
سادات حسنی از عالمان
شیعی امامی ، مشهور به علم و ادب از سده ۱۲ تا ۱۴ق/۱۸ تا ۲۰م در
ایران و
عراق می‌باشد.
افراد این خاندان از آن‌رو به «بحرالعلوم» شهرت یافته‌اند که سردودمان آن
سیّد محمّد مهدی طباطبایی چنین عنوانی داشته است. اینکه آل بحرالعلوم به «طباطبایی» نیز مشهور است. بدین جهت است که از ابراهیم طباطبا فرزند اسماعیل دیباج نسب می‌برد و او نخستین کس از این خاندان است که این لقب را داشته است.
نیاکان آل بحرالعلوم، نخست در شهرهای
حجاز و
عراق و بعضی از شهرهای عربی دیگر می‌زیستند و بر اثر ستم حاکمان اموی و عباسی بر
سادات و
شیعیان ، در حال کوچ دایمی بودند. از این‌رو در نیمه سده ۳ق/۹م به
ایران که در آن سادات از امنیت بیشتری برخوردار بودند، پناه آوردند و نخست در
اصفهان و پس از آن در
بروجرد ماندگار شدند. در اوایل سده ۱۲ق/۱۸م، بسیاری از اینان به قصد تحصیل
علوم دینی یا
زیارت به عراق کوچیدند و در عتبات به‌ویژه
نجف و
کربلا اقامت گزیدند و دیگر باز نگشتند.
سرسلسله این دودمان
سید محمدمهدی طباطبائی بروجردی، معروف به سیدبحرالعلوم است.
خاستگاه این
خانواده، ابتدا
بروجرد بود، در اواخر
قرن یازدهم به
عراق رفتند و در
کربلا و
نجف ساکن شدند.
در دو
قرن گذشته،
دانشمندان بسیاری از این خاندان برخاسته‌اند که برخی از آنان به
مقامات سیاسی و
اجتماعی نیز دست یافته اند.
سیدمحمدمهدی‌بن‌سیدمرتضی طباطبایی نجفی
بحرالعلوم (۱۱۵۵-۱۲۱۲ق/۱۷۴۲-۱۷۹۷م)، فقیه، محدث، حکیم، ادیب و سردودمان آل بحرالعلوم و رئیس
حوزه علمیه نجف و مرجع شیعیان در روزگار خود بود. پدر او سیدمرتضی بن سیدمحمد (د ۱۲۰۴ق/۱۷۹۰م) که از عالمان دین بود، دو پسر داشت: سیدجواد، جد اعلای مرجع معاصر حاج‌آقا حسین طباطبایی بروجردی (۱۲۹۲-۱۳۸۰ق/۱۸۷۵-۱۹۶۱م)، و سیدمحمدمهدی سردودمان آل بحرالعلوم. او در یکی از اجازاتش، خود را «حسنیِ حسینی» دانسته‌است. دلیل این انتساب دوگانه این است که در سلسله نسب او
عبدالله محض نواده
امام حسن مجتبی علیه‌السلام (۳-۵۰ق/۶۲۴-۶۷۰م) قرار دارد که از طریق مادرش، فاطمه دختر
امام حسین علیه‌السلام به آن
امام منسوب است. سیدمحمدمهدی در کربلا زاده شد.
وی مجتهدی بنام و بلندآوازه بود، با مرگ استادش
وحید بهبهانی ، بر مرجعیت و زعامت بی‌رقیب عراق و حوزه علمی نجف دست یافت. از ابتکارات او تقسیم کار میان عالمان و فقیهان برجسته، به منظور اداره حوزه و پاسخگویی سریع‌تر به مراجعات مردم بود. از این‌رو
شیخ جعفر کاشف‌الغطا را به امر فتوا گماشت، شیخ‌حسین نجفی را به امامت
نماز جماعت در نجف منصوب گرد، امور قضا را به شیخ‌محیی‌الدین واگذاشت، سیدمحمدجواد عاملی را به کار تألیف و تدوین
فقه وادار کرد (که محصول تلاش‌های وی تألیف کتاب فقهی و مشهور مفتاح‌الکرامه بود) و خود به امور علمی و تحصیلی و اداره حوزه نجف اهتمام بیشتری ورزید. از این رو، در زمان ریاست بحرالعلوم، حوزه نجف تقویت شد.
سیّدمحمدرضا بن‌سیدمحمدمهدی بحرالعلوم (۱۱۸۹-۱۲۵۳ق/۱۷۷۵-۱۸۳۷م)، فقیه، اصولی، محدث، و رجالی و تنها پسر بازمانده از بحرالعلوم. برادر دیگرش سیدمحمد (۱۱۹۷-۱۲۰۰ق/۱۷۸۳-۱۷۸۶م) در کودکی درگذشت. او در نجف به دنیا آمد. وی تحصیلات علمی خود را در زادگاهش، نجف، نزد
پدر و فقیهان برجسته ای از جمله
شیخ جعفر کاشف الغطا (متوفی ۱۲۲۸)، شیخ محمّد سعید
دینوری ، سیّد محمد
قصیر خراسانی (متوفی ۱۲۵۵) به پایان برد و از استادان خود
اجازه روایت گرفت.
او پس از پدر زعامت حوزه نجف و مرجعیت دینی را به عهده گرفت.
آثارعلمی او، چند رساله در
علم اصول ، کشف القناع فی تراجم اصحاب الاجماع، شرح بر
کتاب لمعه (کتابی در فقه امامیّه از
شهید اول که همراه با شرح
شهید دوم در حوزه های علمیه
تدریس می‌شود) تا مبحث
طلاق و شرح بر قسمتی از
شرایع (کتابی از
محقق حلی در
فقه امامیه ) است، اما هیچ‌کدام از آنها به چاپ نرسیده است.
وی در کنار پدرش در نجف به خاک سپرده شد.
از او هفت
پسر و سه
دختر باقی ماند که برخی از ایشان در
علوم دینی به مقامات والایی رسیدند.
سیدحسین بن سیدمحمدرضا (۱۲۲۱-۱۳۰۶ق/۱۸۰۶-۱۸۸۹م)، در نجف زاده شد و در همان شهر پرورش یافت و مراحل علمی را پیمود.
فقه و
اصول و
کلام را نزد بزرگانی چون
شریف العلمای مازندرانی ، شیخ حسن کاشف الغطا و، از همه مهمتر،
شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب
جواهر آموخت.
او درس
استاد اخیرش را برای شاگردان دیگر
تقریر (بازگویی) می کرد و با او دوستی نزدیک داشت، به گونه ای که
استاد مطالب کتاب خود (جواهرالکلام) را پیش از تدوین با او در میان می‌گذاشت، در حوزه درسی سیدحسین، شاگردانی از جمله
سیدمرتضی کشمیری (عارف مشهور امامی)،
شیخ فضل اللّه مازندرانی حائری
)،
میرزاصادق آقاتبریزی و
میرزا محمد همدانی (مؤلف
فصوص الیواقیت ) تربیت شدند.
پس از درگذشت صاحب جواهر (۱۲۶۶) نیز همچنان به
تعلیم و
تربیت طلاب ادامه داد.
در ۱۲۸۴، به قصد مداوای چشم به
تهران آمد و پس از ناامیدی از معالجه پزشکان به قصد
شفا خواستن، به
مشهد رفت و در آن‌جا شفا یافت، یکی دو سال نیز به
بروجرد رفت و درآنجا به
تدریس پرداخت.
در ۱۲۸۷ به نجف برگشت.
پس از درگذشت برادرش، سیدعلی بناچار، زعامت
شیعیان را پذیرفت.
در ۲۵
ذی الحجة ۱۳۰۶ به هنگام فرود آمدن از بام، پایش لغزید و از پله سقوط کرد و سرش بشدت آسیب دید و در همان
روز درگذشت، در آرامگاه خانوادگی
بحرالعلوم به خاک سپرده شد.
از او تعدادی نوشته در
فقه و
اصول به جا مانده است.
از او ۴ پسر باز ماند که همه از عالمان دین بودند: سیدعبدالحسین، که در نجف به دنیا آمد و حدود ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م درگذشت؛ سیدموسی، که در نجف چشم به جهان گشود و در همان‌جا حدود ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م درگذشت؛ سیدمحسن (۱۲۴۷-۱۳۱۸ق/۱۸۳۱-۱۹۰۰م)، که فقه و اصول را نزد عمویش سیدعلی،
شیخ‌مرتضی انصاری و
میرزا حسن شیرازی (د ۱۳۱۲ق/۱۸۹۴م) خواند؛ سیدابراهیم (۱۲۴۸-۱۳۱۹ق/۱۸۳۲-۱۹۰۱م) که در نجف چشم به جهان گشود و تفسیر، فقه، اصول، کلام و ادبیات را از پدر آموخت. بیشترین شهرت سیدحسین در شعر و ادب است، تا آن‌جا که او را در این فن همتای
سیدرضی (د ۴۰۴ق/۱۰۱۳م) دانسته‌اند. مجموعه اشعار او توسط فرزندش سیدحسن بحرالعلوم گرد آمده است که بخشی از ان به کوشش شاگردش شیخ‌علی شرقی در ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م در
لبنان چاپ شده است.
سیدمحمدتقی بن سیدمحمدرضا (۱۲۱۹-۱۲۸۹ق/۱۸۰۴-۱۸۷۲م)، از فقیهان بنام آل بحرالعلوم بود. در نجف پا به جهان نهاد. نزد پدر مقدمات علوم را فرا گرفت و پس از آن فقه و اصول را نزد عالمان روزگارش مانند
شیخ محمدحسن (مؤلف جواهر) طی کرد، اما پس از آن به کشاورزی پرداخت. با اینهمه موقعیت علمی وی به گونه‌ای بود که پس از مرگ پدر به رهبری دینی و اجتماعی عراق دست یافت. او به امور اجتماعی و سیاسی اهتمام می‌ورزید. در کربلا درگذشت و در نجف به خاک سپرده شد. کتاب قواعدالاصول تألیف اوست که جلد اول آن را در ۱۲۴۵ق/۱۸۲۹م به پایان برده است.
۳ تن از پسران وی از فقیهان و ادیبان عصر خود بوده‌اند؛ سیدحسن در نجف به دنیا آمد و در همان‌جا درس خواند و در اواسط عمرش به کربلا آمد و در ۱۲۹۸ق/۱۸۸۱م در نجف چشم از جهان فرو بست؛ سیدحسین در ۱۳۱۰ق/۱۸۹۲م درگذشت؛ سیدعلی نقی در نجف زاده شد و در کربلا و در نجف از اعتبار سیاسی و اجتماعی و دینی مهمی برخوردار گردید. در شعر و ادب نیز دستی داشت و در ۱۲۹۴ق/۱۸۷۷م در کربلا کشته شد.
سیدعلی‌بن‌سیدمحمدرضا (۱۲۲۴-۱۲۹۸ق/۱۸۰۹-۱۸۸۱م)، از عالمان و فقیهان و ادیبان بزرگ آل بحرالعلوم به تیزهوشی مشهور بود. در نجف زاده شد، در همان شهر دانش فرا گرفت و زندگی را به پایان بُرد. سطوح و خارج اصول را نزد ملا مقصود علی‌کاظمی و فقه را نزد شیخ‌محمدحسن نجفی نویسنده جواهر و شیخ‌علی فرزند شیخ‌جعفر کاشف‌الغطاء (د ۱۲۵۳ق/۱۸۳۷م) آموخت. وی از نویسنده جواهر و برادرش سیدحسین و میرزاجعفر طباطبایی به دریافت
اجازه روایت نایل آمد. عده‌ای از عالمان آن روزگار نیز از وی اجازه
اجتهاد و روایت یافتند. او آثاری در فقه و اصول پدید آورده است که مهمترین آن البرهان‌القاطع‌فی‌شرح‌المختصرالمنافع است که در ۱۲۹۳ق/۱۸۷۶م، در ۳ جلد بزرگ با چاپ سنگی در
تهران نشر یافته است. دو تن از پسران وی از عاملان بوده‌اند: سیدهاشم (۱۲۵۵-۱۲۸۴ق/۱۸۳۹-۱۸۶۷م) که در نجف زاده شد و نزد پدر و
میرزای شیرازی مقدمات و سطوح عالی فقه و اصول را آموخت سیدمحمد باقر در نجف به دنیا آمد و در همان‌جا مراحل تحصیل سطح و خارج فقه و اصول را پشت سر گذاشت. او هنگامی که عازم
زیارت مشهد بود، در ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م در تهران درگذشت.
دیگر فرزندان سیدمحمدرضا بحرالعلوم، که از عالمان دین به شمار آمده‌اند، اینانند: سیدجواد، در نجف تولد یافت و در کربلا زندگی کرد و در ۱۳۲۰ق/۱۹۰۲م در همین شهر درگذشت؛ سیدمحمدعلی، در نجف متولد شد و در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م درگذشت؛ سیدکاظم، در نجف به دنیا آمد و در ۱۲۸۸ق/۱۸۸۳م در همین شهر درگذشت؛ سیدعبدالحسین، در کربلا زندگی کرد و حدود ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م وفات یافت.
سیدابراهیم فرزند سیدحسین (۱۲۴۸ـ۱۳۱۹)، ادیب و شاعر نامی آل بحرالعلوم بود.
فقه و اصول و
کلام و
ادب و
شعر را از پدرش آموخت، در بیست سالگی به ادبیات و شعر روی آورد و از شاعران پرآوازه
عراق شد.
شاعران نامداری چون
شیخ علی اشرفی ،
شیخ محمّدرضا شبیبی ،
شیخ عبدالمحسن کاظمی ،
شیخ محمّد سماوی ، و
شیخ عبدالحسین خیاط نزد او تربیت شده یا از محضر او بهره برده اند.
دیوان شعر او در ۱۳۲۲ در
صیدا به چاپ رسید.
سید محمد بن سیدمحمد تقی (۱۲۶۱-۱۳۲۶ق/۱۸۴۵-۱۹۰۸م)، در نجف چشم به جهان گشود. فقه را نزد عمویش سیدعلی، شیخ‌راضی و سید حسین ترک کوه کمری و اصول را نزد میرزا‌عبدالرحیم نهاوندی و فلسفه را نزد حکیم الهی میرزا‌محمدباقر نجفی (د ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م) آموخت. وی از عمویش اجازه روایت یافت. پس از درگذشت عمویش سیدعلی، در سطوح عالی به تدریس پرداخت و سرانجام ریاست
حوزه نجف را به دست گرفت و مرجع تقلید مردم گردید. او به امور اجتماعی و سیاسی حوزه علمی و مشکلات مردم اهتمام می‌ورزید. یکی از کارهای او این بود که از مقامات دولتی خواست طلاب و روحانیون را از خدمت سربازی معاف دارند. این پیشنهاد پذیرفته شد. وجوهات خیریه هندیه (در عراق) که درآمد آن اختصاص به حوزه‌های علمی شیعی داشت، به دست او توزیع می‌شد.
او به مطالعه، تحقیق و تألیف دلبستگی بسیار داشت و بر اثر مداومت در این امور، در اواخر عمر بینایی‌اش را از دست داد. وی کتابخانه بزرگی بنیاد نهاد که به گفته محسن امین، از نظر کتب فقهی و اصولی و روایی، جامع‌ترین کتابخانه در عراق بود. اثر مشهور او کتاب فقهی بلغةالفقیه است
که شامل ۱۶ رساله فقهی است. این کتاب نخستین‌بار در ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م در تبریز و در سال ۲۹-۱۳۲۸ق/۱۱-۱۹۱۰م در تهران چاپ شده است.
نیز از تألیفات او الوجیزه است که در ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م در تهران چاپ شده است. کتاب مواقف حاسمة فی تاریخ‌التضعیة و‌الفداء تألیف دیگر اوست که در نجف چاپ شده است. او در نجف چشم از جهان فرو بست. ۴ تن از پسران سیدمحمد از عالمان بوده‌اند؛ سیدجعفر، در نجف به دنبا آمد و نزد پدر علوم اسلامی را آموخت و به رتبه اجتهاد نایل آمد. با اینکه عمر کوتاهی داشت، در رشد علمی و احاطه بر علوم اسلامی گوی سبقت را از همگان ربود. او در ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م درگذشت، سیدمهدی، در نجف تولد یافت و نزد پدر و میرزای شیرازی د ر سامرا علوم اسلامی را فرا گرفت. پس از آن‌که پدرش برای زیارت مزار امام رضا علیه‌السلام به ایران سفر کرد، به جای وی به تدریس و انجام وظایف دینی و اجتماعی در زادگاه خویش همت گماشت. در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م در
بغداد درگذشت و در
کاظمین به خاک سپرده شد؛ سیدعباس(۱۳۰۲-۱۳۴۳ق/۱۸۸۵-۱۹۲۴م)، در نجف زاده شد و
منطق ،
فقه و
اصول را نزد استادان فن آموخت. در جوانی به
مصر سفر کرد و حدود ۲۰ سال در آن سامان زیست و پس از آن به نجف بازگشت و در کربلاء درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد؛ سیدمیرعلی، در نجف تولد یافت. نزد پدر و دیگر عالمان درس خواند. او همراه برادرش مهدی در نوشتن کتاب بلغةالفقیه با پدر همکاری کرد. در ۱۳۱۵ق/۱۸۹۷م درگذشت. کتاب کشفی‌الاسرار‌فی‌شرح‌الاظهار اثر اوست که به صورت خطی باقی‌مانده است.
سیدجعفر بن سیدمحمدباقر بن سیدعلی (۱۲۸۱-۱۳۷۷ق/۱۸۶۴-۱۹۵۷م)، در نجف پا به جهان گذاشت و در کودکی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی جدش سیدعلی درآمد. مقدمات علوم را فراگرفت پس از آن سطوح عالی فقه و اصول را نطد سیدکاظم یزدی، سیدمحمد بحرالعلوم و
آخوند خراسانی خواند و از آنان اجازه روایت یافت. وی در تاریخ،
رجال و
درایه چیره دست یود. تقریرات یزدی و خراسانی در مباحث فقهی و اصولی از او باقی‌مانده است. افزون بر آنها، از وی آثاری بر جای مانده است که از آن میان: تحفة‌العالم‌فی‌شرح خطبة‌المعالم در ۲ چلد، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م؛ تحفةالطالب، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م؛ اسرار‌العارفین در شرح
دعای کمیل ، ۱۳۴۲ق/۱۹۲۴م؛ و بغیة‌الطالب‌فی‌حکم‌الحیة والشارب، ۱۳۴۷ق/۱۹۲۸م که در نجف چاپ شده است.
سیدمحمد مهدی بن سیدحسن بن سیدمحمدتقی (۱۲۸۳-۱۳۵۱ق/۱۸۶۶-۱۹۳۲م)، در کربلا زاده شد و علوم اسلامی و ادبیات را فرا گرفت. در انقلاب ۱۹۲۰م عراق شرکت جست؛ در کابینه عبدالرحمان نقیب وزیر فرهنگ شد (۱۹۲۰-۱۹۲۱م)؛ و پس از آن تا آخر عمر در کربلا زیست و در همین شهر درگذشت. او از پیشوایان دین و سیاست و دارای نفوذ کلمه بسیاربود. فرزند او سیدمحمد صالح نیز از رجال دین و سیاست بود. وی در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م در کربلا زاده شد. مراحل تربیت و آموزش‌های علمی ابتدایی را نزد پدر پیمود. آنگاه وارد دانشگاه شد و در حدود ۱۳۵۹ق/۱۹۴۰م از دانشکده حقوق فارغ‌التحصیل گردید. در جوانی به کارهای سیاسی پرداخت و در «حزب‌الامة» صالح جبر فعالانه شرکت جست.
حسن بن ابراهیم بن سیدحسین (۱۲۸۲-۱۳۵۵ق/۱۸۶۵-۱۹۳۶م)، عالمی ادیب و شاعر بود. در نجف زاده شد و ادبیات دیگر مقدمات علوم را نزد پدر آموخت، فقه و اصول را نزد
سید محمد کاظم یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق/۱۸۳۱-۱۹۱۹م)،
شیخ الشریعه اصفهانی و
شیخ عبدالله مازندرانی (۱۲۵۹-۱۳۰۳۰ق/۱۸۴۳-۱۹۱۲م) فرا گرفت. بیشترین شهرت او در شعر و ادب و
تاریخ است. گفته‌اند که از وی دیوان کوچکی به جا مانده است. او در نجف درگذشت.
سیدمحمدعلی‌بن‌سیدعلی نقی (۱۲۸۷-۱۳۵۵ق/۱۸۷۰-۱۹۳۶م). در نجف تولد یافت و نزد پدر و دیگر عالمان، ادبیات و دیگر علوم را فرا گرفت.
وی در بغداد درگذشت و جنازه‌اش باشکوه بسیار به نجف انتقال یافت. عالمان و مبارزان سیاسی و مردم از او تجلیل بسیار کردند و مجلس اعیان عراق، با صدور اطلاعیه‌ای از زحمات او قدردانی کرد.
سیدمحمد مهدی بن سیدحسن بن سیدمحمدتقی (۱۲۸۳-۱۳۵۱ق/۱۸۶۶-۱۹۳۲م)، در کربلا زاده شد و علوم اسلامی و ادبیات را فرا گرفت. در انقلاب ۱۹۲۰م عراق شرکت جست؛ در کابینه عبدالرحمان نقیب وزیر فرهنگ شد (۱۹۲۰-۱۹۲۱م)؛ و پس از آن تا آخر عمر در کربلا زیست و در همین شهر درگذشت. او از پیشوایان دین و سیاست و دارای نفوذ کلمه بسیاربود. فرزند او سیدمحمد صالح نیز از رجال دین و سیاست بود. وی در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م در کربلا زاده شد. مراحل تربیت و آموزش‌های علمی ابتدایی را نزد پدر پیمود. آنگاه وارد دانشگاه شد و در حدود ۱۳۵۹ق/۱۹۴۰م از دانشکده حقوق فارغ‌التحصیل گردید. در جوانی به کارهای سیاسی پرداخت و در «حزب‌الامة» صالح جبر فعالانه شرکت جست.
سیدمهدی بن سیدمحسن بن سیدحسین (۱۳۰۲-۱۳۳۵ق/۱۸۸۵-۱۹۱۷م)، از عالمان بنام آل بحرالعلوم بود. در نجف پا به جهان جهان نهاد. مقدمات علوم را نزد استادان مربوط خواند و سطوح عالی فقه و اصول را در حوره درس سیدمحمد بحرالعلوم، شیخ‌عبدالهادی همدانی (معروف به شیخ‌عبدالهادی لیله) و آخوند ملاکاظم خراسانی (د ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م) آموخت. او از عالمان پرکار و اهل نقد و نظر و تألیف بود. شاگردان بسیاری در حوزه درس او تربیت یافتند و را عالمان زمان خود شدند. از آثار او حاشیه بر
معالم الاصول و منظومه‌ای در اصول است. وی در نجف درگذشت. پسر او سیدمحمد صالح هم از عالمان بود که در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م در نجف به دنیا آمد. در کودکی پدرش را از دست داد و دایی‌اش، سیدعلی فرزند سیدهادی بحرالعلوم، سرپرستی و تربیت اخلاقی و علمی او را به عهده گرفت. او شاعری توانا بود و دیوان او به نام العواطف در ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م به چاپ رسید. اشعار او عمدتاً سیاسی و اجتماعی است.
سید محمدعلی فرزند سیدعلی نقی (۱۲۸۷ـ۱۳۵۵)، از مشاهیر روحانیون خاندان بحرالعلوم بود در نجف تولد یافت و نزد پدر و دیگر عالمان، ادبیات و دیگر علوم را فرا گرفت. وی در مبارزه های سیاسی مردم عراق با استعمار انگلیس و سپس قیام مردم عراق (قیام ۱۳۴۰ معروف به «ثورة العشرین») شرکت و رهبری داشت، ازینرو دستگیر و به
اعدام محکوم شد که ظاهراً از
ترس شورش مردم،
حکم اجرا نشد. بعدها رهبران جنبش و
علمای عراق او را به عضویت
مجلس سنا (مجلس اعیان) برگزیدند.
وی در بغداد درگذشت و جنازه‌اش باشکوه بسیار به نجف انتقال یافت. عالمان و مبارزان سیاسی و مردم از او تجلیل بسیار کردند و مجلس اعیان عراق، با صدور اطلاعیه‌ای از زحمات او قدردانی کرد.
سیدعلی بن هادی بن سید علی‌نقی (۱۳۱۴-۱۳۸۰ق/۱۸۹۶-۱۹۶۰م)، در نجف پا به جهان گذاشت. پس از فراگیری مقدمات علوم ادبی، منطق و سطوح عالی فقه و اصول را نزد
نایینی و
سید ابوالحسن اصفهانی خواند. وی پس از درگذشت عمویش سیدمحمدعلی بحرالعلوم به امور اجتماعی پرداخت و به ریاست دینی دست یافت. در
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴-۱۹۱۸م) و در نبردهای ملی سال‌های پس از آن، در کنار عالمانی چون حبوبی، شیخ‌الشریعه، سیدمحمدعلی بحرالعلوم و میرزای شیرازی به پیکار با
استعمار انگلیس پرداخت. او از اندیشمندان بزرگ و صاحب نظر و مؤثر در پیشرفت‌های علمی حوزه نجف به شمار می‌آمد. در بغداد درگذشت و در نجف به خاک سپرده شد.
سیدمحمّدتقی فرزند سیدحسن (۱۳۱۸ـ۱۳۹۶)، فقیه و اصولی بود.
از درس استادان برجسته
حوزه علمیه نجف ، چون میرزامحمّدحسین
نائینی ،
آقاضیاءالدین عراقی ،
شیخ محمّدحسین اصفهانی ، و
سیّدابوالحسن اصفهانی استفاده برد و شاگردان بسیاری تربیت کرد.
مرجع خاص و عام و مراتب قدس و تقوای او زبانزد بود.
از تألیفات او کتابهای حاشیه بر
مکاسب شیخ انصاری ، واقعة طف، حاشیة بر بلغة الفقیه (از
سیدمحمّد بحرالعلوم ) را می‌توان نام برد.
سیدمحمّد صادق فرزند سیدحسن (۱۳۱۵ـ۱۳۹۹)، ادیب،
شاعر ، محقق و کتابشناس معروف شیعی بود.
تحصیلات خود را نزد
میرزای نائینی ،
میرزا ابوالحسن مشکینی ، سیدابوالحسن اصفهانی فراگرفت و در تفسیر شاگرد بلاغی و در
علم درایه و حدیث شاگرد
شیخ ابوتراب خوانساری بود.
او کتابخانه خصوصی بزرگی فراهم کرد که در آن صدها جلد کتاب خطی نفیس یافت می‌شد.
دهها نسخه از کتابهای نایاب را دستنویسی کرد.
از ۱۳۶۷، به مدت سیزده سال، متصدی
قضاوت در استانهای جنوبی
عراق بود.
مهمترین اثر او کتاب
دلیل القضاء الشرعی در سه جلد است که به چاپ رسیده است.
همچنین چندین کتاب خطی را پس از تحقیق به چاپ رسانیده است که مهمترین آنها عبارت‌اند از:
تاریخ کوفه (براقی)؛
تاریخ احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی)؛ الحجة علی الذاهب الی کفر ابی طالب (اثر سید فخّاربن معدموسوی؛ شذورالعقود فی ذکرالنقود (مقریزی)؛
فرق الشیعة نوبختی ؛ شرح دیوان شیخ الابطح ابی طالب؛ کتاب البلدان (یعقوبی)؛
فهرست و
رجال شیخ طوسی ؛
رجال سید بحرالعلوم .
او در ۱۳۹۹ در
نجف درگذشت،
.
جز اینان، کسان دیگر از عالمان روحانی یا درس خوانده‌های جدید از آل بحر العلوم برخاسته‌اند که نام آنان را در مقدمه رجال‌السید بحرالعلوم می‌توان دید.
(۱) محمّدمحسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمّدمحسن آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
(۳) محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) محمّد بن محمّدتقی بحرالعلوم، بلغة الفقیه، چاپ محمدتقی آل بحرالعلوم.
(۵) محمّدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال السید بحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶) محمدبن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۷) علی خاقانی، شعراءالغری، قم ۱۴۰۸.
(۸) عباس قمی، فوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، قم .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آل بحرالعلوم»، شماره۵۴۵. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل بحرالعلوم»، شماره۳۸۰.
