• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جابر بن زید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جابربن زید، کنیه‌اش اَبُوالشَعْثاء، از فقهای تابعین و محدّثان اباضیه است.



جابربن زید، کنیه‌اش اَبُوالشَعْثاء، از فقهای تابعین و محدّثان اباضیه. وی از قبیله یَحْمَد ساکن در عمان بود و به یحمدی نیز شهرت دارد.
[۱] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر،ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۲۰۴، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
[۲] سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
[۳] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

او در حدود سال ۱۸ تا ۲۲ در فُرق، نزدیک شهر نَزْوَه در عمان، به دنیا آمد.
[۴] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۱۱، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
در تاریخ نامشخصی به بصره مهاجرت کرد و در محله دَرْبُ الجَوْف سکنا گزید.
[۵] سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
[۶] سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، ج۱، ص۱۴، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان ۱۹۷۹.

سمعانی،
[۷] سمعانی، ج۲، ص۱۲۳.
ذیل جَوْفی، آورده که این عنوان به درب الجوف اشاره دارد که نام محلی در بصره است و در ادامه، از بخاری نقل کرده که جوف ناحیه‌ای در عمان است.
سمعانی،
[۸] سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
ذیل عنوان حَرَقی، نیز از جابربن زید یاد کرده و از قول ابن جبان آورده که حَرقه نام محلی در عمان است که جابربن زید در آن‌جا به دنیا آمده و در بصره میان تیره اَزد، در جایی به نام دَرحَرَق سکونت داشته است. گفته ابن حبان در شهرت جابربن زید به حَرقی نادرست، و احتمالاً این نام تصحیف فرق یا نزوه است.
درحرق نیز تصحیف درب الجوف است. با این حال، این خطا به برخی منابع راه یافته و جابربن زید، الحُرقی و خَوْفی نیز خوانده شده است.
[۹] ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۲۸۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
[۱۰] محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل «جوف»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.

در منابع از جابر به عنوان مفتی ِ شهر بصره نیز یاد شده است.
[۱۱] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۷، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
[۱۲] ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ج۱، ص۱۰۸ـ ۱۰۹، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۷۰ـ۷۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.


۱.۱ - احادیث جابر


بیشتر احادیث جابر به نقل از عبدالله بن عباس است.
[۱۴] احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۱، ص۶۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۵] سالم بن حمود سیابی، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، ج۱، ص۷، عمان ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۶] سالم بن حمود سیابی، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، ج۱، ص۲۳، عمان ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

وی از برخی صحابه چون عبدالله بن عمر، ع بدالله بن زبیر، و تابعینی چون حسن بصری، سعیدبن جبیر و عروه بن زُبَیر نیز روایت کرده است
[۱۷] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
[۱۸] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
با این حال، جابر، همانند دیگر تابعین، احادیث خود را به نحو مرسل از پیامبر نقل کرده است که البته در باره درستی این احادیث اختلاف نظر وجود دارد.
[۱۹] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۳، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

از حیث فقهی، جابربن زید را از جمله فقیهان اهل رأی دانسته‌اند، دلیل این امر احتمالاً، پذیرش قیاس از سوی جابر است،
[۲۰] عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۵۹، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۲۱] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
هر چند جابر در آرای فقهی خود بیش‌تر به آرای ابن عباس توجه داشته که مبتنی بر قرآن و روایات بوده است.
[۲۲] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۷۴، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.


۱.۲ - گرایش جابربن زید به مذهب اباضی


در باره گرایش جابربن زید به مذهب اِباضی اختلاف نظر وجود دارد. در متون اباضیه، بر اباضی بودن وی تأکید شده است.
[۲۳] احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۱، ص۶۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۴] سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، ج۱، ص۱۳ـ۱۷، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان ۱۹۷۹.

مؤید این ادعا مطلبی است که از قول وی در‌باره جنگ نهروان نقل شده، دالّ بر خرده گیری وی از حضرت علی علیه‌السلام. خوارج اباضی مذهب، در ابتدا بر این عقیده بودند که علی علیه‌السلام در این نبرد بر حق نبوده است و از حضرت به دلیل نبرد با خوارج خرده گرفته‌اند.
[۲۵] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۵۳، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

ابن سعد
[۲۶] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۷، ص۱۳۲.
و ابن ابی حاتم
[۲۷] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۹۵، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
به نقل از جابر، تَبرّی وی را از اباضیه ذکر کرده‌اند، اما آنچه در بیش‌تر متون رجالی آمده، دالّ بر اباضی بودن جابر است.
[۲۸] احمدبن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۳، ص۸۹، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۲۹] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
[۳۰] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۲۶ـ۲۹، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[۳۱] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۳۴ـ۳۷، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.


۱.۳ - آثار جابر بن زید


مهم ‌ترین اثر جابربن زید، دیوان جابر، مجموعه‌ای مفصّل از احادیثی بوده که او گرد آورده است.
[۳۲] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹ـ ۸۰، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۳] معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


۱.۴ - معرفی کتاب دیوان جابر


ظاهراً این کتاب تا قرن ششم در دسترس بوده و عالم اباضی، یَخْلَفْتَن بن اَیوب نَفوسی (متوفی ۵۰۰)، اشاره کرده است که دیوان جابر در اختیار ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه، شاگرد جابر، و بعد از وی در اختیار ابوسفیان محبوب بن رحیل و سپس در اختیار فرزندان ابوسفیان، عبداللّه بن محبوب و محمدبن محبوب، بوده و آن‌ها این کتاب را روایت کرده‌اند.
[۳۴] معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۳۵] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۶] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
همچنین سَرحان بن سعید در کتاب کَشْفُالغُمَّه به دیوان جابر اشاره کرده که احتمالاً در دسترسش بوده است.
بر اساس گزارشی که در منبعی اباضی آمده، می‌دانیم که نسخه‌ای از این کتاب در قرن سوم در اختیار رستمیان، از خاندانهای اباضی، بوده است.
[۳۷] یحیی بن ابوبکر ورجلانی، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، ج۱، ص۱۴۳، المعروف بتاریخ ابی زکریاء، چاپ اسماعیل عربی، (بیروت) ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.

در همین خبر، تأکید شده که نسخه‌ای دیگر از این کتاب در دیگر مناطق موجود نبوده است. احتمالاً روایت‌هایی که عبدالرزاق صنعانی (متوفی ۲۱۱) به نقل از عمروبن دینار از جابربن زید آورده، بر گرفته از این کتاب است.
ربیع بن حبیب فراهیدی اباضی، روایاتی از جابر به نحو مرسل و گاه به روایت ابوعبیده مسلم بن اَبی کریمه از ضُمام در کتاب الجامع الصحیح خود آورده است.

۱.۵ - کتاب الجامع الصحیح


کتاب الجامع را ابویعقوب یوسف بن ابراهیم وَرْجَلانی، عالم اباضیِ قرن ششم به صورت موضوعی تنظیم کرده که به عنوان ترتیب الجامع الصحیح باقی‌مانده است.
[۳۸] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
[۳۹] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

سعیدبن خلف خروصی در کتاب من جوابات الامام جابربن زید (عمان ۱۴۱۲)، دو مجموعه روایت شده از احادیث جابر را گردآوری کرده است: یکی تدوین عبدالملک بن ضَمُره و دیگری تدوین حبیب بن ابی حبیب.

۱.۶ - کتاب الصلاه و کتاب النکاح از جابر


در نسخه‌های خطی اباضیه، به برخی آثار موجود جابربن زید، از جمله به کتاب الصلاه و کتاب النکاح، اشاره شده است.
[۴۰] معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۱] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

کتاب النکاح در حقیقت به تدوین ابوسعید عبدالله بن عبدالعزیز است که وی آن را به عنوان بخشی از کتاب نکاح الشِغار خود آورده است.
[۴۲] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۰ـ ۱۴۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.


۱.۷ - دیگر کتب جابر


از جمله آثار غیرموجود جابر مراسلات و مکاتبات و رساله لِجابربن زید اَرسلها الی رجل مِن الشیعه است.
[۴۳] معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

عمرو خلیفه نامی
[۴۴] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
از جابربن زید به عنوان عالمی با دانش گسترده در تفسیر یاد کرده اما گفته است که متنی تفسیری از اباضیه قرن اول و دوم در دست نیست.
[۴۵] دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

در متن تفسیر هودبن مُحَکِّم هُواری اباضی (متعلق به قرن سوم) نیز به جابربن زید اشاره‌ای نشده است.
در متون دیگر نیز مطالب تفسیری چندانی از جابربن زید نقل نشده و اغلب، آرای فقهی وی آمده است.
[۴۶] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۶۴، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۷] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۲۵، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۸] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۲۴۵، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۴۹] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۸۱ ـ۱۳۶، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[۵۰] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۲، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

سیوطی
[۵۱] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۶ـ۹۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
ترتیب نزول خاصی را از جابربن زید نقل کرده و این ترتیب را دارای اِشکال دانسته است.
[۵۲] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۳، ص۳۳۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.

برهان الدین ابراهیم بن عمر جعبری (متوفی ۷۳۲) قصیده تقریب المأمول فی ترتیب النزول خود را بر اساس ترتیب نزول روایت شده از جابر سروده است.
[۵۳] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.


۱.۸ - آرای فقهی جابر


از جابربن زید آرای فقهی خاصی نیز روایت شده است. نامی از جابربن زید و شاگرد وی، ابوعبیده مسلم بن کریمه، به عنوان مؤسسان فقه اباضی یاد کرده
[۵۴] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
و منابع اصلی استنباط فقه نزد جابربن زید را قرآن، سنت، حدیث صحابه و رأی (قیاس) دانسته و شواهدی نیز ذکر کرده است.
[۵۵] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

وی
[۵۶] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
همچنین اشاره کرده که اباضیه برخی آرای فقهی جابر و شاگردش را نپذیرفته‌اند.
از جمله آرای خاص فقهی جابربن زید اینهاست: عدم صحت مسح بر خفین (خُفّ = پاپوش) در وضو،
[۵۷] ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، ج۱، ص۲۴، عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
سایر اباضیه نیز همین رأی را دارند
[۵۸] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
جواز جمع بین نمازها در [۱]     و غیر سفر
[۵۹] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۵، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
صحت روزه ماه رمضان در سفر
[۶۰] محمدبن جریرطبری ، تهذیب الا´ثار و تفصیل الثابت عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الاخبار: مسند عبداللّه بن عباس رضی اللّه عنه ، قسم ۱، ص ۱۴۸، چاپ محمود محمد شاکر، قاهره ( ۱۹۸۲ )
؛ عدم صحت قول به سه طلاق در یک مجلس
[۶۱] ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، ج۲، ص۸۸، عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۶۲] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۲۸، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
و وجوب قرائت سوره فاتحه در رکعتهای سوم و چهارم نماز ظهر و عصر.
[۶۳] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۵۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

یحیی محمد بَکُّوش، برخی از آرای فقهی جابربن زید را از متون استخراج کرده و در کتاب فقه الامام جابربن زید به چاپ رسانده است (بیروت ۱۴۰۷).

۱.۹ - آرای جابر در آثار امامیه


در آثار فقه تطبیقیِ امامیه نیز به آرای جابربن زید اشاره شده است.
[۶۴] محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۲، ص۲۸۳، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۶۵] حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۹۸، قم ۱۴۱۴.
آرای کلامی جابر را از مطالب پراکنده‌ای که در متون اباضی نقل شده، می توان استخراج کرد.
احادیثی در ذم قدریه به نقل از جابربن زید نقل شده است.
[۶۶] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۶۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

همچنین روایتی از قول جابر نقل شده است که بر جبر دلالت دارد.
[۶۷] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۶۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

جابربن زید، غیر اباضیان را «کافر نعمت» می‌دانسته است.
[۶۸] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۷۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

مطالبی که درباره امامت از قول جابربن زید نقل شده، اندک است؛ از جمله آن‌که افراد قریشی برای امامت شایستگی دارند، هر چند وی امامت را منحصر به قریش نمی‌داند.
[۶۹] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۸۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

عمده روایات جابر در منابع غیر اباضی، به نقل از عمروبن دینارمکی (متوفی ۱۲۶)
[۷۰] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۱، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۱] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۲، ص۱۵۰ـ۱۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۲] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۲، ص۱۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۳] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۲۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۴] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۵] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۶] محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۲۵۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۷] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۳۶، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۸] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۴۱، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۹] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۶۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۰] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۶۵، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۱] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۲۳۰، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۲] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۴۰۸، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۳] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۰۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۴] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۴۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۵] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۸۱، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸۶] ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۱، ص۱۸۷، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۸۷] ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۲، ص۳۳۳، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۸۸] ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۲، ص۳۴۴، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
و در منابع اباضی به نقل از عمروبن هرم اَزْدی
[۸۹] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۳۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
و ضمام بن سائب بصری
[۹۰] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
است.
ابوصفره عبدالملک بن صُفْره روایات ضُمام به نقل از جابر را در کتابی با عنوان روایات ضُمام گردآوری کرده که نسخه‌ای از آن در دارالکتب المصریه موجود است.
[۹۱] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۵۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

ابن سلام اباضی
[۹۲] ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ج۱، ص۱۱۰، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی را از شاگردان جابر و بزرگ‌ترین فقیه اباضی بعد از جابر دانسته است.
یوسف بن عبدالرحمان مزی
[۹۳] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
فهرست برخی از کسانی را که از او روایت نقل کرده‌اند، آورده است.
بکّوش
[۹۴] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۴ـ ۶۸، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
فهرست کامل راویان حدیث از جابر را گردآوری کرده است.
در باره تاریخ وفات جابر، سالهای ۹۳،
[۹۵] محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج۲، ص۲۰۴، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
۱۰۳ و ۱۰۴
[۹۶] یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
ذکر شده است.
ابن سلام اباضی
[۹۷] ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ص ۱۰۸، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

(متوفی بعد از ۲۷۳) تاریخ وفات جابر را ۹۳ دانسته است.
[۹۸] فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۱۱، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[۹۹] عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.

قبر وی در شهر فُرقِ عمان مورد توجه اباضیان است.
[۱۰۰] معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۱۱، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

سمعانی
[۱۰۱] سمعانی، ج۱، ص۷۹.
از فردی به نام ابوعلی احمدبن عثمان ابهری (متوفی ۳۳۸) نام برده و گفته که وی از نوادگان جابربن زید بوده و تألیفاتی نیز داشته است.
این شخص همچنین از ابوبکراحمدبن موسی، مشهور به ابن مردویه (متوفی ۴۱۰)، روایت نقل کرده و به روایت کردن از عالمان عراقی و اصفهانی شهرت داشته است.
[۱۰۲] سمعانی، ج۱، ص۷۹.



(۱) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۲) ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى.
(۴) ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۵) ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۶) ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۷) احمدبن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۸) محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
(۹) عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۱۰) سمعانی.
(۱۱) سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان ۱۹۷۹.
(۱۲) سالم بن حمود سیابی، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، عمان ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۱۴) محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۵) احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۶) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) محمدبن جریرطبری، تهذیب الا´ثار و تفصیل الثابت عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الاخبار: مسند عبداللّه بن عباس رضی اللّه عنه، چاپ محمود محمد شاکر، قاهره (۱۹۸۲).
(۱۸) محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
(۱۹) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
(۲۰) فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۲۱) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۲) محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
(۲۳) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
(۲۴) معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۵) عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
یحیی بن ابوبکر ورجلانی، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، المعروف بتاریخ ابی زکریاء، چاپ اسماعیل عربی، (بیروت)
(۲۶) یحیی بن ابوبکر ورجلانی، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، المعروف بتاریخ ابی زکریاء، چاپ اسماعیل عربی، (بیروت) ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.

 
۱. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر،ج ۲، جزء ۱، قسم ۲، ص ۲۰۴، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
۲. ↑ سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
۳. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۱۱، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۵. ↑ سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
۶. ↑ سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، ج۱، ص۱۴، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان ۱۹۷۹.
۷. ↑ سمعانی، ج۲، ص۱۲۳.
۸. ↑ سمعانی، ج۲، ص۲۰۵.
۹. ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۲۸۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
۱۰. ↑ محمدبن محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ذیل «جوف»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
۱۱. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۷، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
۱۲. ↑ ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ج۱، ص۱۰۸ـ ۱۰۹، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۳. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۷۰ـ۷۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۱۴. ↑ احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۱، ص۶۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۵. ↑ سالم بن حمود سیابی، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، ج۱، ص۷، عمان ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۶. ↑ سالم بن حمود سیابی، طلقات المعهد الریاضی فی حلقات المذهب الاباضی، ج۱، ص۲۳، عمان ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۷. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
۱۸. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۱۹. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۳، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۲۰. ↑ عبداللّه بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، ج۱، ص۵۹، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۱. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۲۲. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۷۴، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۲۳. ↑ احمدبن سعید شماخی، کتاب السیر، ج۱، ص۶۷، چاپ احمدبن سعود سیابی، مسقط ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۴. ↑ سالم بن حمود سیابی، ازالة الوعثاء عن اتباع ابی الشعثاء، ج۱، ص۱۳ـ۱۷، چاپ سیده اسماعیل کاشف، عمان ۱۹۷۹.
۲۵. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۵۳، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۲۶. ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۷، ص۱۳۲.
۲۷. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۹۵، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۲۸. ↑ احمدبن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۳، ص۸۹، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۲۹. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
۳۰. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۲۶ـ۲۹، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۳۱. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۳۴ـ۳۷، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۳۲. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹ـ ۸۰، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳۳. ↑ معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۴. ↑ معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۵. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳۶. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳۷. ↑ یحیی بن ابوبکر ورجلانی، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، ج۱، ص۱۴۳، المعروف بتاریخ ابی زکریاء، چاپ اسماعیل عربی، (بیروت) ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۳۸. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۳۹. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۹ـ ۱۳۰، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴۰. ↑ معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۱. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴۲. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۰ـ ۱۴۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴۳. ↑ معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۰۹، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۴. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۷۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴۵. ↑ دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۴۶. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۶۴، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۷. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۳۲۵، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۸. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۲۴۵، ج ۱، جزء ۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، ج ۴، جزء ۷، بیروت ۱۹۶۵، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۴۹. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۸۱ ـ۱۳۶، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۵۰. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۲، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۵۱. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۶ـ۹۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۵۲. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۳، ص۳۳۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
۵۳. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۵۴. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۵۵. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۵۶. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۲۴ـ ۱۲۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۵۷. ↑ ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، ج۱، ص۲۴، عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۵۸. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۵۹. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۲۲۳ـ ۲۲۵، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۶۰. ↑ محمدبن جریرطبری ، تهذیب الا´ثار و تفصیل الثابت عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من الاخبار: مسند عبداللّه بن عباس رضی اللّه عنه ، قسم ۱، ص ۱۴۸، چاپ محمود محمد شاکر، قاهره ( ۱۹۸۲ )
۶۱. ↑ ابوغانم خراسانی، المدّونة الکبری، ج۲، ص۸۸، عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۶۲. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۲۸، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۶۳. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۵۱، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۶۴. ↑ محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۲، ص۲۸۳، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
۶۵. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۹۸، قم ۱۴۱۴.
۶۶. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۶۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۶۷. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۶۹، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۶۸. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۷۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۶۹. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۸۵، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۷۰. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۱، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۱. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۲، ص۱۵۰ـ۱۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۲. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۲، ص۱۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۳. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۲۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۴. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۵. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۶. ↑ محمدبن ادریس شافعی، الامّ، ج۵، ص۲۵۸، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۷. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۳۶، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۸. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۴۱، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۹. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۲۶۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۰. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۶۵، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۱. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۲۳۰، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۲. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۲، ص۴۰۸، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۳. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۰۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۴. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۴۹، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۵. ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنّف، ج۱، ص۴۸۱، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸۶. ↑ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۱، ص۱۸۷، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۸۷. ↑ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۲، ص۳۳۳، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۸۸. ↑ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الا´ثار، ج۲، ص۳۴۴، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۸۹. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۳۷، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۹۰. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۹۱. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۵۲، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۹۲. ↑ ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ج۱، ص۱۱۰، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۹۳. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
۹۴. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۴۴ـ ۶۸، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۹۵. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، ج۲، ص۲۰۴، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
۹۶. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۴۳۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۱۳/۱۹۸۰ـ۱۹۹۲.
۹۷. ↑ ابن سلام اباضی، کتاب فیه بدءالاسلام و شرائع الدین، ص ۱۰۸، چاپ ورنر شوارتز و سالم بن یعقوب، ویسبادن ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۹۸. ↑ فقه الامام جابربن زید، تقدیم و جمع و تخریج یحیی محمد بکّوش، ج۱، ص۱۱، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۹۹. ↑ عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ج۱، ص۹۳ـ۹۴، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
۱۰۰. ↑ معجم اعلام الاباضیة، من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، ج۲، ص۱۱۱، تألیف محمدبن موسی بابا عمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۰۱. ↑ سمعانی، ج۱، ص۷۹.
۱۰۲. ↑ سمعانی، ج۱، ص۷۹.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جابر بن زید»، شماره۴۲۹۳.    



جعبه ابزار