• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

وضعیت جغرافیایی جزیرة العرب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


شبه جزیره عربستان را از سه جهت آب احاطه کرده؛ اما عرب، از باب تشبیه، بر آن نام جزیره، اطلاق می‌کنند.

فهرست مندرجات

۱ - شناخت اجمالی شبه جزیره عربستان
۲ - حدود جزیرة العرب
۳ - تقسیمات جزیرة العرب
       ۳.۱ - بلاد العرب‌الصخریه
       ۳.۲ - بلاد العرب‌الصحراویه
       ۳.۳ - بلاد العرب السعید
۴ - تهامه
۵ - حجاز
۶ - نجد
۷ - عروض
۸ - یمن
۹ - جلوه‌های طبیعی
       ۹.۱ - بیابان‌ها
       ۹.۲ - صحرای نفود
       ۹.۳ - ربع الخالی
       ۹.۴ - کوه‌ها
       ۹.۵ - رودها
۱۰ - شعاب
       ۱۰.۱ - شعب آل‌خنس
       ۱۰.۲ - شعب آل قنفذ
       ۱۰.۳ - شعب ابی‌دبّ
       ۱۰.۴ - شعب سلع
       ۱۰.۵ - شعب العجوز
       ۱۰.۶ - شعب ابی‌طالب
۱۱ - منابع طبیعی
       ۱۱.۱ - زمین‌های کشاورزی
       ۱۱.۲ - معادن
       ۱۱.۳ - پوشش گیاهی
       ۱۱.۴ - حیات وحش عربستان
۱۲ - جزایر جزیرة‌العرب
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبع

شبه جزیره عربستان را از سه جهت آب احاطه کرده؛ اما عرب، از باب تشبیه، بر آن نام جزیره، اطلاق می‌کنند.
[۱] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
این شبه جزیره، به صورت مستطیلی غیر متوازی‌ الاضلاع، مساحتی بالغ بر سه میلیون کیلومتر مربع را در جنوب غربی آسیا، در بر گرفته است. این منطقه، از آب و هوایی گرم و خشک، برخوردار بوده و بارش در آن، جز در جنوب و شمال غرب که تحت تاثیر بادهای تابستانی و زمستانی باران زیاد می‌بارد، کم است.
[۲] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.    
از این رو بیشتر این منطقه، از بیابان‌ها و صحرا‌های بی‌آب و علف، پوشیده شده است.


در حدود این شبه جزیره اختلاف است، بعضی آن را ‌از بحر فارس، از عبادان که مصب رودخانه دجله، در دریاست تا بحرین و از آنجا تا عمان و سواحل عمره و حضرموت و عدن ادامه می‌یابد، تا اینکه به ایله و سپس به دریای قلزم و بعد به تاران و جُبَیلات تا قلزم در شرق و جنوب و غرب قلزم را در برداشت و سپس به ایله و بحیره و از آنجا به شراة و بلقاء، در فلسطین و بعد به اذرعات و حوران و بثنیر و غوطه و تا نواحی بعلبک در دمشق، می‌رسید، سپس به تدمر و سلمیه در حمص، بعد به خناصره و بالس در قنسرین و بعد به فرات می‌رسید؛ سپس از فرات به رقه و قرقیسیا و بعد به رحبه و دالیه و عانه و حدیثه، منتهی شده و از آنجا به انبار و کوفه سپس به خورنق و سواد کوفه تا واسط و دجله، سپس به سواد بصره و بعد به عبادان می‌رسید.»
[۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۲ – ۱۳.    

از نظر هیثم بن عدی، جزیرة العرب از عُذَیب تا حضرموت را شامل است
[۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۸.    
و از نظر اسمعی حدود آن از عدن و ابین در طول و عرض از ابله تا جده است؛
[۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۸.    
اما لسان‌الیمین، حدود این شبه جزیره را، از «جزیره و سواد در عراق در شمال، و سفوان و کاظمه و بعد قطیف و هجر و قطر و بعد عمان و شحر در شرق و بعد از حضرموت و ناحیه ابین تا عدن و دهلک در جنوب و سپس از جده در سواحل مکه و سواحل طوار و خلیج ایله و ساحل رایه تا اینکه به قلزم مصر می‌رسد و بعد مصر و شمال سودان تا شام را در بر می‌گیرد، سپس از مصر به فلسطین و عسقلان و سواحلش، امتداد یافته، بعد به سواحل اردن و بیروت و سواحل دمشق، کشیده می‌شود و از آنجا به حمص و سواحل قنسرین تا جزیره و سواد عراق، منتهی می‌شود»، می‌داند.
[۶] العراق همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، بغداد، آفاق عربیه، ص۸۴.    
تعریف تقریباً مشابهی را هم، یاقوت حموی در کتاب معجم‌البلدان، ذکر کرده است.
[۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    



جغرافی ‌دانان از گذشته‌های دور، تقسیماتی را برای بلاد عرب قائل شده‌اند، از جمله گفته شده که این سرزمین از سه ناحیه تشکیل شده:

۳.۱ - بلاد العرب‌الصخریه

که شمال جزیرة‌العرب و جنوب غربی بادیة‌الشام، بعلاوه صحرای سینا را شامل می‌شده است.

۳.۲ - بلاد العرب‌الصحراویه

که بیشتر بلاد عرب از حدود سوریه و عراق تا اقیانوس هند را در برداشت.

۳.۳ - بلاد العرب السعید

که یمن و حجاز و عمان را شامل می‌شد.
[۸] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۶۳.    

اما غالب عرب، این شبه جزیره را به پنج قسم، تقسیم کرده است: تهامه، حجاز، نجد، عروض و یمن.
[۹] همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، بغداد، آفاق عربیه، ص۸۵.    
[۱۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۴.    



تهامه منطقه ساحلی باریک مشرف بر بحر قلزم یا همان دریای سرخ است
[۱۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۴.    
که از یمن شروع شده، تا شمال عقبه امتداد می‌یابد؛
[۱۲] جمیلی، رشید، تاریخ العرب فی الجاهلیه و عصر الدعوة الاسلامیه، بیروت، چاپ اول، ۱۹۷۲، ص۴۳.
منطقه یمن در جنوب آن و حجاز در شمال آن واقع است.
[۱۳] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
عرض آن در بعضی نقاط، تا پنجاه میل می‌رسد
[۱۴] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
و به جهت گرمای زیاد و روانی شن‌هایش، بدین نام، خوانده شده است.
[۱۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۶۴.    
اعراب در گذشته، بواسطه پستی زمین، به آن «غور» نیز می‌گفته‌اند.
[۱۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    
در این شنزار داغ، سر حدات و بنادری نیز به وجود آمده که بندر «حدیده» در یمن و نیز بنادر «جده» و «ینبع» در حجاز، از جمله آن‌هاست. در حد شمالی تهامه، بخش کوچکی به نام «وجه»، وجود دارد که گمان می‌رود، همان شهر حجر یا مداین صالح (علیه‌السّلام)، باشد.
[۱۷] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
در شرق تهامه، سلسله جبال «سرات» واقع است که از شمال به جنوب امتداد دارد؛ این کوه از بلندی‌های نجد و از وسط منطقه حجاز می‌گذرد، در این قسمت دره‌ها و مناطق آتشفشانی بسیاری وجود دارند و نیز اراضی ریگ زاری در دامنه آتشفشان‌ها وجود دارند که به «حره»، موسومند.
[۱۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۲۴۵.    



منطقه حجاز، از شرق تهامه و شمال یمن شروع شده و تا فلسطین کشیده می‌شود و چون بین نجد و تهامه، فاصله‌انداخته، به آن حجاز می‌گفته‌اند.
[۱۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، و بلوغ الارب،ج۱، ص۱۸۷.    
حجاز از سمت شرق تا پشته‌های نجد، ادامه می‌یابد؛ در شمال حجاز، «وادی القری» قرار دارد که حد حجاز است با «علا» که در قدیم به آن «دادان» می‌گفتند.
[۲۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
این منطقه دارای سرزمین‌های کوهستانی و صخره‌ه‌ای با صحراهای گرم و سوزان است و از شهرهای مهم آن مکه و مدینه و طائف است.
[۲۱] مکّة اصطخری، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
این منطقه در تاریخ بیشتر از مناطق دیگر مورد عنایت بوده و این به خاطر وجود کعبه معظمه در این منطقه است.


نجد، منطقه وسیعی از شبه جزیره عربستان، را شامل می‌شود. این ناحیه از جنوب به یمن و از شرق به بحرین و از شمال به بادیه عراق و بادیه شام و بادیه جزیره محدود می‌شود.
[۲۲] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
نجد به جهت بلندای ارتفاعش، به این نام، موسوم شده است
[۲۳] اصطخری، ابراهیم،مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۴۴.    
[۲۴] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۳۸.    
و ارتفاع آن، از غرب به شرق (تا سرزمین عروض) کاسته می‌شود؛
[۲۵] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
عرب قسمت بلند نجد را که مجاور حجاز است، «عالیه» و قسمت پشت آن را که به عراق می‌رسد، «سافله» می‌نامد.
[۲۶] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    

شرق نجد را که با یمامه مجاور است، «وشوم» و شمال آن را که به دو کوه اجا و سلمی، در سرزمین طی می‌رسد، «قصیم» نامیده‌اند. قصیم، شن زاری است که در آن «غضا» که نوعی چوب گز است، می‌روید.
[۲۷] الغضا حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۱۳.    
[۲۸] ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۹۹۶، ص۸۴.    
از این رو، مردم نجد را «اهل الغضا» نامیده‌اند.
[۲۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۱۳.    
[۳۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
در شمال نجد، نفود قرار دارد که مساحت عظیمی‌ را در بر گرفته است، این بیابان از «وادی تیماء» شروع شده و تا سیصد میل به سمت شرق ادامه می‌یابد و از پشته‌های شن قرمز انباشته است.
[۳۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
نفود در نزدیکی عراق، به سمت جنوب می‌پیچد و نجد و بحرین را از هم جدا می‌سازد. این فاصله را «دهناء» یا «رملة العالج» نامیده‌اند که در زمان جاهلیت و اسلام مسکن تمیم و ضبه بود.
[۳۲] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
[۳۳] الرمل حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۳.    
کویر ربع‌ الخالی نیز با وسعتی بالغ بر پنجاه هزار میل مربع، یمامه و نجد را از عمان و مهره و شحره و حضرموت جدا می‌کند.
[۳۴] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
صحرای احقاف، نیز جزء همین بیابان است که در حد فاصل بین یمن تا نجد و حجاز، کشیده شده است.
[۳۵] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    



عروض در شرق و شمال شرق شبه جزیره عربستان واقع است
[۳۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۹۰.
و شامل بلاد یمامه و بحرین و نواحی اطراف آن است.
[۳۷] آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، ج۱، ص۱۸۷.
[۳۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸.    
بحرین در گذشته از بصره تا عمان ادامه داشته و شامل کویت و احساء و جزائر بحرین و قطر فعلی نیز می‌شده است. این سرزمین موطن قبیله عبد‌القیس، در زمان جاهلی بود.
[۳۹] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۹۸۸، ج۲، ص۳۵۹.    
در این منطقه بخصوص احساء، آب فراوان بوده و از شهرهای قدیمی‌اش، هجر و قطیف است.
[۴۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    



جنوب عربستان به جهت خیر و برکتش، «یمن» نام گرفته است.
[۴۱] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
این سرزمین از سرسبزترین و با برکت ‌ترین مناطق شبه جزیره عربستان، به شمار آمده و از گذشته اقتصادی و اجتماعی بسیار درخشانی، برخوردار بوده است. در گذشته، یمن کل جنوب عربستان را در بر داشته و شامل عمان، حضرموت، مهره، شحر، عدن و صنعا و دیگر بخش‌های یمن می‌شده است.
[۴۲] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
حدود آن از سرین آغاز شده تا یَلَملَم، سپس از آنجا تا پشت طائف امتداد یافته، به نجد یمن و از آنجا به خلیج فارس در شرق عربستان می‌رسید.
[۴۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    



موارد مورد نظر

۹.۱ - بیابان‌ها

 در شبه جزیره عربستان صحراهای وسیعی وجود دارد، این صحراها بیش از یک سوم شبه جزیره را، به خود اختصاص داده‌اند. صحراهایی غیر قابل سکونت و بدون آب و علف که تنها بعضی از اوقات، در آن باران می‌بارد. هوا در آن بسیار گرم، جز در کناره بعضی از سواحل، خشک است.
[۴۴] عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم، ج۴، ص۸۳.
صحرا‌های نفود و ربع‌ الخالی، بزرگترین صحراهای شبه جزیره را تشکیل می‌دهند.


۹.۲ - صحرای نفود

 این صحرا در شمال شرقی نجد، واقع شده و مساحتی بالغ بر صد هزار کیلومتر مربع را شامل می‌شود.
[۴۵] الشمالیة ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.    
نفود، پوشیده از ریگ‌های سرخ و سفید است که با وزش باد، دائماً از مکانی به مکان دیگر، روانند و تپه‌های بزرگی از آن را بوجود آورده‌اند.
[۴۶] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۲.    
این صحرا از شمال به «وادی سرحان» و از غرب به قسمت جنوبی واحه تیماء و از جنوب به کوه‌های اجا و سلمی‌ و از شرق به جنوب شهر «حائل» محدود می‌شود؛
[۴۷] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۸.    
بارش در این منطقه کم است. در بهار، این منطقه، به بهشتی از گلهای شقایق و دیگر گل‌ها، تبدیل می‌شود؛ اما این بهشت چند روزه، دیری نمی‌پاید که از شدت گرما و نبود رطوبت، از بین می‌رود.
[۴۸] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۳.    



۹.۳ - ربع الخالی

 این صحرا که بواسطه خالی بودنش از سکنه، به این نام معروف شده
[۴۹] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۱.    
از یمن تا عمان در حاشیه‌های خلیج فارس، امتداد می‌یابد
[۵۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۸.    
و از قدیم، قسمتی از آن را «دهناء» و قسمت دیگر را، صحرای «احقاف» می‌نامیده‌اند.
[۵۱] عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم، ج۴، ص۸۳.
احقاف، شن زاری است که بین عمان و حضرموت واقع است.
[۵۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۱۱۵.    

صحرای دهناء توسط، صحرای نفود در شمال و حضرموت و مهره در جنوب یمن در غرب و عمان در شرق احاطه شده است.
[۵۳] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۱.    
این صحرا، در شمال صحرای ربع‌ الخالی و احقاف، قسمت غربی صحرای دهناء را تشکیل می‌دهد که منطقه وسیعی است، پوشیده از رمل.
[۵۴] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۲.    
«وبار» قسمت دیگر از صحرای دهنا ست این صحرا در گذشته، زمین‌هایی حاصل خیز با درختان میوه بسیار بود؛ اما اکنون به صحرا تبدیل شده است.
[۵۵] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۵، ص۳۵۶.    

در صحرای دهناء نیز که زمین‌هایی است، غالبا ً پوشیده از رمل سرخ، تپه‌های رملی با ارتفاعات مختلف، مناطق وسیعی از زمین را در برگرفته‌اند که با وزش باد، دائماً جابجا می‌شوند؛ ریزش کم باران و خشکی بی‌حد و حصر آن، مردم ساکن در این منطقه را وادار به کوچ کرده است.
[۵۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۵، ص۱۵۰.    



۹.۴ - کوه‌ها

 از بزرگترین صفات طبیعی در شبه جزیره عربستان، سلسله جبال «سرات» است.
[۵۷] أکثر همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۸۵.    
[۵۸] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    
قسمت‌هایی از این رشته کوه در موازات ساحل غربی، از یمن تا شام کشیده شده و به سلسله کوه‌های بلاد شام که مشرف به صحرا هستند، متصل می‌شود
[۵۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۰.    
و به واسطه فاصله‌انداختن بین نجد و تهامه، به حجاز معروف است.
[۶۰] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.
بزرگترین قله آن، «دباغ» با ارتفاع ۲۲۰۰ متر است، کوه‌های وثر و شیبان نیز، از دیگر کوه‌های این رشته کوه‌اند که در مکه واقعند؛
[۶۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۶.
قسمت دیگر از رشته کوه سرات، در موازات سواحل جنوب، به شرق شبه جزیره، در عمان رفته و ارتفاعات بلندی را در آنجا تشکیل می‌دهد؛
[۶۲] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۰
[۶۳] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۳، ص۲۰۵.
دو قله معروف آن یکی در صنعاست، با ارتفاع ۳۲۰۰ مترو دیگری جبل اخضر است، در عمان به ارتفاع ۳۰۵۰ متر.
[۶۴] ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.
این کوه‌ها، مانع عبور رطوبت شده و موجبات نزول بارش، بخصوص در قسمت‌های شرقی سلسله جبال سرات و یمن را فراهم می‌آ ورند.
[۶۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۷.

شعرای مشهور جاهلی نیز در اشعارشان از بسیاری از این کوه‌ها نام برده‌اند، کوه‌هایی مثل ابان، تعار، رضوی، عارض، عسیب، مجمیر و...
[۶۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۳۹.    



۹.۵ - رودها

 در جزیره‌العرب رودهای بزرگ به معنای معروف، وجود ندارد؛ بلکه نهرهای کوچکی وجود دارند که با بارش تشکیل می‌شوند.
[۶۷] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۷.



شعب به کسر شین، در لغت به معنای راه میان دو کوه، یا شکاف و شیار میان دو کوه یا آبراه‌ه‌ای است، درروی زمین که از دو طرف لبه‌هایی مشرف بر آن دارد (دره تنگ).
[۶۸] ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، بیروت، ذار الصادر، ۱۴۱۴، چاپ سوم، ج۱، ص۴۴۹.
بواسطه وجود مناطق بلند، در غرب و جنوب شبه جزیرة العرب، شعاب متعددی در این مناطق وجود دارد که به تعدادی ار آن‌ها اشاره می‌شود:


۱۰.۱ - شعب آل‌خنس

 در مکه واقع است، اخنس بن شریق ثقفی بواسطه این تنگه مانع عبور بنی زهره، برای جنگ با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جنگ بدر شد.
[۶۹] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵، چاپ اول، ج۱، ص۱۹۲.    
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در روز فتح مکه از همین دره وارد مکه شدند.


۱۰.۲ - شعب آل قنفذ

 دره‌ای است، در سمت راست منی و محل سکونت حاندان قنفذ بن زهیر؛ امروزه به آن دره که در دامنه غربی کوه معابده و در میان این کوه و صفی السباب واقع است، الشعبه و شعبة‌الحرث می‌گویند؛ زیرا بزرگان بنی‌حرت در آنجا ساکن شدند.
[۷۰] شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول، ص۱۵۰.    


۱۰.۳ - شعب ابی‌دبّ

که گورستان قدیمی‌مردم مکه در آنجا واقع بود.
[۷۱] شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول، ص۱۵۰.


۱۰.۴ - شعب سلع

دره‌ای است، در مدینه که در گذشته به شعب بنی‌حرام معروف بود.
[۷۲] سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول، ج۱، ص۱۶۱.    


۱۰.۵ - شعب العجوز

در حومه مدینه قرار داشته
[۷۳] سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول، ج۴، ص۹۹.    
و مقتل کعب بن اشرف یهودی است.
[۷۴] ابن هشام، عبدالملک، سیره نبوی، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۴۱۰، چاپ اول، ص۳۱۹.
[۷۵] کلاعی، حمیری، الاکتفاءبما تضمنه من مغازی رسول الله و... ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول، ج۱، ص۳۶۸.


۱۰.۶ - شعب ابی‌طالب

در ادوار مختلف به نام‌های شعب‌هاشم و شعب علی بن ابیطالب و شعب ابی یوسف نیز معروف بوده است.
[۷۶] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۵۸۸.

جرار، ثبیر، الرخم، العجوز، حوا (حراء)، احد، عقیق، خوز و... نیز از دیگر شعاب معروف شبه جزیره عربستان هستد.


چند مورد نام میبریم

۱۱.۱ - زمین‌های کشاورزی

 بیشتر زمین‌ها در جزیرة‌العرب از صحرا و دشت، تشکیل شده که اگر آب وجود داشته باشد، قابل کشت و زراعتند.
[۷۷] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۴۵.
در سواحل دریای سرخ از عدن تا عقبه، ما بین کوه و دریا، غالباً دشت‌های ساحلی وجود دارد که به آنها، تهائم یا غور یا سافله گفته می‌شود.
[۷۸] کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۵۶.
ضمن اینکه، دشت‌هایی نیز در وسط کوه‌ها، قرار دارند که در آن علف و نباتات صحرایی، می‌روید.
[۷۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۴.    
ذکر بعضی از این زمین‌ها که به «دارات» معروفند، در اشعار جاهلی آمده است، مثل «دارةجُلجُل» در اشعار امرء‌القیس
[۸۰] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۶.    
و «دارة الآرام»، که پربود از شقایق.
[۸۱] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۵.    
در مناطق غربی جزیرة‌العرب، زمین‌های سنگلاخی وجود دارد که به «حره» موسومند. تعداد این زمین‌ها، در بلاد عرب زیاد است و تا بلاد شام در منطقه حوران، امتداد دارند.
[۸۲] النار علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۷.    
بعضی از این مناطق که از سنگ‌های آتشفشانی، تشکیل شده‌اند، به کثرت درختان میوه و سبزی‌هایشان معروف شده‌اند، بخصوص در حجاز که خیبر از جمله آن‌هاست
[۸۳] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۹.    
و نیز شهر کوچک طائف که با آب فراوانش، عمده میوه‌های مکه را، تامین می‌کرد و میوهای انار و انگور و دیگر میوه‌هایش، طعمی‌ دل چسب و گوارا داشته و دارد؛ بعلاوه، شهر یثرب و حومه آن، به همراه مناطق عقیق این شهر، پوشیده از باغ‌ها و نخلستان‌ها بود.
[۸۴] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۹.    

در شرق عربستان نیز سرزمین‌های بسیاری وجود دارد که بواسطه دارا بودن از آب‌های فراوان، بیشترین مردم را در قبل و بعد اسلام با توجه به مساحت‌شان، دارا بوده‌اند؛ مناطقی مثل بحرین، که آب در عمق زیادی از سطح زمین، قرار ندارد.
[۸۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۹۲.    


۱۱.۲ - معادن

 علاوه بر میادین بزرگ نفت و گاز، معادن دیگری نیز در جزیرة‌العرب وجود دارد؛ از جمله این معادن طلاست که از معادن «بیش» استخراج می‌شد. از بعضی کتب یونانیون، چنین برآمده که در مواضعی از این شبه جزیره طلای خالص، یافت می‌شده است.
[۸۶] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۹۲.    
معادن طلا و نقره روستای احسن، در بین یمامه و حمی‌ضریه، نیز از دیگر معادن شبه جزیره عربستان به شمار می‌آمد.
[۸۷] حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۱۱۲.    

در گذشته، یثرب از معادن بزرگ سنگ فسان، برخوردار بوده که در آن زمان، شهرتی جهانی داشته است.
[۸۸] مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۴۴۹.
همچنین مروارید حاصله از دریای عمان و خلیج فارس نیز، شهرتی عالم گیر داشت.
[۸۹] مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۴۳۸ .
[۹۰] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۲۵.    

در جزیرة‌العرب، چشمه سارهای آب گرم، وجود دارد. منطقه عسیر در حجاز و نیز یمن و حضرموت و عمان و احساء و.... از جمله مناطقی هستند که در آن آب گوگرد‌دار، استخراج می‌شود.
[۹۱] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۹.    



۱۱.۳ - پوشش گیاهی

 به جهت آب و هوای گرم و خشک این منطقه، بدیهی است که نباید پوشش گیاهی بسیار متنوعی را، در منطقه عربستان شاهد باشیم؛ به جز بوته‌های خار و درختچه‌های بیابانی که غالب پوشش گیاهی منطقه را تشکیل می‌دهد، وجود درختان گوناگون میوه و درختان سدر و کندر
[۹۲] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۲۰۹.    
[۹۳] اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۲۵.    
و دیگر پوشش‌های گیاهی در مناطقی که از نعمت آب بیشتری، برخوردارند، چهره‌ای دیگر از این منطقه بیابانی را به نمایش می‌گذارد.


۱۱.۴ - حیات وحش عربستان

 در گذشته تباله و بیشه، از مهم ترین وادی‌های عربستان، به شمار می‌آمده که از آن بعنوان بیشه شیران، نام برده می‌شد.
[۹۴] أربعة حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۲۹.    
از مهم ترین حیواناتی که در حیات وحش شبه جزیره عربستان، زیست می‌کنند، می‌توان به حیواناتی چون گربه وحشی، روباه، شغال، گورخر، شاهین و کفتار اشاره کرد.
[۹۵] علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۲۰۳.    



علاوه بر بحرین، جغرافی‌ دانان جزایر دیگری را نیز در مجاورت این شبه جزیره، برمی‌شمرده‌اند؛ دهلک، کمران، فرسان، زیلع که محل آمد و شد تجار حبشی بود، بربرا و سُقطری
[۹۶] همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۹۳
از جمله این جزایرند.


۱. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
۲. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.    
۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۲ – ۱۳.    
۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۸.    
۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۸.    
۶. ↑ العراق همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، بغداد، آفاق عربیه، ص۸۴.    
۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    
۸. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۶۳.    
۹. ↑ همدانی، لسان الیمین، صفة جزیرة العرب، محمد بن علی الاکوع، بغداد، آفاق عربیه، ص۸۵.    
۱۰. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۴.    
۱۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۴.    
۱۲. ↑ جمیلی، رشید، تاریخ العرب فی الجاهلیه و عصر الدعوة الاسلامیه، بیروت، چاپ اول، ۱۹۷۲، ص۴۳.
۱۳. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
۱۴. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تصحیح محمد بهجة الاثری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۸۷.
۱۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۶۴.    
۱۶. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    
۱۷. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۱۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۲۴۵.    
۱۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، و بلوغ الارب،ج۱، ص۱۸۷.    
۲۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۲۱. ↑ مکّة اصطخری، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
۲۲. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
۲۳. ↑ اصطخری، ابراهیم،مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۴۴.    
۲۴. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۱۳۸.    
۲۵. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۲۶. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۲۷. ↑ الغضا حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۱۳.    
۲۸. ↑ ابن فقیه، احمد بن محمد، البلدان، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۹۹۶، ص۸۴.    
۲۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۱۳.    
۳۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۳۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۳۲. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۵.    
۳۳. ↑ الرمل حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۴۹۳.    
۳۴. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
۳۵. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
۳۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۹۰.
۳۷. ↑ آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، ج۱، ص۱۸۷.
۳۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۸.    
۳۹. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۹۸۸، ج۲، ص۳۵۹.    
۴۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
۴۱. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۶.    
۴۲. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
۴۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۴.    
۴۴. ↑ عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم، ج۴، ص۸۳.
۴۵. ↑ الشمالیة ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.    
۴۶. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۲.    
۴۷. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۸.    
۴۸. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۳.    
۴۹. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۱.    
۵۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۸.    
۵۱. ↑ عربی، حسین علی، تاریخ تحقیقی اسلام، قم، مؤ سسه امام خمینی، ۱۳۸۳، چاپ چهارم، ج۴، ص۸۳.
۵۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۱۱۵.    
۵۳. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۱.    
۵۴. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۲.    
۵۵. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۵، ص۳۵۶.    
۵۶. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۵، ص۱۵۰.    
۵۷. ↑ أکثر همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۸۵.    
۵۸. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۱۳۷.    
۵۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۰.    
۶۰. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.
۶۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۶.
۶۲. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۹۰
۶۳. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۳، ص۲۰۵.
۶۴. ↑ ضیف، شوقی، عصر جاهلی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴، چاپ اول، ص۲۷.
۶۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۷.
۶۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۳۹.    
۶۷. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۵۷.
۶۸. ↑ ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، بیروت، ذار الصادر، ۱۴۱۴، چاپ سوم، ج۱، ص۴۴۹.
۶۹. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵، چاپ اول، ج۱، ص۱۹۲.    
۷۰. ↑ شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول، ص۱۵۰.    
۷۱. ↑ شراب، محمد حسن، المعالم الاثیره فی السنة و السیره، دمشق – بیروت، دار العلم – الدار الشامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول، ص۱۵۰.
۷۲. ↑ سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول، ج۱، ص۱۶۱.    
۷۳. ↑ سمهودی، نور الین، وفا الوفا، باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶، چاپ اول، ج۴، ص۹۹.    
۷۴. ↑ ابن هشام، عبدالملک، سیره نبوی، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۴۱۰، چاپ اول، ص۳۱۹.
۷۵. ↑ کلاعی، حمیری، الاکتفاءبما تضمنه من مغازی رسول الله و... ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول، ج۱، ص۳۶۸.
۷۶. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۵۸۸.
۷۷. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۴۵.
۷۸. ↑ کاظمی، سیدمحمد، دائرة المعارف تشیع، ج۹، ص۱۵۶.
۷۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۴.    
۸۰. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۶.    
۸۱. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۲، ص۴۲۵.    
۸۲. ↑ النار علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۷.    
۸۳. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۹.    
۸۴. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۱۹.    
۸۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۹۲.    
۸۶. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۹۲.    
۸۷. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۱۱۲.    
۸۸. ↑ مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۴۴۹.
۸۹. ↑ مجهول، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ترجمه میر حسین شاه، تصحیح مریم میر احمدی و غلامرضا ورهرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲، چاپ اول، ص۴۳۸ .
۹۰. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۲۵.    
۹۱. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۱۴۹.    
۹۲. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۲۰۹.    
۹۳. ↑ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، کتابخانه صدر، ص۲۵.    
۹۴. ↑ أربعة حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵، چاپ دوم، ج۱، ص۵۲۹.    
۹۵. ↑ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت - بغداد، دار العلم للملایین – مکتبة النهضة، ج۱، ص۲۰۳.    
۹۶. ↑ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، ص۹۳



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «وضعیت جغرافیایی و طبیعی جزیرة العرب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۰۳.    



جعبه ابزار