• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابدی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


أبدی، یکی از صفات ثبوتی و ذاتی خدای سبحان می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی ابدی
۲ - تعریف اصطلاحی ابدی برای خدا
       ۲.۱ - تعریف اول
       ۲.۲ - تعریف دوم
۳ - صفت ابدی در متون کلامی
۴ - صفت ابدی در قرآن
۵ - صفت ابدی در متون تفسیری
۶ - صفت ابدی نزد عرفا
۷ - عدم صفت ذات دانستن بقاء برای خداوند
       ۷.۱ - اشکال بر این اعتقاد
۸ - اثبات صفت بقا در خدا
       ۸.۱ - روش متکلمان
       ۸.۲ - روش فلاسفه
۹ - زائد بر ذات خداوند دانستن صفت بقا
۱۰ - اختلاف اشاعره کیفیت بقای صفت بقا
       ۱۰.۱ - نقد نظریه نخست
       ۱۰.۲ - نقد نظریه دوم 
       ۱۰.۳ - نقد نظریه سوم 
۱۱ - عین  ذات خداوند دانستن صفت بقا
       ۱۱.۱ - دلیل این نظریه
۱۲ - فهرست منابع
۱۳ - پانویس
۱۴ - منابع


ابدی در لغت به معنای جاودان ، دائمی و باقی است.
[۱] لسان العرب، ابن منظور، ج۳، ص۶۸، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.
[۲] مجمع البحرین، طریحی، ج۳، ص۵، فخرالدین، نشر اسلامی، قم.
[۳] النهایه، ج۱، ص ۱۴۷.

باقی نیز که مرادف ابدی است از صفات ثبوتی و ذاتی خداوند است و در مقابل فانی به کار می‌رود. 
[۴] التوحید، صدوق، حسین بن علی، ص ۱۹۹، نشر اسلامی، قم.
[۵] التوحید، صدوق، حسین بن علی، ص۲۳۸، نشر اسلامی، قم. 



صفت ابدیت و بقا در خداوند متعال به دو گونه تعریف شده است:

۲.۱ - تعریف اول


خداوند در همه زمان‌های آینده وجود خواهد داشت و آخر و نهایتی برای او نیست که بدان منتهی گردد
[۶] منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، راوندی، ج۲، ص۱۲۹، قطب الدین سعید بن هبة الله، تصحیح: سید عبداللطیف کوه کمری.
 
[۷] شرح نهج البلاغه، ابن ابوالحدید، ج۹، ص ۶۵۵، دارالکتب العربیة، بیروت. 
[۸] شرح نهج البلاغه، بحرانی، ابن میثم، ج۳، ص ۲۹۸، دارالعالم الإسلامی، بیروت.
[۹] شرح جوهرة التوحید، اللقانی، ج۱، ص۵۵، ابراهیم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
این تعریف ، خالی از مناقشه نیست، زیرا این گونه تعریف مستلزم آن است که خداوند را موجود زمانی بدانیم، در حالی که به اتفاق متکلمان و حکما ، خداوند منزه از زمان است، بلکه خالق زمان می‌باشد، لذا این گونه نگرش ، سطحی و عامیانه است.
[۱۰] الإلهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، سبحانی، ج۱، ص۱۸۴، جعفر، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم: ۱۴۲۳ق.
[۱۱] ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۷۷، علی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم: ۱۳۸۲ش.


۲.۲ - تعریف دوم


بر وجود خداوند، هرگز عدم لاحق و عارض نخواهد شد، چرا که خداوند واجب الوجود بالذات است. 
[۱۲] المطالب العالیه، رازی، ج۳، ص۲۴۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
[۱۳] أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
 
[۱۴] کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 



در متون کلامی ، گاهی ابدیت و بقا با هم ذکر شده‌اند 
[۱۵] کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 
[۱۶] النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر، فاضل مقداد، ج۱، ص۲۷، قم: ۱۳۷۰ش.
 
[۱۷] شرح المواقف، جرجانی، السید الشریف، ص ۱۰۶.
[۱۸] حقائق الإیمان، عاملی، ج۱، ص۱۴۵، زین الدین، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۹ق.
وگاهی وصف باقی، بدون أبدی آمده است،
[۱۹] المطالب العالیه، رازی، ج۱، ص۳۱۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
[۲۰] غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۱، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
[۲۱] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
گاهی هم أبدی، بدون باقی آمده است.
[۲۲] المطالب العالیه، رازی، ج۳، ص۲۴۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
[۲۳] شرح الأسماء شرح دعا الجوشن الکبیر، سبزواری، ج۱، ص۷۲۳، هادی.



صفت باقی، هم در آیات قرآن
[۲۴] طه/سوره۲۰، آیه۷۳.    
[۲۵] الرحمن:۲۷.
[۲۶] حاقه/سوره۶۹، آیه۸.    
به کار رفته و هم در ادعیه و روایات معصومان (علیهم‌السلام)
[۲۷] صحیفه سجادیه، ج۱، ص۳۸۷.
[۲۸] صحیفه سجادیه، ج۱، ۵۷۱.
[۲۹] اصول کافی، کلینی، ج۴، ص۷۴، محمد یعقوب، دارالکتب الإسلامه، تهران: ۱۳۶۵ش.
[۳۰] من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، ج۳، ص۱۰۳، قم: ۱۴۱۳ق.
[۳۱] بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، ج۹۵، ص ۴۰۲، مؤسسه الوفاء، بیروت: ۱۴۰۴ق. 
[۳۲] العدد القویة، مکتبه آیت اللّه مرعشی، ج۱، ص۱۰۵، ج۱، قم: ۱۴۰۸ق.
ولی صفت أبدی، تنها در ادعیه و روایات ذکر شده است.
[۳۳] مصباح کفعمی، کفعمی، ج۱، ص۳۴۹، ابراهیم بن علی، انتشارات رضی، قم: ۱۴۰۵ق.
[۳۴] المقام الأسنی، کفعمی، ج۱، ص۸۶، ابراهیم بن علی، مؤسسه قائم آل محمد، قم: ۱۴۱۲ق.
[۳۵] شرح الأسماء شرح دعا الجوشن الکبیر، سبزواری، ج۱، ص۷۲۳، هادی.



علاوه بر متکلمان که در بحث اسما و صفات الهی از صفت أبدی و باقی بحث کرده‌اند، مفسران نیز ذیل آیاتی همچون سوره الرحمان آیه۲۷ درباره آن سخن گفته‌اند. 
[۳۶] تفسیر کبیر، رازی، ج۲، ص۱۰۵، فخرالدین، دارالإحیاء التراث العربی، بیروت.
[۳۷] التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، محمد بن الحسن، ج۹، ص۵۱۸، مکتب الأعلام الإسلامی، قم: ۱۴۰۹ق
[۳۸] مجمع البیان، طبرسی، ج۵، ص۲۳۰، ابوعلی فضل بن الحسن، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۳ق.
[۳۹] تفسیر القرآن الکریم، شیرازی، ج۱، ص۱۷۴، صدرالمتألهین، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.



چنان که عرفا نیز در مباحث توحیدی ، و ذیل سوره الرحمن ، آیه ۲۷ از این صفت سخن گفته‌اند.
[۴۰] شرح الفصوص الحکم، جندی، ج۱، ص۱۵۴، مؤید الدین، بوستان کتاب، قم: ۱۳۸۱ش.
[۴۱] شرح منازل السائرین، قاسانی، ج۱، ص۵۸۰، عبدالرزاق، نشر بیدار، قم.



غالب متکلمان اسلامی باقی را از صفات ذات خداوند می‌دانند، اما کعبی و پیروانش معتقدند بقاء صفتی است که ترجیح وجود بر عدم را اقتضاء می‌کند، و این، در خداوند که واجب الوجود است راه ندارد، بلکه فقط در ممکنات متصور است.
[۴۲] طوسی، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.


۷.۱ - اشکال بر این اعتقاد


اما این باور ، درست نیست، زیرا بقا، مقارن وجود است؛ یعنی بعد از زمان اول، در اکثر زمان‌ها همراه وجود می‌باشد، و این در زمانیات معقول است و در خداوند که زمانی نیست، بقا، نوعی تشبیه به زمانیات است و صفت بقا حکم امور اعتباری را دارد که فقط در عقل موجوداست.
[۴۳] تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.

 

برای اثبات صفت بقا در خدای متعال، به دو روش استدلال شده است:

۸.۱ - روش متکلمان


خداوند قدیم و ازلی است، وهر موجودی که قدیم و ازلی باشد، معدوم شدنش ممتنع است، پس خدایی که قدیم می‌باشد، معدوم شدنش ممتنع است، لذا واجب است باقی و سرمدی باشد.
[۴۴] أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.


۸.۲ - روش فلاسفه


خداوند، واجب الوجود لذاته است، و واجب الوجود لذاته به هیچ وجه عدم نمی‌پذیرد، در نتیجه خداوند به هیچ وجه معدوم نمی‌گردد
[۴۵] أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
[۴۶] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
 
[۴۷] کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 
  و یا این‌که خداوند به جهت واجب الوجود لذاته بودنش، واجب است ازلی و ابدی باشد. 
[۴۸] المطالب العالیه، رازی، ج۱، ص۳۲۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
 
[۴۹] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۹، ص ۱۶۵، دارالکتب العربیة، بیروت.
 
[۵۰] شرح نهج البلاغه، بحرانی، ابن میثم، ج۳، ص ۲۹۸، دارالعالم الإسلامی، بیروت. 



به ابوالحسن اشعری و پیروان او نسبت داده شده است که بقا را زائد بر ذات خداوند می‌دانند
[۵۱] تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۵۲]  المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبدالرحمن بن احمد، ص ۲۹۶، عالم الکتب، بیروت. 
ولی لازمه این قول آن است که ذات در باقی بودن خود به صفتی که غیر آن است نیاز داشته باشد، در این صورت با وجوب ذاتی خداوند منافات دارد. 
[۵۳] غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۲، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
[۵۴] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
[۵۵] إرشاد الطالبیین، ص ۲۱۴.



اشاعره در این‌که صفت بقا چگونه باقی است، اختلاف دارند:
۱. صفت بقا، لذاته باقی است.
۲. صفت بقا، به بقا دیگری باقی است.
۳. صفت بقا، به ذات دیگری باقی است.

۱۰.۱ - نقد نظریه نخست


همه این نظریه‌ها باطلند، زیرا بنابر نظریه نخست، اگر بقا لذاته باشد، در این صورت در بقایش از ذات خداوند مستغنی است و ذات بدان باقی می‌ماند؛ یعنی ذات محتاج آن صفت است نه بالعکس، لذا انقلاب ذات به صفت و صفت به ذات لازم می‌آید، که خلاف فرض است.
[۵۶] أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
[۵۷] تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۲، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۵۸] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.
[۵۹] إرشاد الطالبین، ص ۲۱۴.


۱۰.۲ - نقد نظریه دوم 


لازمه نظریه دوم این است که عرض توسط عرض دیگر باقی بماند که محال است.
[۶۰] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.
لازمه دیگر آن، دور یا تسلسل است. 
[۶۱] أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
[۶۲] تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۲، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۶۳] ارشاد الطالبین، ص ۲۱۴.


۱۰.۳ - نقد نظریه سوم 


لازمه نظریه سوم نیز آن است که صفت به موضوعی غیر از موضوع خودش وابسته باشد که محال است.
[۶۴] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.



بیشتر عالمان معتزلی و متکلمان امامی و عده ای از اشاعره مانند ابوبکر باقلانی ، امام الحرمین و فخر رازی ، صفت بقا را عین ذات خداوند می‌دانند. 
[۶۵] غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۱، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
[۶۶] تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
 
[۶۷] المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبدالرحمن بن احمد، ص ۲۹۶، عالم الکتب، بیروت.


۱۱.۱ - دلیل این نظریه


دلیل این گروه آن است که، خداوند واجب الوجود لذاته است و از خصوصیات واجب الوجود، بقا و دوام آن در سابق ولاحق است که اگر چنین نباشد جایز است در بعضی اوقات معدوم گردد، که با وجوب ذاتی خداوند منافات دارد. 
[۶۸] کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
[۶۹] کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 



• أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، قاهره: ۱۳۹۶ق.
• اصول کافی، کلینی، محمد یعقوب، دارالکتب الإسلامه، تهران: ۱۳۶۵ش.
• الإلهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، سبحانی، جعفر، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم: ۱۴۲۳ق.
• ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، علی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم: ۱۳۸۲ش.
• بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، مؤسسه الوفاء، بیروت: ۱۴۰۴ق.
• التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، محمد بن الحسن، مکتب الأعلام الإسلامی، قم: ۱۴۰۹ق.
• تفسیر القرآن الکریم، شیرازی، صدرالمتألهین، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
• تفسیر کبیر، رازی، فخرالدین، دارالإحیاء التراث العربی، بیروت.
• تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• التوحید، صدوق، حسین بن علی، نشر اسلامی، قم.
• شرح جوهرة التوحید، اللقانی، ابراهیم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
• حقائق الإیمان، عاملی، زین الدین، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۹ق.
• شرح الأسماء شرح دعا الجوشن الکبیر، سبزواری، هادی.
• شرح الفصوص الحکم، جندی، مؤید الدین، بوستان کتاب، قم: ۱۳۸۱ش.
• شرح المواقف، جرجانی، السید الشریف.
• شرح منازل السائرین، قاسانی، عبدالرزاق، نشر بیدار، قم.
• شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، دارالکتب العربیة، بیروت.
• شرح نهج البلاغه، بحرانی، ابن میثم، دارالعالم الإسلامی، بیروت.
• صحیفه سجادیه.
• انتشارات اسلامی، قم.
• العدد القویة، مکتبه آیت اللّه مرعشی، ج۱، قم: ۱۴۰۸ق.
• غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
• کشف الفوائد، دارالصفوه، بیروت.
• کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، نشر اسلامی، قم.
• لسان العرب، ابن منظور، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.
• مجمع البحرین، طریحی، فخرالدین، نشر اسلامی، قم.
• مجمع البیان، طبرسی، ابوعلی فضل بن الحسن، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۳ق.
• مصباح کفعمی، کفعمی، ابراهیم بن علی، انتشارات رضی، قم: ۱۴۰۵ق.
• المطالب العالیه، رازی، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
• المقام الأسنی، کفعمی، ابراهیم بن علی، مؤسسه قائم آل محمد، قم: ۱۴۱۲ق.
• من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، قم: ۱۴۱۳ق.
• منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله، تصحیح: سید عبداللطیف کوه کمری.
• المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبدالرحمن بن احمد، عالم الکتب، بیروت.
• النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر، فاضل مقداد، قم: ۱۳۷۰ش.
• النهایة فی غریب الحدیث والأثر، ابن اثیر، اسماعیلیان، قم.

 
۱. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۳، ص۶۸، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.
۲. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۳، ص۵، فخرالدین، نشر اسلامی، قم.
۳. ↑ النهایه، ج۱، ص ۱۴۷.
۴. ↑ التوحید، صدوق، حسین بن علی، ص ۱۹۹، نشر اسلامی، قم.
۵. ↑ التوحید، صدوق، حسین بن علی، ص۲۳۸، نشر اسلامی، قم. 
۶. ↑ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، راوندی، ج۲، ص۱۲۹، قطب الدین سعید بن هبة الله، تصحیح: سید عبداللطیف کوه کمری.
۷. ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابوالحدید، ج۹، ص ۶۵۵، دارالکتب العربیة، بیروت. 
۸. ↑ شرح نهج البلاغه، بحرانی، ابن میثم، ج۳، ص ۲۹۸، دارالعالم الإسلامی، بیروت.
۹. ↑ شرح جوهرة التوحید، اللقانی، ج۱، ص۵۵، ابراهیم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
۱۰. ↑ الإلهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، سبحانی، ج۱، ص۱۸۴، جعفر، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم: ۱۴۲۳ق.
۱۱. ↑ ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۷۷، علی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم: ۱۳۸۲ش.
۱۲. ↑ المطالب العالیه، رازی، ج۳، ص۲۴۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
۱۳. ↑ أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
۱۴. ↑ کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 
۱۵. ↑ کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 
۱۶. ↑ النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر، فاضل مقداد، ج۱، ص۲۷، قم: ۱۳۷۰ش.
۱۷. ↑ شرح المواقف، جرجانی، السید الشریف، ص ۱۰۶.
۱۸. ↑ حقائق الإیمان، عاملی، ج۱، ص۱۴۵، زین الدین، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۹ق.
۱۹. ↑ المطالب العالیه، رازی، ج۱، ص۳۱۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
۲۰. ↑ غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۱، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
۲۱. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
۲۲. ↑ المطالب العالیه، رازی، ج۳، ص۲۴۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
۲۳. ↑ شرح الأسماء شرح دعا الجوشن الکبیر، سبزواری، ج۱، ص۷۲۳، هادی.
۲۴. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۷۳.    
۲۵. ↑ الرحمن:۲۷.
۲۶. ↑ حاقه/سوره۶۹، آیه۸.    
۲۷. ↑ صحیفه سجادیه، ج۱، ص۳۸۷.
۲۸. ↑ صحیفه سجادیه، ج۱، ۵۷۱.
۲۹. ↑ اصول کافی، کلینی، ج۴، ص۷۴، محمد یعقوب، دارالکتب الإسلامه، تهران: ۱۳۶۵ش.
۳۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، ج۳، ص۱۰۳، قم: ۱۴۱۳ق.
۳۱. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، ج۹۵، ص ۴۰۲، مؤسسه الوفاء، بیروت: ۱۴۰۴ق. 
۳۲. ↑ العدد القویة، مکتبه آیت اللّه مرعشی، ج۱، ص۱۰۵، ج۱، قم: ۱۴۰۸ق.
۳۳. ↑ مصباح کفعمی، کفعمی، ج۱، ص۳۴۹، ابراهیم بن علی، انتشارات رضی، قم: ۱۴۰۵ق.
۳۴. ↑ المقام الأسنی، کفعمی، ج۱، ص۸۶، ابراهیم بن علی، مؤسسه قائم آل محمد، قم: ۱۴۱۲ق.
۳۵. ↑ شرح الأسماء شرح دعا الجوشن الکبیر، سبزواری، ج۱، ص۷۲۳، هادی.
۳۶. ↑ تفسیر کبیر، رازی، ج۲، ص۱۰۵، فخرالدین، دارالإحیاء التراث العربی، بیروت.
۳۷. ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، طوسی، محمد بن الحسن، ج۹، ص۵۱۸، مکتب الأعلام الإسلامی، قم: ۱۴۰۹ق
۳۸. ↑ مجمع البیان، طبرسی، ج۵، ص۲۳۰، ابوعلی فضل بن الحسن، مکتبه آیت اللّه مرعشی، قم: ۱۴۰۳ق.
۳۹. ↑ تفسیر القرآن الکریم، شیرازی، ج۱، ص۱۷۴، صدرالمتألهین، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
۴۰. ↑ شرح الفصوص الحکم، جندی، ج۱، ص۱۵۴، مؤید الدین، بوستان کتاب، قم: ۱۳۸۱ش.
۴۱. ↑ شرح منازل السائرین، قاسانی، ج۱، ص۵۸۰، عبدالرزاق، نشر بیدار، قم.
۴۲. ↑ طوسی، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۴۳. ↑ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۴۴. ↑ أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
۴۵. ↑ أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
۴۶. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
۴۷. ↑ کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 
۴۸. ↑ المطالب العالیه، رازی، ج۱، ص۳۲۸، فخرالدین، دارالکتاب العربی.
۴۹. ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۹، ص ۱۶۵، دارالکتب العربیة، بیروت.
۵۰. ↑ شرح نهج البلاغه، بحرانی، ابن میثم، ج۳، ص ۲۹۸، دارالعالم الإسلامی، بیروت. 
۵۱. ↑ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۵۲. ↑  المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبدالرحمن بن احمد، ص ۲۹۶، عالم الکتب، بیروت. 
۵۳. ↑ غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۲، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
۵۴. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
۵۵. ↑ إرشاد الطالبیین، ص ۲۱۴.
۵۶. ↑ أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
۵۷. ↑ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۲، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۵۸. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.
۵۹. ↑ إرشاد الطالبین، ص ۲۱۴.
۶۰. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.
۶۱. ↑ أسماء اللّه الحسنی، مکتبة الکلیات الأزهریة، ج۱، ص۳۵۰، قاهره: ۱۳۹۶ق.
۶۲. ↑ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۲، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۶۳. ↑ ارشاد الطالبین، ص ۲۱۴.
۶۴. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۴، بیروت.
۶۵. ↑ غایة المرام فی علم الکلام، آمدی، ج۱، ص۲۱۱، سیف الدین (م/۶۳۱هـ)، قاهره، ۱۳۹۱ق.
۶۶. ↑ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، طوسی، ج۱، ص۲۹۳، نصیرالدین، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۶۷. ↑ المواقف فی علم الکلام، ایجی، عبدالرحمن بن احمد، ص ۲۹۶، عالم الکتب، بیروت.
۶۸. ↑ کشف الفوائد، دارالصفوه، ج۱، ص۱۸۳، بیروت.
۶۹. ↑ کشف المراد، حلی، علی بن یوسف، ص ۲۹۰، نشر اسلامی، قم. 


دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «أبدی»، شماره ۲۰.    



جعبه ابزار