• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوالبرکات بلفیقی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بِلِّفیقی (بَلْفیقی)، ابوالبرکات، محمد بن محمد بن ابراهیم سُلَمی، فقیه مالکی، قاضی و از مشاهیر حدیث و ادب و تصوف اندلس در قرن هشتم هجری می‌باشد.



وی، به ابن الحاج نیز شهرت دارد.


در ۶۸۰ در خاندانی پرسابقه در علم و دیانت، در بلفیق، از توابع المریه اندلس، متولد شد.
[۱] ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
[۲] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۴، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۳] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۶۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.



نسل او را به حارثة بن عباس بن مِرداس، صحابی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از قبیله بنی سُلیم، نسبت می‌دهند.
[۴] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۵] ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
[۶] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۶۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۷] احمد بن محمد مقری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، ج۱، ص۴۱، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۲.



جد او ابراهیم، در اندلس و مغرب مشهور به ابن الحاج، از اولیا و مشایخ صوفیه و صاحب کرامت و قبرش زیارتگاه مردم بود.
[۸] احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۷۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۹] احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۱۰] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۳، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۱۱] عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۲۵ـ۳۲۶، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.



بلفیقی تعلیم را در المریه،
[۱۲] ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۳] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
و سپس اشبیلیه
[۱۴] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
آغاز کرد و سپس به مغرب رفت و در بجایه محضر ابوعبدالله محمد بن غریون و ابوعلی منصور بن احمد بن عبدالحق مِشدالی را درک کرد
[۱۵] ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
[۱۶] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۳، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
آنگاه به مراکش و سپس به سبته رفت
[۱۷] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
و پس از آن دوباره به اندلس بازگشت.


بلفیقی در دوران زندگی منصب قضا را ابتدا در شهرهای شلش (۷۱۰)، مربله و اسطبونه به عهده گرفت،
[۱۸] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۱۹] ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
آنگاه در مالقه ساکن شد و از قاضی ابوعبدالله طَنجالی بهره فراوان برد.
[۲۰] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۳، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.



او بتدریج در تعلیم، قضا، خطابه، زهد و خدمت به مردم
[۲۱] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۲۲] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۲۳] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۴] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۲۵] ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۲۶] ) ابن خلدون، المقدّمة، ج۲، ص۵۳۸ ـ ۵۳۹، تونس ۱۹۸۹.
شهرت یافت.


وی از جمله زهّادی بود که کرامات افسانه آمیز صوفیان را انکار می‌کرد.
[۲۷] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.



مدتی در مسجد جامع المریه منصب تعلیم و چندی نیز منصب قضای بَرْجه، دَلاّ یه، بِنِیول و فِنْیانه را داشت
[۲۸] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۵، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
و در ۷۳۵ پس از درگذشت ابوعمرو بن منظور، به جای او امر قضا و خطابه مالقه را عهده دار شد.
[۲۹] ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳۰] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
سپس همین منصب را در ۷۴۷ در المریه و غرناطه
[۳۱] عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۲۷، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
[۳۲] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۶ـ۱۴۷، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۳۳] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۳۹، بیروت ۱۹۸۰.
به عهده گرفت. در ۷۶۰ بعد از وفات شیخ ابوالقاسم جانح، قضاوت سبته
[۳۴] ابن خطیب، اللمحة البدریّة فی الدولة النصریّة، ج۱، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و سپس غرناطه و در همین اثنا منصب مهم سفارت بین ملوک اندلس و مغرب را عهده دار شد. او به پذیرش مسئولیت‌های مختلف و مسافرت زیاد معروف بود.
[۳۵] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۳۶] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.



بلفیقی در اواخر عمر از تمام مناصب، جز سمت قضا و خطابة المریه، کناره گرفت و سرانجام در ۷۷۳ در همان‌جا وفات یافت.
[۳۷] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۳۸] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴ـ ۲۰۵، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
تاریخ فوتش را به اختلاف ۷۷۰
[۳۹] ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۶، چاپ برگشترسر، قاهره.
و ۷۷۱
[۴۰] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس والاثبات، ج۱، ص۱۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲، محمد بن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، بیروت ۱۳۵۰.
[۴۱] محمد بن محمد وزیر، الحُلل السُّندسیّة فی الاخبار التونسیّة، ج۲، ص۱۷۸، محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
[۴۲] احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۸۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
و ۷۷۴
[۴۳] ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
آورده اند.


مشایخ و اساتید بلفیقی در علوم مختلف متعددند که جز آنچه یاد شد می‌توان از عمویش ابوالقاسم بن ابراهیم، ابوعبدالله جَحْدری شاعر، ابوعبدالله بن رُشید محدّث، ابوعبدالله بن رافع، ابوزید جزولی، ابوعبدالله بن فخّار نحوی و ابن بنّا ی ریاضیدان مراکشی نام برد.
[۴۴] ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۴۵] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۱، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۴۶] ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
[۴۷] احمد بن محمد مقری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، ج۲، ص۳۵۶، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۲.
[۴۸] ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵ـ ۲۳۶، چاپ برگشترسر، قاهره.



بلفیقی شاگردان نام آوری داشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: ابن خلدون مورخ نامدار که در مقدمه تاریخ خود،
[۴۹] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، ج۲، ص۷۵۴، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
بلفیقی را آگاه از زبان عرب و دارای قریحه شعر خوانده و در تاریخ خود
[۵۰] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، ج۷، ص۵۳۵ـ۵۳۶، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
او را از بزرگترین محدّثان و ادیبان و سخنوران ذکر کرده است؛ ابن خطیب، مورّخ، طبیب و ادیب معروف، که او را به احترام تمام یاد کرده و شیخ و استاد خود نامیده است
[۵۱] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۴، ص۴۵۸، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۵۲] ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۲۷ـ ۱۲۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
ابوزکریا سرّاج محدّث اندلسی
[۵۳] عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۴۸، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
[۵۴] محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس والاثبات، ج۱، ص۱۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲، محمد بن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، بیروت ۱۳۵۰.
اسماعیل بن هانی مالکی قاضی دمشق؛ محمد بن محمد انصاری نحوی و ابوعبدالله یری.
[۵۵] ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.



بلفیقی علاوه بر قضا و خطابه و قرائت، در علوم گوناگونی همچون حدیث و رجال و اصول فقه و ادبیات و منطق نیز سرآمد بود.
[۵۶] ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.



تألیفات نفیس و اشعار لطیفی از او به جا مانده و تواناییش در شعر در دیوان بزرگش به نام العَذب والاُجاج مشهور است.
[۵۷] علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
[۵۸] برای نمونه شعر و تفسیر و شرح حدیث او رجوع کنید به، احمد بن محمد مقری، ج۵، ص۴۷۸ـ۴۸۷، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
[۵۹] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۵۰، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۶۰] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۶۹، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
[۶۱] ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۲۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
[۶۲] ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۳۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
[۶۳] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۹، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۶۴] عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۵۰۳، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
[۶۵] ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۵، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
[۶۶] ابن قاضی، درّة الحجال فی أسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج ۱، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
از دیگر آثار او گزارش کوتاه زندگی ابن بطوطه سیاح معروف است که بلفیقی نیز در غرناطه با وی ملاقات کرده است. این گزارش را ابن خطیب در الاحاطه
[۶۷] ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۳، ص۲۷۳، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
آورده است.


آثار بلفیقی که اغلب ناتمام مانده، در سیره و تراجم و تاریخ است.
[۶۸] ابن فرحون، ج۲، ص۲۷۱ـ ۲۷۲، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۶۹] اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۶، ستون ۱۶۵، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۰] خیرالدین زرکلی، ج۷، ص۳۹، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
[۷۱] مقاله جامع ژیبرت در مجله اندلس، ج ۲۸، ص ۳۸۱ـ ۴۲۴، که درباره شخصیت ادبی و تاریخی او بویژه آثار ادبیش نگاشته شده است



(۱) ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره.
(۲) ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۳) ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
(۴) ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
(۵) ابن خطیب، اللمحة البدریّة فی الدولة النصریّة، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۶) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۷)) ابن خلدون، المقدّمة، تونس ۱۹۸۹.
(۸) ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
(۹) ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
(۱۰) ابن قاضی، درّة الحجال فی أسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج ۱، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
(۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۲) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
(۱۳) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
(۱۴) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس والاثبات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲، محمد بن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، بیروت ۱۳۵۰.
(۱۵) عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
(۱۶) احمد بن محمد مقری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۲.
(۱۷) احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
(۱۸) علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۱۹) محمد بن محمد وزیر، الحُلل السُّندسیّة فی الاخبار التونسیّة، محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.

 
۱. ↑ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
۲. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۴، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۳. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۶۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۴. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۵. ↑ ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
۶. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۶۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۷. ↑ احمد بن محمد مقری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، ج۱، ص۴۱، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۲.
۸. ↑ احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۷۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۹. ↑ احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۷۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۱۰. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۳، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۱۱. ↑ عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۲۵ـ۳۲۶، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
۱۲. ↑ ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۳. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۱۴. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۱۵. ↑ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
۱۶. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۳، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۱۷. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۱۸. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۱۹. ↑ ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
۲۰. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۳، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۲۱. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۲۲. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۲۳. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۲۴. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۲۵. ↑ ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۲۶. ↑ ) ابن خلدون، المقدّمة، ج۲، ص۵۳۸ ـ ۵۳۹، تونس ۱۹۸۹.
۲۷. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۲۸. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۵، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۲۹. ↑ ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۳۰. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۱. ↑ عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۲۷، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
۳۲. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۴۶ـ۱۴۷، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۳۳. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۳۹، بیروت ۱۹۸۰.
۳۴. ↑ ابن خطیب، اللمحة البدریّة فی الدولة النصریّة، ج۱، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۳۵. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۶. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۳۷. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۸، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۳۸. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴ـ ۲۰۵، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳۹. ↑ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۶، چاپ برگشترسر، قاهره.
۴۰. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس والاثبات، ج۱، ص۱۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲، محمد بن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، بیروت ۱۳۵۰.
۴۱. ↑ محمد بن محمد وزیر، الحُلل السُّندسیّة فی الاخبار التونسیّة، ج۲، ص۱۷۸، محمد حبیب هیله، بیروت ۱۹۸۵.
۴۲. ↑ احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، ج۵، ص۴۸۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۴۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۴۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۴، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۴۵. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۱، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۴۶. ↑ ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۲، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
۴۷. ↑ احمد بن محمد مقری، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، ج۲، ص۳۵۶، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۹۳۹ـ ۱۹۴۲.
۴۸. ↑ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵ـ ۲۳۶، چاپ برگشترسر، قاهره.
۴۹. ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، ج۲، ص۷۵۴، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۵۰. ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون المُسمّی دیوان المبتدا والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، ج۷، ص۵۳۵ـ۵۳۶، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۵۱. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۴، ص۴۵۸، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۵۲. ↑ ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۲۷ـ ۱۲۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
۵۳. ↑ عباس بن ابراهیم مراکشی، الاعلام بمن حلّ مراکش و اغمات من الاعلام، ج۳، ص۳۴۸، ج ۳، فاس ۱۳۵۵/۱۹۳۷.
۵۴. ↑ محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی، فهرس الفهارس والاثبات، ج۱، ص۱۵۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲، محمد بن محمد مخلوف، شجرة النور الزکیّة فی طبقات المالکیة، بیروت ۱۳۵۰.
۵۵. ↑ ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القُرّاء، ج۲، ص۲۳۵، چاپ برگشترسر، قاهره.
۵۶. ↑ ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۷۰، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۵۷. ↑ علی بن عبدالله نباهی، تاریخ قضاة الاندلس، ج۱، ص۲۰۴، او، المَرقَبة العُلیا فیمن یستحقُّ القضاء والفُتیا، چاپ مریم قاسم طویل، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۵۸. ↑ برای نمونه شعر و تفسیر و شرح حدیث او رجوع کنید به، احمد بن محمد مقری، ج۵، ص۴۷۸ـ۴۸۷، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸.
۵۹. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۵۰، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۶۰. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۲، ص۱۶۹، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۶۱. ↑ ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۲۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
۶۲. ↑ ابن خطیب، الکتیبة الکامنة فی من لقیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة، ج۱، ص۱۳۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۳.
۶۳. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۴۹۹، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۶۴. ↑ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۶، ص۵۰۳، ج ۶، بیروت ۱۹۸۳.
۶۵. ↑ ابن قاضی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حلّ من الاعلام مدینة فاس، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۵، ج ۱، رباط ۱۹۷۳.
۶۶. ↑ ابن قاضی، درّة الحجال فی أسماء الرجال (ذیل وفیات الاعیان)، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، چاپ محمد احمدی ابوالنور، ج ۱، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
۶۷. ↑ ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۳، ص۲۷۳، چاپ محمد عبدالله عنان، قاهره ۱۳۹۳ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۳ـ۱۹۷۷.
۶۸. ↑ ابن فرحون، ج۲، ص۲۷۱ـ ۲۷۲، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
۶۹. ↑ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۶، ستون ۱۶۵، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷۰. ↑ خیرالدین زرکلی، ج۷، ص۳۹، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.
۷۱. ↑ مقاله جامع ژیبرت در مجله اندلس، ج ۲۸، ص ۳۸۱ـ ۴۲۴، که درباره شخصیت ادبی و تاریخی او بویژه آثار ادبیش نگاشته شده است



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلفیقی»، شماره۱۷۲۶.    



جعبه ابزار