ابوالجیش بلخی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
َبووالْجَیْشِ بَلْخی، مظفر بن محمد بن احمد خراسانی (د۳۶۷ق/۹۷۸م)، متکلم و محدث امامی.
منابع در مورد تاریخ تولد وی سکوت کرده‌اند.
او نزد
محمد بن جریر طبری (د۳۱۰ق) و
ابوسهل نوبختی (د۳۱۱ق) دانش آموخته
و در
بغداد افزون بر این دو از کسانی مانند
ابن همام اسکافی ،
محمد بن احمد بن ابی الثلج و
محمد بن جعفر علوی حسینی بهره برده و از آنان حدیث شنیده است.
وی ظاهراً به شغل وراقی اشتغال داشته است، زیرا در اسناد پاره‌ای از روایات به وی نسبت وراق داده شده است.
علمای
امامیه ابوالجیش را به عنوان متکلم می‌شناختند.
وی چنان‌که از عناوین آثارش برمی‌آید، در خصوص مسائل حساسی در این زمینه قلم زده است. ابوالجیش از شاگردان خاص ابوسهل بوده، به طوری که
طوسی او را از «غلمان» وی شمرده است.
از این رو شخصی همچون ابوالجیش می‌توانست انتقال دهنده آراء کلامی ابوسهل به آیندگان بوده باشد.
ابوحیان توحیدی در اخلاق‌الوزیرین از مجلسی در
رمضان سال ۳۶۰ق در محضر عزّالدوله بویهی یاد می‌کند که دانشمندانی چون ابوعبدالله بصری، علب بن عیسی رمّانی،
ابوحامد مرورودی و ابوالجیش بلخی حضور داشته‌اند. در آن میان ابوالجیش به طرح سؤالی راجع به
قرآن و اختلاف فقها، متکلمان و دیگر علما درباره آن می‌پردازد که حاضران تا مدتی از پاسخ به آن درمی‌مانند.
در میان شاگردان وی به ویژه باید از
شیخ مفید نام برد که از او حدیث نیز شنیده است.
شاگرد دیگر وی ابویاسر بوده که شیخ مفید در جوانی هنگامی که برای کسب
علم به
بغداد آمده بود، نزد او در محله باب خراسان دانش آموخت و همو بود که مفید را برای کسب علم راهی درس علی بن عیسی رمّانی کرد.
شخصیت ابویاسر که به غلام (شاگرد خاص) ابوالجیش نیز مشهور بود،
چندان شناخته نیست و در خصوص رابطه او با شخصی به نام طاهر که نجاشی
و طوسی
از وی با عنوان ابوالجیش یاد کرده‌اند، چیزی نمی‌دانیم. این دو در شرح حال طاهر یادآور شده‌اند که وی متکلم بوده و آغاز دانش‌اندوزی شیخ مفید نزد وی بوده است.
به هر روی چنان‌که از عبارت
نجاشی در شرح حال طاهر برمی‌آید، شیخ مفید پیش از آن‌که نزد ابوالجیش به تحصیل پرداخته باشد، از طاهر شاگرد وی بهره برده است.
در خصوص تبحر ابوالجیش در حدیث، نجاشی
یادآور شده که وی حدیث بسیار شنیده و طوسی در
الفهرست او را عارف به اخبار دانسته است. مفید در
الارشاد و الامالی
و طوسی در
امالی برخی روایات وی را نقل کرده‌اند.
گفتنی است که در میان مشایخ مفید از شخصی به نام ابوالحسن محمد بن مظفر وراق نام برده شده که از
ابن ابی الثلج و
طبری روایت می‌کند. با توجه به اطلاعاتی که از ابوالجیش در دست داریم، این احتمال وجود دارد که این فرد کسی جز ابوالجیش نبوده و این نام ضبطی غیردقیق از نام وی بوده باشد.
ابوالجیش دارای تألیفاتی به خصوص در زمینه
امامت بوده است.
از میان عناوین آثار وی آنچه به ما رسیده، اینهاست:۱. الارزاق و الآجال.
۲. الامامة.
۳. الانسان و انّه غیر هذه الجملة،
که احتمالاً تألیفی است مربوط به حقیقت
انسان و این‌که مکلف به
تکالیف الهی کیست. از ظاهر عنوان این کتاب چنین برمی‌آید که ابوالجیش همچون استادش
ابوسهل نوبختی بر این اعتقاد بوده که حقیقت انسان چیزی است ورای صورت ظاهری آدمی و البته از مقوله امری غیرمادی.
۴. خصال الکمال.
۵. الرد علی من جوّز علی القدیم البطلان.
۶. فدک.
۷. قد فعلت فلاتکم، که طوسی از آن با عنوان المثالب نیز یاد کرده و گفته که کتاب بزرگی بوده است.
این کتاب مورد استفاده عمادالدین طبری در کامل بهائی
قرار گرفته است.
۸. مجالس مع المخالفین فی معان مختلفة،
که نشان می‌دهد ابوالجیش با مخالفان خود از مکاتب مختلف کلامی مناظراتی داشته است.
۹. نقض العثمانیة للجاحظ.
۱۰. نقض ماروی من مناقب الرجال.
۱۱. النکت و الاغراض، در
امامت .
(۱) ابن ادریس، محمد بن احمد، مستطرفات السرائر، قم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۲) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۳) ابن ندیم، الفهرست، ابوحیان توحیدی، اخلاق الوزیرین، به کوشش محمد طنجی، دمشق، ۱۳۸۵ق.
(۴) سید مرتضی، علی بن حسین، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۱۱ق.
(۵) طوسی، محمد بن حسن، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۶) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانة مرتضویه.
(۷) عمادالدین طبری، حسن بن علی، کامل بهائی، قم، ۱۳۷۶ق.
(۸) مفید، محمد بن محمد، الارشاد، نجف، ۱۳۸۲ق.
(۹) مفید، محمد بن محمد، الامالی، به کوشش غفاری و استاد ولی، قم، ۱۴۰۳ق.
(۱۰) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۱۱) ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر، قم، ۱۳۷۵ق.
(۱۲) ابوحیان توحیدی، اخلاق‌الوزیرین.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالجیش»، ج۵، شماره۲۰۴۹.
