• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبکر احمد بن‌ فضل‌ بن‌ محمد باطرقانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



باطِرْقانی‌، ابوبکر احمد بن‌ فضل‌ بن‌ محمد (۳۷۲-۴۶۰ق‌/۹۸۲- ۱۰۶۸م‌)، مقری‌ و محدث‌ اهل‌ اصفهان‌ می‌باشد.



باطِرْقانی‌، ابوبکر احمد بن‌ فضل‌ بن‌ محمد (۳۷۲-۴۶۰ق‌/۹۸۲- ۱۰۶۸م‌)، از استادان علم قرائت و محدث‌ در قرن چهارم ـ پنجم می‌باشد، وی منسوب به باطرقان، محله‌ای‌ کهن‌ در کناره دروازه حسن‌آباد روستایی در اصفهان که‌ اکنون‌ در محدوده شهر قرار دارد، که نام آن را هم با کسر طا
[۲] عبدالکریم بن محمّد سمعانی، الانساب، ج ۱ ـ ص۷، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲.
[۳] عبدالکریم بن محمّد سمعانی، الانساب، ج ۸ ـ ۱۳، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷ ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
و هم با فتح طا ضبط کرده‌اند.
به گفته یاقوت، بیشتر مردم آن نسّاج بوده‌اند.
ابونُعَیم، باطرقان را از جمله هفده قریه‌ای می‌شمارد که پس از بنای جامع یهودیّه اصفهان به «یهودیّه» افزوده شده است.
به گفته سمعانی، جماعتی از قرّاء و محدّثان از این روستا برخاسته‌اند و خود او نام بعضی از آن‌ها را ذکر کرده است.
مشهورترین ایشان ابوبکر احمد باطرقانی است که ذهبی او را «امام کبیر» و «شیخ القرّاء» خوانده است.

۱.۱ - آموختن دانش قرائت

نخستین‌ گزارش‌ روشن‌ درباره تحصیل‌ او، مربوط به‌ سال‌ ۳۸۷ق‌/۹۹۷م‌، و ۱۵ سالگی‌ اوست‌ که‌ در اصفهان‌ از محضر محمد بن‌ عبدالعزیز کسایی‌، مقری‌ برجسته‌ دانش‌ قرائت‌ آموخته‌ است‌. وی‌ همچنین‌ در محفل‌ ابوالفضل‌ م حمد بن‌ جعفر خزاعی‌ (د ۴۰۸ق‌/ ۱۰۱۷م‌) مقری‌ نامدار که‌ ظاهراً چندی‌ در اصفهان‌ گذرانده‌ بود، به‌ تکمیل‌ آموخته‌های‌ خود در قرائت‌ پرداخت‌.

۱.۲ - فراگیری‌ حدیث‌

وی‌ اندکی‌ بعد به‌ محافل‌ محدثان‌ اصفهان‌ راه‌ یافت‌ و به‌ فراگیری‌ حدیث‌ پرداخت‌ که‌ همواره‌ مهم‌ترین‌ اشتغال‌ او پس‌ از قرائت‌ بود. پرجاذبه‌ترین‌ حلقه حدیث‌ برای‌ او، حلقه ابوعبدالله‌ محمد بن‌ اسحاق‌ ابن‌ منده‌ (د ۳۹۵ق‌/۱۰۰۵م‌) محدث‌ مشهور اصفهان‌ بود که‌ سالیانی‌ متمادی‌ ملازمت‌ آن‌ را اختیار کرد و از خواص‌ اصحاب‌ ابن‌ منده‌ به‌ شمار آمد.

۱.۳ - حلقه‌های حدیثی

اما وی‌ از دیگر شیوخ‌ متقدم‌ و متأخر اصفهان‌، چون‌ ابواسحاق‌ ابراهیم‌ ابن‌ خورشید، ابومسلم‌ ابن‌ شهدل‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد ابن‌ مِرده‌ و ابوبکر ابن‌ مردویه‌ و مشایخی‌ از دیگر بلاد که‌ درنگی‌ در اصفهان‌ داشته‌اند، چون‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ابراهیم‌ یزدی‌ و ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد اردستانی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.
[۱۵] سمعانی‌ عبدالکریم‌، ادب‌ الاملاء و الاستملاء، ج۱، ص۸۲، به‌ کوشش‌ سعید محمد لحام‌، بیروت‌، ۱۴۰۹ق‌/۱۹۸۹م‌.
[۲۱] ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.


۱.۴ - سفرهای حدیثی

درباره سفرهای‌ باطرقانی‌ این‌ اندازه‌ می‌دانیم‌ که‌ دست‌کم‌ سفری‌ برای‌ گزاردن‌ مناسک‌ حج‌ داشته‌، و در مکه‌ از احمد بن‌ محمد نسوی‌ استماع‌ کرده‌ است‌،
[۲۳] ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۲۱۳، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
اما در صورت‌ تکیه‌ بر صحت‌ سندی‌ ارائه‌ شده‌ در تاریخ‌ ابن‌ نجار باید پذیرفت‌ که‌ وی‌ به‌ ثغور شام‌ نیز سفر کرده‌، و در انطاکیه‌ از ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد طبری‌ حدیث‌ آموخته‌ است‌.

۱.۵ - اسناد اصحاب حدیث

باطرقانی‌ در راستای‌ پای‌بندی‌ به‌ سنت‌ اسناد اصحاب‌ حدیث‌، شاگرد خود ابوالفضل‌ عبدالوهاب‌ اصفهانی‌ را که‌ در سفرش‌ به‌ بغداد، در روایت‌ المعجم‌ الکبیر طبرانی‌ تدلیس‌ روا داشته‌ بود، از خانه خود بیرون‌ راند، اما خود در سبک‌ تدوین‌ مستخرجش‌ بر اثر بخاری‌ با انتقاداتی‌ از سوی‌ معاصران‌ روبه‌رو بود (سطور بعد).

۱.۶ - ثقه در روایات

ذهبی از قول یحیی بن مَنْده (یحیی بن عبداللّه بن محمّد، متوفی ۵۱۱) می گوید که احمد باطرقانی «کَثیُرالسماع» و «واسع الرّوایة» بوده و خطّی دقیق داشته است، یحیی بن مَنْده از قول خود باطرقانی، تولد او را در ۳۷۲ ذکر کرده است.
کسانی‌ چون‌ یحیی‌ ابن‌ منده‌ و محمد بن‌ عبدالله‌ دقاق‌ از هم‌روزگاران‌ باطرقانی‌، او را به‌ سبب‌ کثرت‌ احادیث‌ و وسعت‌ روایتش‌ ستوده‌اند. او را به حسن خلق، حسن هیئت و منظر و برخی‌ چون‌ ابن‌ نقطه‌ بر ثقه‌ بودن‌ او در روایتش‌ (چه‌ در حدیث‌ و چه‌ در قرائت‌) تصریح‌ کرده‌اند. ذهبی‌ او را در حدیث‌ «متقن‌» ندانسته‌ است‌، و نام او را در تذکرة الحُفّاظ نیاورده است. اما ضیاءالدین‌ مقدسی‌ حدیث‌ او را صحیح‌ شمرده‌، و احادیثی‌ از وی‌ را در الاحادیث‌ المختارة خود نقل‌ کرده‌ است‌.

۱.۷ - سیاق‌ اصحاب‌ حدیث‌

برپایه شواهد، باید گفت‌ باطرقانی‌ در عقیده‌ نیز بر سیاق‌ اصحاب‌ حدیث‌، و از مروجان‌ کتاب‌ الایمان‌ استادش‌ ابن‌منده‌ بود.
[۳۲] ابن‌ منده‌ محمد، الایمان‌، سند تداول‌، ج۱، ص۲۸۳، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ناصر فقیهی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۵م‌.
برخی‌ احادیث‌ وی‌ در همین‌ مبحث‌، مورد استفاده عبدالغنی‌ مقدسی‌ در کتاب‌ التوحید قرار گرفت‌. ذهبی‌ از اشاره‌ای‌ در کلام‌ یحیی‌ ابن‌ منده‌ چنین‌ برداشت‌ کرده‌ است‌ که‌ باطرقانی‌ افزون‌ بر پرداختن‌ به‌ قرائت‌ و حدیث‌، نگاهی‌ نیز به‌ موضوعاتی‌ کلامی‌ داشته‌، و همین‌ نگاه‌ او موجب‌ پریشانی‌ خاطر ناقدان‌ اصحاب‌ حدیث‌ نسبت‌ به‌ او شده‌ است‌، ولی‌ در اظهارنظر او، و نیز در اصل‌ روایت‌ ابن‌ منده‌ توضیح‌ بیشتری‌ در این‌ باره‌ نیامده‌ است‌.
[۳۶] یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۱۰۲.


۱.۸ - تصویب‌ متنازعین‌

در باب‌ صحابه‌ نیز باطرقانی‌ راه‌ تأیید عام‌ صحابه‌ را پیش‌ گرفت‌ و در منازعات‌ آنان‌، به‌ تصویب‌ متنازعین‌ گرایید که‌ گرایشی‌ آشکار از طیفی‌ از اصحاب‌ حدیث‌ است‌؛ در این‌ راستا، وی‌ ناقل‌ روایاتی‌ هم‌ در فضایل‌ امام‌ علی‌ (علیه‌السّلام) و هم‌ معاویه‌ بوده‌ است‌.

۱.۹ - شاگردان

محفل‌ تعلیم باطرقانی‌ در اصفهان‌، بسیار پررونق‌ بود؛ او در قرائت‌ کسانی‌ چون‌ ابوالقاسم‌ هذلی‌ صاحب‌ الکامل‌، ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ احمد حداد و علی‌ بن‌ زید بن‌ شهریار اصفهانی‌ استاد ابوالعلاء همدانی‌ را پرورد و به‌ کسانی‌ چون‌ ابوالفرج‌ سعید بن‌ ابی‌ الرجاء صیرفی‌، حسین‌ بن‌ عبدالملک‌ خلال‌، محمد بن‌ عبدالواحد دقاق‌، ابوالخیر عبدالسلام‌ بن‌ محمد حسن‌آبادی‌، ابوسعید احمد بن‌ حسن‌ خوانساری‌، عبدالجبار بن‌ عبدالکریم‌ رازی‌، ابونصر زید بن‌ عثمان‌ یزدی‌، ابوالقاسم‌ هبةالله‌ بن‌ عبدالوارث‌ شیرازی‌ و ابوبکر محمد بن‌ شجاع‌ لفتوانی‌ حدیث‌ آموخت‌،
[۴۲] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
[۴۸] ابن‌ دمیاطی‌ احمد، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۸۹، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
[۴۹] ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
حتی‌ محدثان‌ کهنسالی‌ چون‌ عبدالعزیز بن‌ محمد نخشبی‌ و ابوعلی‌ حسن‌ ابن‌ علی‌ وخشی‌ از وی‌ روایت‌ کرده‌اند.
[۵۰] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
[۵۱] ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.


۱.۱۰ - منصب امامت جامع

باطرقانی‌ پس‌ از درگذشت‌ ابوالمظفر عبدالله‌ بن‌ شبیب‌ شیخ‌ مقریان‌ اصفهان‌ و امام‌ جامع‌ کبیر آن‌ شهر در ۴۵۱ق‌/۱۰۵۹م‌، در ریاست‌ مقریان‌ اصفهان‌ بی‌رقیب‌ بود و منصب‌ امامت‌ جامع‌ را ظاهراً تا هنگام‌ درگذشت‌ خود برعهده‌ داشت‌.
[۵۴] ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۳، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
وی‌ در ۲۲ صفر ۴۶۰ق‌/ ۱ ژانویه ۱۰۶۸م‌ در اصفهان‌ درگذشت‌.

۱.۱۱ - سلسله تداول آثار

باطرقانی‌ در انتقال‌ آثار استادان‌ و سلف‌ اصحاب‌ حدیث‌ به‌ نسل‌های‌ بعدی‌ نقش‌ فعالی‌ ایفا کرد و نام‌ او در سلسله‌ تداول‌ آثاری‌ متنوع‌، از جمله‌ کتاب‌های‌ الایمان‌، الکنی‌ (یا فتح‌ الباب‌) و الهادی‌ از استادش‌ ابن‌ منده‌،
[۵۶] ابن‌ منده‌ محمد، الایمان‌، ج۱، ص۲۸۳، سند تداول‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ناصر فقیهی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۵م‌.
[۵۸] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۵، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
برخی‌ آثار ابن‌ ابی‌ الدنیا چون‌ کتاب‌ الاولیاء و کتاب‌ العمر و الشیب‌
[۶۰] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۲، ص۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
و المصنف‌ ابن‌ ابی‌ شیبه‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌. همچنین‌ به‌ همت‌ شاگردان‌ باطرقانی‌، روایات‌ او در قرائت‌ به‌ طور گسترده‌ در الکامل‌ هذلی‌ و غایة الاختصار ابوالعلاء همدانی‌ مضبوط گشته‌، و احادیث‌ او در آثار گوناگون‌ حدیثی‌ پس‌ از وی‌، از جمله‌ الاحادیث‌ المختارة ضیاءالدین‌ مقدسی‌ و تاریخ‌ ابن‌ عساکر ضبط شده‌ است‌.


باطرقانی‌ آثاری‌ نیز در قرائت‌ و حدیث‌ تألیف‌ کرده‌ بوده‌ که‌ بخش‌ کوچکی‌ از آن‌ها برجای‌ مانده‌ است‌:
۱. الامالی‌، مشتمل‌ بر مجموعه‌ای‌ از احادیث‌ که‌ نسخه‌ای‌ خطی‌ از آن‌ در کتابخانه شخصی‌ البانی‌ نشان‌ داده‌ شده‌ است‌.
۲. طبقات‌ القراء، یا المدخل‌ الی‌ معرفة اسانید القراءات‌،
[۶۸] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
که‌ در طی‌ قرون‌ تداول‌ داشته‌، و موادی‌ از آن‌ در آثار مؤلفان‌ گوناگون‌ نقل‌ شده‌ است‌، اما ابن‌ جزری‌ با وجود اشتیاقش‌ بر آن‌ دست‌ نیافته‌ است‌.
۳. القراءات‌ الشواذ
[۷۷] سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
معانی‌؛
۴. المسند، که‌ مستخرج‌ مانندی‌ بر صحیح‌ بخاری‌ بود، جز آنکه‌ وی‌ متن‌ را از اصل‌ (اثر بخاری‌) نوشته‌، و سپس‌ اسانید را بدان‌ ملحق‌ کرده‌ که‌ این‌ روش‌ او در استخراج‌ مورد نقد اصحاب‌ حدیث‌ معاصر وی‌ قرار گرفته‌ است‌.
[۸۱] یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۱۰۲.
[۸۲] بغدادی‌، هدیه، ج۱، ص۷۳.

عبدالعزیز نخشبی می‌گوید، مُسندی تصنیف کرده که در آن احادیث صحیح بخاری را تخریج نموده است، امّا احادیث را از روی کتاب نوشته و بعد اسناد را به آن الحاق کرده است، و این شرط محدّثی نیست؛ زیرا محدّثان احادیث و اسناد را از زبان شیوخ خود نقل می‌کنند نه از روی کتاب.


(۱) ابن‌ ابی‌ الدنیا عبدالله‌، العمر و الشیب‌، به‌ کوشش‌ نجم‌ عبدالله‌ خلف‌، ریاض‌، ۱۴۱۲ق‌.
(۲) ابن‌ اثیر علی‌، اسد الغابة، قاهره‌، ۱۲۸۶ق‌.
(۳) ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.
(۴) ابن‌ حجر عسقلانی‌ احمد، الاصابة، به کوشش‌ عادل‌ احمد عبدالموجود، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌.
(۵) ابن‌ حجر عسقلانی‌ احمد، تغلیق‌ التعلیق‌، به‌ کوشش‌ سعید عبدالرحمان‌ موسی‌ قزقی‌، بیروت‌ / عمان‌، ۱۴۰۵ق‌.
(۶) ابن‌ دمیاطی‌ احمد، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
(۷) ابن‌ عدیم‌ عمر، بغیة الطلب‌، به‌ کوشش‌ سهیل‌ زکار، دمشق‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
(۸) ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.
(۹) ابن‌ قیسرانی‌ محمد، المؤتلف‌ و المختلف‌، به‌ کوشش‌ کمال‌ یوسف‌ حوت‌، بیروت‌، ۱۴۱۱ق‌/۱۹۹۱م‌.
(۱۰) ابن‌ ماکولا علی‌، الاکمال‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
(۱۱) ابن‌ منده‌ محمد، الایمان‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ناصر فقیهی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۲) ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
(۱۳) ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.
(۱۴) البانی‌ محمدناصرالدین‌، ارواء الغلیل‌، به‌ کوشش‌ زهیر شاویش‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۵) بغدادی‌، هدیه.
(۱۶) ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۷) ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، به‌ کوشش‌ محمد سید جاد الحق‌، قاهره‌، ۱۳۸۷ق‌/۱۹۶۷م‌.
(۱۸) سلفی‌ احمد، معجم ‌السفر، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، مکه‌، المکتبة التجاریه‌.
(۱۹) سمعانی‌ عبدالکریم‌، ادب‌ الاملاء و الاستملاء، به‌ کوشش‌ سعید محمد لحام‌، بیروت‌، ۱۴۰۹ق‌/۱۹۸۹م‌.
(۲۰) سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
(۲۱) سمعانی‌ عبدالکریم‌، التحبیر، به‌ کوشش‌ منیره‌ ناجی‌ سالم‌، بغداد، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.
(۲۲) ضیاءالدین‌ مقدسی‌ محمد، الاحادیث‌ المختارة، به‌ کوشش‌ عبدالملک‌ عبدالله‌ دهیش‌، مکه‌، ۱۴۱۰ق‌.
(۲۳) عبدالغنی‌ مقدسی‌، التوحید لله‌ عز و جل‌، به‌ کوشش‌ مصعب‌ عطاءالله‌ حایک‌، ریاض‌، ۱۹۹۸م‌.
(۲۴) لؤلؤ بن‌ احمد ضریر، جزء، به‌ کوشش‌ مجدی‌ فتحی‌ سید، طنطا، ۱۹۸۹م‌.
(۲۵) یاقوت‌، ادبا.
(۲۶) یاقوت‌، بلدان‌.


۱. عبدالکریم بن محمّد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۳۹، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲.    
۲. عبدالکریم بن محمّد سمعانی، الانساب، ج ۱ ـ ص۷، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲.
۳. عبدالکریم بن محمّد سمعانی، الانساب، ج ۸ ـ ۱۳، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷ ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۴. محمّدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.    
۵. احمدبن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، ج۱، ص۱۷، لیدن ۱۹۳۱ ۱۹۳۴.    
۶. محمّدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.    
۷. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۶.    
۸. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۶، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۹. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۱۷۳، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۱۰. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۶.    
۱۱. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۶، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۱۲. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۶، برای‌ شیوخ‌ وی‌ در حروف‌ قرائت‌، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۱۳. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۱۴. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.    
۱۵. سمعانی‌ عبدالکریم‌، ادب‌ الاملاء و الاستملاء، ج۱، ص۸۲، به‌ کوشش‌ سعید محمد لحام‌، بیروت‌، ۱۴۰۹ق‌/۱۹۸۹م‌.
۱۶. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۱، ص۱۵۸، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۱۷. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۵، ص۴۷۴- ۴۷۵، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۱۸. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۴۷، ص۱۷۶، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۱۹. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۲۰. ابن‌ عدیم‌ عمر، بغیة الطلب‌، ج۳، ص۱۰۶۲، به‌ کوشش‌ سهیل‌ زکار، دمشق‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.    
۲۱. ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۲۲. ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۶۶، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.    
۲۳. ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۳، ص۲۱۳، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
۲۴. ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۲، ص۱۰۱، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.    
۲۵. ابن‌ نجار محمد، ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۲۳۹، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.    
۲۶. محمّدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.    
۲۷. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.    
۲۸. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۲۹. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۶.    
۳۰. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۷.    
۳۱. ضیاءالدین‌ مقدسی‌ محمد، الاحادیث‌ المختارة، ج۵، ص۱۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالملک‌ عبدالله‌ دهیش‌، مکه‌، ۱۴۱۰ق‌.    
۳۲. ابن‌ منده‌ محمد، الایمان‌، سند تداول‌، ج۱، ص۲۸۳، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ناصر فقیهی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۵م‌.
۳۳. عبدالغنی‌ مقدسی‌، التوحید لله‌ عز و جل‌، ج۱، ص‌۷۵، به‌ کوشش‌ مصعب‌ عطاءالله‌ حایک‌، ریاض‌، ۱۹۹۸م‌.    
۳۴. عبدالغنی‌ مقدسی‌، التوحید لله‌ عز و جل‌، ج۱، ص۷۸، به‌ کوشش‌ مصعب‌ عطاءالله‌ حایک‌، ریاض‌، ۱۹۹۸م‌.    
۳۵. محمّدبن احمد ذهبی، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، ج۱، ص۲۳۷.    
۳۶. یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۱۰۲.
۳۷. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۷.    
۳۸. ابن‌ اثیر علی‌، اسد الغابة، ج۲، ص۲۳۳، قاهره‌، ۱۲۸۶ق‌.    
۳۹. لؤلؤ بن‌ احمد ضریر، جزء، ج۱، ص۳۰، به‌ کوشش‌ مجدی‌ فتحی‌ سید، طنطا، ۱۹۸۹م‌.    
۴۰. ذهبی‌ محمد، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۲۳۶.    
۴۱. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۷، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۴۲. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۴۳. سمعانی‌ عبدالکریم‌، ج۱، ص۲۸۹، التحبیر، به‌ کوشش‌ منیره‌ ناجی‌ سالم‌، بغداد، ۱۳۹۵ق‌/۱۹۷۵م‌.    
۴۴. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۴۷، ص۱۷۶، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۴۵. سلفی‌ احمد، معجم ‌السفر، ج۱، ص۲۳، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، مکه‌، المکتبة التجاریه‌.    
۴۶. سلفی‌ احمد، معجم ‌السفر، ج۱، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، مکه‌، المکتبة التجاریه‌.    
۴۷. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۴۸. ابن‌ دمیاطی‌ احمد، المستفاد من‌ ذیل‌ تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۱۸۹، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌، ۱۴۱۷ق‌.
۴۹. ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۵۰. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۵۱. ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۵۲. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۲۲-۴۲۳، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۵۳. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۵۲، ص۳۶۸، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۵۴. ذهبی‌ محمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۱۸۳، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۵۵. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۵۶. ابن‌ منده‌ محمد، الایمان‌، ج۱، ص۲۸۳، سند تداول‌، به‌ کوشش‌ علی‌ محمد ناصر فقیهی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۵م‌.
۵۷. ابن‌ ماکولا علی‌،الاکمال‌، ج۲، ص۳۲۹، حاشیه‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.    
۵۸. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۵، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۵۹. ابن‌ ابی‌ الدنیا عبدالله‌، العمر و الشیب‌، ج۱، ص۴۵، سند تداول‌، به‌ کوشش‌ نجم‌ عبدالله‌ خلف‌، ریاض‌، ۱۴۱۲ق‌.    
۶۰. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۲، ص۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۶۱. ابن‌ حجر عسقلانی‌ احمد، تغلیق‌ التعلیق‌، ج۵، ص۱۰۴، به‌ کوشش‌ سعید عبدالرحمان‌ موسی‌ قزقی‌، بیروت‌ / عمان‌، ۱۴۰۵ق‌.    
۶۲. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۶-۹۷، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۶۳. ضیاءالدین‌ مقدسی‌ محمد، الاحادیث‌ المختارة، ج۵، ص۱۵۴، به‌ کوشش‌ عبدالملک‌ عبدالله‌ دهیش‌، مکه‌، ۱۴۱۰ق‌.    
۶۴. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۱، ص۱۵۸، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۶۵. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۴، ص۹۴، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۶۶. ابن‌ عساکر علی‌، تاریخ‌ مدینه دمشق‌، ج۵، ص۲۳۵، به‌ کوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌/۱۹۹۵م‌.    
۶۷. البانی‌ محمدناصرالدین‌، ارواء الغلیل‌، ج۲، ص۱۴۳، به‌ کوشش‌ زهیر شاویش‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.    
۶۸. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۶۹. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۷۰. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۷، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۷۱. ابن‌ قیسرانی‌ محمد، المؤتلف‌ و المختلف‌، ج۱، ص۱۷۶، به‌ کوشش‌ کمال‌ یوسف‌ حوت‌، بیروت‌، ۱۴۱۱ق‌/۱۹۹۱م‌.    
۷۲. یاقوت‌، بلدان‌، ج۲، ص۶، ذیل‌ تارم‌.    
۷۳. یاقوت‌، بلدان‌، ج۳، ص۷۷، ذیل‌روذبار، که‌ تحریف‌ شده‌، و به‌ صورت‌ طبقات‌ الصوفیة آمده‌ است‌.    
۷۴. ابن‌ اثیر علی‌، اسد الغابة، ج۳، ص۳۳۳، قاهره‌، ۱۲۸۶ق‌.    
۷۵. ابن‌ حجر عسقلانی‌ احمد، الاصابة، ج۴، ص۳۲۰، به کوشش‌ عادل‌ احمد عبدالموجود، بیروت‌، ۱۴۱۵ق‌.    
۷۶. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۷، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۷۷. سمعانی‌ عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/۱۹۸۸م‌.
۷۸. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۷۹. ابن‌ جزری‌ محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۹۷، به ‌کوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، ۱۳۵۲ق‌/۱۹۳۳م‌.    
۸۰. ابن‌ نقطه‌ محمد، التقیید، ج۱، ص۱۵۷، بیروت‌، ۱۴۰۸ق‌/ ۱۹۸۸م‌.    
۸۱. یاقوت‌، ادبا، ج۳، ص۱۰۲.
۸۲. بغدادی‌، هدیه، ج۱، ص۷۳.
۸۳. محمّدبن احمد ذهبی، معرفة القراء الکبارعلی الطبقات و الاعصار، ج۱، ص۲۳۷.    



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۶۰، برگرفته از مقاله «باطرقانی».    



جعبه ابزار