ابونصر مقدسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مطهر بن مطهر (یا طاهر) مقدسی از مورخان و مولفان
قرن چهارم هجری است.
وی مولف کتاب
البدء و التاریخ است که اثری تاریخی و از جهاتی شبیه به
مروج‌الذهب مسعودی است. زمان تالیف کتاب در سال ۳۵۵ هجری است و خود وی این مطلب را در مقدمه کتاب خویش آورده است.
جزء اول این کتاب در سال ۱۸۹۹ توسط کلمان هوار در
پاریس به نام ابوزید
احمد بن سهل بلخی (۳۲۲) چاپ شد. اما روی صفحه نخست جزء سوم که به سال ۱۹۰۳ چاپ شد آمد که کتاب از مطهر بن طاهر مقدسی (المنسوب تالیفه لابی زید احمد بن سهل بلخی) است. وی این مطلب را از آنچه در
غررالسیر ثعالبی آمده بود دریافته است.
سزگین نوشته است که وی این کتاب را در بست
سجستان تالیف کرده جایی که به احتمال محل تولد یا زیست او نیز بوده است.
آقای شفیعی فهرستی از مشایخ او را بر اساس آنچه در کتابش آمده است، آورده است. وی همچنین مسافرت‌های مؤلف را به سیستان،
مرو،
سیرجان، ماسبذان،
خوزستان، فراس، جندی شاپور و
مکه و
عراق و
شام و
مصر که در مطاوی کتاب به آنها اشاره کرده یادآور شده است.
از مقدمه وی بر کتاب بر می‌آید که مقدسی در ارزیابی نقلهای تاریخی و آنچه که درباره جهان گذشته و افکار و آراء موجود در آن گفته شده وفادار به عقل است. وی از غرائب العجائب‌هایی یاد می‌کند که قصه‌خوانان نقل کرده و از دید عقلانی مردود است. ترهات و اباطیل و اسماری که همگی باطل بوده و بهره‌ای از حق در آنها نیست.
پس از آن از شخصی بدون یاد نام او که شاید نامش در متن اصلی بوده با تعبیر فلان یاد کرده که از وی خواسته تا کتابی خالی از این ترهات و بدور از افراط و تفریط برای وی تدوین نماید… منحطا عن درجه العلو، خارجا عن حد التقصیر، مهذبا من شوائب التزیّد، مصفی عن سقاط الغسالات وخرافات العجائز و تزواویر القصاص و موضوعات المتهمین من المحدثین. وی هدف خود را در عین حال یک هدف کاملا دینی می‌داند و کتابش را به قصد دفاع از
اسلام زبّا عن بیضه الاسلام و ردا لکید مناوی می‌نگارد.
وی در مقدمه فهرست اجمالی مباحث مطروحه در کتابش را به دست می‌دهد. بحث با آفرینش یا همان المبتداء آغاز می‌شود. پس از آن اخبار
انبیا و امم و نسلها و سلسله‌های شاهان
عرب و
عجم را آورده و آنگاه اخبار خلفا را تا زمان نگارش این کتاب که سال ۳۵۵ هجری است نقل می‌کند. در نهایت نظری هم به آینده دارد و آن نقل روایات ملاحم و رفتن است، آن هم بر اساس آنچه که در کتب متقدمه آمده است. در این بین به مسائلی چون عمران و آبادی زمین، چگونگی اقالیم و ممالک، فتوحات و جنگها نیز خواهد پرداخت. با همه آنچه گذشت وی بحثی اعتقادی را در نخستین فصول کتابش لازم می‌شمرد.
فصل نخست در مباحث شناخت‌شناسی و ارزیابی عقل و نظر. فصل دوم در اثبات وجود
خداوند و
توحید و رد تشبیه. فصل سوم درباره صفات باری. فصل چهارم درباره
نبوت و اثبات آن و کیفیت
وحی، فصل پنجم در
آفرینش و ابتدای
خلق. فصل ششم در یاد از
لوح و
قلم و
عرش و
کرسی و… فصل هستم در خلقت
آسمان و
زمین. فصل هشتم در ظهور
آدم و فرزندانش. فصل نهم دری اد از فتنه‌ها و رخدادها تا قیام
قیامت. فصل دهم در تاریخح انبیاء فصل یازده درباره شاهان عجم. فصل دوازدهم تاریخ ادیان، فصل سیزدهم در جغرافیای زمین. فصل چهاردهم در انساب عرب. فصل پانزدهم در از تولد
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تا
بعثت. و… تا فصل بیست دوم در یاد از
خلفای عباسی.
بنابراین ما با کتابی تاریخی سر و کار داریم که از دو جهت بر سایر نوشته‌ها ممتاز است. نخست داشتن مبحثی اعتقادی در ابتدای کار و دیگر نگاهی به آینده
جهان از دید روایات ملاحم و فتن. این شیوه در کتابهای مشابه آن روزگار وجود ندارد. گرچه بعدها
ابن کثیر ضمیمه‌ای در این باب بر کتاب
البدایه و النهایه خود تالیف می‌کند.
در کتاب کمتر از اسناد یاد شده است. در مواردی، در بحثهای عقلی، از برخی از آثار
معتزله استفاده شده است. به عنوان مثال بحث مفصلی از کتاب
اوائل الادله ابوالقاسم کعبی بلخی آورده است. در مباحث فلسفی از بسیاری از آثار منسوب به دانشمندان یونانی نقل کرده است. از آثار دیگری که یاد شده می‌توان به النقض علی الباطنیه
ابن رزام و رساله فی وصف مذاهب الصابئین
احمد بن طیب سرخسی اشاره کرد. در یک مورد آمده است: حدثنی احمد بن محمد الججاج المعروف بالسجزی بالشیرجان سنه ۳۲۵٫ این همان سیرجان است.
در این کتاب از میان مورخان نام
واقدی بیش از هر کس دیگر آمده است. در موردی درباره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): فلما بلغ عشرین سنه، هاجت حرب الفجار فی روایه بن اسحاق والواقدی و روی ابوعبیده …
نام
ابن اسحاق نیز در صفحات فراوانی از مجلد دوم و سوم و چهارم آمده است. مقدسی بیش از همه از کتاب المبتداء ابن اسحاق که
ابن هشام آن را حذف کرده استفاده کرده است. وی در موردی می‌نویسد: اما محمد بن اسحاق یقول فی کتابه و هواول کتاب عمل فی بدء الخلق …
در مجلد نخست ص۱۶۹ مطالبی به نقل از ابن اسحاق از اهل کتاب آورد است. در مقدمه فصل هفتم کتاب که درباره خلقت آسمان و زمین است می‌نویسد که مطالب این بخش را از
ابن عباس،
مجاهد، ابن اسحاق،
ضحاک،
کعب الاحبار،
وهب بن منبه،
السندی،
کلبی،
مقاتل و دیگران که در این علم دستی دارند آورده است. او ادامه می‌دهد: فلنذکر الاصح من روایاتهم والاقسط للحق والاشبه باصواب پس ازآن می‌گوید: ما مطالب اهل کتاب را می‌آوریم و جز در آنچه خلاف آن را از
قرآن یا اخبار صحیحه می‌یابیم تکذیب نمی‌کنیم.
تمامی مواری که در آنها از کلبی نقل شده مربوط به مجلد دوم است. که به کتب المبتداء مربوط می‌شود. نامی هم از
مسعودی برده می‌شود که با توجه به مورد نقل شده بعید است که از مسعودی مورخ باشد. وی پس از عبارت قال المسعودی فی قصیدته الممحبره بالفارسیه دو بیت
شعر فارسی نقل می‌کند:
نخستین کیومرث آمذ بشاهی
گرفتش بگیتی درون بیش گاهی
چو سی سالی بهگیتی پادشا بود
کی فرمانش به جایی روا بود
وی به دنبال آن می‌نویسد: این اشعار را آوردم، زیرا که می‌دیدم که فارسیان این اشعار را بزرگ می‌شمرن و آن را بمانند تاریخ خود می‌دانند. پس از آن در ص۱۳۷ می‌نویسد:
مسعودی در پایان قصیده فارسی خود می‌گوید:
سپری شذ نشا خسروانا
چو کام خویش راندند در جهانا
مقدسی باید
سنی معتزلی غیر متعصب یا چیزی نزدیک به آن باشد، زیرا از مکتب اعتزال انتقادهایی نیز دارد. در عین حال گرایشهای ضد باطنی از خود نشان می‌دهد، آنجا که
زندقه را در زمان خودش با نام علم الباطن و الباطنیه می‌خواند. در جای دیگری هم از هذه الشرذمه الخسیسه الموسومه بالباطنیه یاد می‌کند.
وی فصلی را به مقالات اهل الاسلام اختصاص داده است. وی از صفحه ۱۲۴ مجلد پنجم تا صفحه ۱۳۴ درباره فرقه‌های شعیی بحث می‌کند، اما ضمن آن موضع‌گیری خاصی ندارد. در این بخش آگاهیهای فرقه‌شناسی کوتاه اما بالنسبه مهم درج شده است. وی نخستین فرقه شیعی را
عمار و
سلمان و
مقداد و
جابر و
ابوذر و عبدالله بن عباس دانسته که در حیات
امام علی (علیه‌السّلام) اظهار موالات نسبت به آن حضرت می‌کردند. پایان جزء چهارم کتاب با تعبیر و صلواته علی سیدنا محمد النبی واله الطاهرین الطیبین خاتمه یافته است.
کتاب البدء والتاریخ در شش مجلد به صورت افست توسط دار صادر
بیروت چاپ شده است. عبدالله جبوری مجلدی مستقل با عنوان فهارس کتاب البدء والتاریخ در سال ۱۹۶۵ در
بغداد چاپ کرده است.
کتاب البدء والتاریخ به نام آفرینش و تاریخ به فارسی توسط استاد شفیعی کدکنی به فارسی ترجمه شده و در شش جزء و دو مجلد انتشار یافته است.
البدء و التاریخ.
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام.
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «ابونصر مقدسی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۰۳.
