• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اسراف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



زیادهروی و تجاوز از حدّ اعتدال را اسراف گویند. مباحث مربوط به آن در فقه در ضمن دیگر مباحث فقهی در باب‌های گوناگون عبادات، عقود، ایقاعات و احکام، به مناسبت مطرح شده است.




مفهوم «حدّ وسط» که دو طرف آن، افراط و تفریط است، مفهومی نسبی است که به اختلاف اشخاص، زمان و مکان فرق می‌کند.
از کلمات فقها برمی‌آید هر کاری که غرض عقلایی به آن تعلّق گرفته باشد اسراف نیست؛ به این معنا که خروج از حدّ اعتدال در آن جا مصداق پیدا نمی‌کند؛ آن چنان که از نظر عقلا، با صرف مال در موارد ناشایست، اسراف مصداق پیدا می‌کند.
[۲] عوائد الایام، ص۶۳۵.




واژه اسراف و مشتقات آن‌که جمعاً ۲۳ بار در قرآن به‌کار رفته
[۳] المعجم‌الاحصائی، ج‌۱، ص‌۴۵۴، «سرف».
، مفهومی گسترده دارد.



اسراف هرگونه تجاوز از حدّ اعتدال و گرایش به افراط یا تفریط را در برمی‌گیرد.
[۶] روح‌المعانی، مج‌۴، ج‌۶، ص‌۱۷۴.
[۷] التحقیق، ج‌۵، ص‌۱۱۰، «سرف».

ازاین‌رو برخی با تقسیم این معنای عام، «اسراف» را درخصوص زیادهروی و «سرف» را تنها در مفهوم «کوتاهی» به‌کار برده‌اند.
[۸] جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۴، ص‌۳۳۷.

البته این واژه در همه موارد، شامل کوتاهی از حدّ اعتدال نمی‌شود و بیشتر در زیاده روی ظهور دارد، بدین جهت بسیاری آن را مرادفِ افراط، و متضادّ تقصیر و «تقتیر»که به معنای تضییق و بخل است دانسته‌اند.
[۱۲] التفسیرالکبیر، ج‌۲۴، ص‌۱۰۹.


۳.۱ - قوام مقابل اسراف


افزون بر موارد پیشین، از واژه «قوام» (حد وسط و اعتدال) نیز در قرآن یاد شده است،که مرز تعیین اسراف به شمار می‌رود و تشخیص آن برعهده عقل، شرع یا عرف است.
[۱۴] تفسیرالمنار، ج۶، ص۳۵۱.
[۱۵] التحقیق، ج‌۵، ص‌۱۱۰، «سرف».

چون اسراف همواره با نوعی زیادهروی و گاه کوتاهی ملازم و در همه مصادیق آن به نحوی سرپیچی از فرمانهای الهی نمایان است.
[۱۷] الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۶۹.
، با فساد ارتباط مستقیم دارد، زیرا بر هم زدن حالت تعادل در هر امری، موجب فساد در آن می‌شود.
[۲۰] تفسیر المنار، ج‌۶، ص‌۳۵۲.
[۲۱] الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۹.

بر همین اساس، اسراف را که نابود کننده امکانات و داراییهای گوناگون انسان است، با سُرفه (کرمی که درختان را می‌خورد و از درون می‌پوساند) هم‌ریشه دانسته‌اند.
[۲۵] تفسیر المنار، ج‌۶، ص‌۳۵۱.




افزون بر این، بررسی موارد کاربرد اسراف در قرآن نشان می‌دهد که بین آن و دیگر مفاهیم فراگیر و کلیدی، در محدوده ضد ارزشها چون کفر، ظلم، فسق و‌... ارتباط عمیق مفهومی و پیوند گسترده مصداقی برقرار است.
[۲۶] مفاهیم اخلاقی، ص‌۳۱۴‌ـ‌۳۱۳.
[۲۷] مفاهیم اخلاقی، ص۳۵۹-۳۵۳.




بین اسراف و تبذیر ارتباط و تفاوتی هست.

۵.۱ - ارتباط بین اسراف و تبذیر


مفهوم تبذیر و مشتقاتش در ارتباط نزدیک معنایی با اسراف است.
این واژه و مشتقاتش که سه بار و در دو آیه متوالی آمدهدر لغت به معنای تباه ساختن اموال است.
[۲۹] التفسیر الکبیر، ج‌۲۰، ص‌۱۹۳.

که از دور ریختن یا پاشیدن بذر در مکانی نامساعد و به روشی نادرست به استعاره گرفته شدهو همیشه با نوعی پاشیدگی، بی‌نظمی و بی‌برنامگی همراه است.
[۳۲] التحقیق، ج۱، ص‌۲۳۸، «بذر».


۵.۲ - فرق بین اسراف و تبذیر


اسراف و تبذیر به‌رغم ارتباط نزدیک، تفاوتهایی نیز با هم‌دارند:

۵.۳ - اسراف فراگیر از تبذیر


۱. اسراف، مفهومی فراگیر بوده، شامل هرگونه انحراف (اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و‌...) می‌شود
[۳۳] التفسیر الکبیر، ج‌۹، ص‌۲۸.
[۳۴] تفسیر المنار، ج‌۸، ص‌۳۸۵.

امّا تبذیر، بیشتر در امور مالی و اقتصادی، و به ندرت در موارد دیگر به‌کار می‌رود
[۳۶] الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۵.
؛ مثلا روایتی در مقام توصیه به پذیرش ولایت علی(علیه السلام) از تبذیر در این امر، نهی‌می‌کند.
به بیان دیگر تبذیر در خصوص مال کاربرد دارد، امّا اسراف هم در مال و هم در افعالی که از انسان صادر می‌شود. اسراف در فعل مانند این که ولیّ مقتول علاوه بر قاتل، دیگری را بکشد.
علاوه بر آن، اسراف در مال، هزینه کردن آن بیش از حدّ سزاوار است، ولی تبذیر، صرف مال در مسیری است که سزاوار نیست مانند هزینه کردن آن در راه معصیت؛
هر چند واژۀ تبذیر در مورد اسراف مالی نیز به کار رفته است؛ زیرا تجاوز از حدّ مطلوب و معقول که معنای اسراف است، هزینه کردن مال در جایگاهی است که سزاوار نیست. از این رو، برخی به تفاوت نخست بسنده کرده‌اند.

۵.۴ - اسراف عام از تبذیر


۲. اسراف، گاه بر زیادهروی در انجام دادن عملی مباح، اطلاق می‌شود؛ مانند زیادهروی در خوردن که اصل آن تا حدّ نیاز جایز، بلکه مطلوب است و گاه بر خصوص مصارف نابجا و ناشایست، اگرچه اندک باشد؛ مانند دور ریختن مواد غذایی که ارتکاب آن به مقدار کم نیز جایز نیست.
[۴۱] احکام‌القرآن، ج‌۳، ص‌۵۱.
[۴۲] تفسیر قرطبی، ج‌۷، ص‌۱۲۳‌ـ‌۱۲۵.

بنابراین، مصادیق آن را می‌توان از دو نوعِ کمّی و کیفی دانست؛ امّا تبذیر غالباً به‌صورت کیفی و در خصوص مصارف ناشایست تحقق می‌یابد؛ مثلا به شخصی انفاق کند تا با آن، حرامی را مرتکب شود.
[۴۴] مجمع‌البحرین، ج‌۱، ص‌۱۷۰.
[۴۵] الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۵.
[۴۶] روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۹۰.

پس تبذیر بر خلاف اسراف، هیچ گاه برای بیان زیادهروی در امور خیر، چون انفاق به‌کار نرفته است.
[۴۷] التحریر والتنویر، ج‌۱۵، ص‌۷۹.

بر همین اساس، امام صادق(علیه السلام)تبذیر را جزئی از اسراف دانستهو اسراف بر وجه تبذیر از اسرافهای دیگر زشت‌تر شمرده شده است.
[۵۱] روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۹۰.




هر يک از انواع گوناگون اسراف، ريشه‏های روانی مخصوص به خود و کنش و واکنش متقابل با آنها را دارد.

۶.۱ - شهوت پرستی


[۵۲] راهنما، ج ۶، ص ۱۰۸.
قرآن از زبان حضرت لوط عليه السلام
[۵۴] نمل(سوره۲۷)،آیه۵
شهوت رانی را عامل گرايش قوم لوط به اسراف اخلاقی می‏شمارد؛ همچنين در آيه ۲۸ کهف در مقام نهی پیامبر صلی الله عليه و آله از اطاعت افراطگرايان، آنان را پيرو هواهای نفسانی خويش می‏شناساند.

۶.۲ - غفلت از ياد خدا


[۵۵] التحقيق، ج ۵، ص ۱۱۰.
آيه ۲۸ کهف افراطگرايان را کسانی می‏شمارد که قلبشان از ياد خدا غافل شده است.

۶.۳ - روحيه ناسپاسی و کفران نعمت


[۵۶] التحرير و التنوير، ج ۱۵، ص ۸۱.
خداوند در آيات ۲۶-۲۷ اسراء پس از نهی از تبذیر و بيان اخوت مبذّران با شياطين، می‏فرمايد: شيطان در برابر پروردگارش بسيار ناسپاس بود.

۶.۴ - تکبر، خودکامگی، استعمار و سيطره‏جويی


[۵۷] التحقيق، ج ۱، ص ۲۳۸.
[۵۸] راهنما، ج ۷، ص ۵۲۳.
خداوند در آيات ۸۳ یونس و ۳۱ دخان فرعون را مردی اسرافگر و برتری‏جو می‏خواند؛ همچنين از زبان بلقیس، ملکه قوم سبأ، در آيه ۳۴ نمل درباره پادشاهان می‏گويد: آنان هنگامی که به منطقه آبادی وارد شوند، آن را به فساد و تباهی می‏کشند.مقايسه اين آيه با آيات مربوط به فرعون نوعی رابطه جانشينی بين فساد اجتماعی و اسراف برقرار می‏سازد.

۶.۵ - عجب و خودبينی


[۵۹] راهنما، ج ۷، ص ۳۹۱.
در آيه ۱۲ یونس از انسانهايی ياد شده که هنگام سختی، از خدا ياری طلبيده و در آسايش، او را از ياد می‏برند. خداوند درباره اين افراد می‏فرمايد: اين چنين برای اسرافکاران اعمالشان زينت داده شده که زشتی عمل خود را ادراک نمی‏ کنند.افزون بر عوامل پيشگفته، می‏توان تقلید، چشم و همچشمی، وسواس، تربيت خانوادگی، احساس حقارت و خودکم‏بينی و داشتن ثروت فراوان، بدون برخورداری از اخلاق دينی را جزو عوامل اسراف دانست.
[۶۰] پژوهشی در اسراف، ص ۸۷- ۱۰۳.

مفهوم اسراف در قرآن مصادیق متعددی دارد که در معنای همه، نوعی تجاوز از حدّ اعتدال وجود دارد، در ذیل بعضی از انواع اسراف ذکر می‌شود.



در غالب کتاب‌های فقهی دربارۀ اسراف، بحث مستقلی مطرح نشده است، بلکه مباحث مربوط به آن، در ضمن دیگر مباحث فقهی در باب‌های گوناگون عبادات، عقود، ایقاعات و احکام، به مناسبت مطرح شده است.
البته برخی در این خصوص، رسالۀ مستقلّی‌ نگاشته و از جهات گوناگون آن را مورد بحث قرار داده‌اند.
[۶۱] عوائد الایام، ص۶۳۵.




اسراف، حرام است،بلکه برخی حرمت آن را از ضروریات دین دانسته
[۶۳] عوائد الایام، ص۶۱۵.
و برخی دیگر در ردیف گناهان کبیره شمرده‌اند.



مهم‌ترین حکم وضعی مترتّب بر اسراف، ضمان است که به تناسب موارد و مصادیق اسراف، در باب‌های گوناگون فقهی بدان اشاره شده است.

۹.۱ - مثالهایی برای حکم وضعی


مانند ضمان ولیّ یتیم در صورت اسراف در هزینه کردن مال وی،ضمان حاکم یا اجرا کنندۀ حدّ در صورت تجاوز از اندازۀ تعیین شده،ضمان قصاص کننده در صورت اسراف در قصاص،
[۶۸] جواهر الکلام ج۴۲، ص۳۰.
ضمان اسراف کننده در تأدیب کودک، همسر یا بردۀ خویش،ضمان پرداخت کنندۀ خمس نسبت به خمس مقداری از مؤنه که اسراف کرده
[۷۰] العروة الوثقی ج۲، ص۳۹۴.
و ضمان امین مانند مستأجر، وکیل، مستعیر و ودعی در صورت اسراف در مورد امانت.



سفاهت از اسباب حجر و تحقّق بخش آن، اسراف و تبذیر در اموال است.


 
۱. مستند العروة (الصلاة) ج۲، ص۲۳۹.    
۲. عوائد الایام، ص۶۳۵.
۳. المعجم‌الاحصائی، ج‌۱، ص‌۴۵۴، «سرف».
۴. لسان‌العرب، ج‌۹، ۱۴۹، «سرف».    
۵. مجمع‌البیان، ج‌۴، ص‌۱۷۶.    
۶. روح‌المعانی، مج‌۴، ج‌۶، ص‌۱۷۴.
۷. التحقیق، ج‌۵، ص‌۱۱۰، «سرف».
۸. جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۴، ص‌۳۳۷.
۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۷.    
۱۰. التبیان، ج‌۳، ص۱۲.    
۱۱. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص۸۵۴.    
۱۲. التفسیرالکبیر، ج‌۲۴، ص‌۱۰۹.
۱۳. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۷.    
۱۴. تفسیرالمنار، ج۶، ص۳۵۱.
۱۵. التحقیق، ج‌۵، ص‌۱۱۰، «سرف».
۱۶. تفسیرنمونه، ج‌۱۵، ص‌۳۰۷‌‌۳۰۸.    
۱۷. الدرالمنثور، ج‌۳، ص‌۳۶۹.
۱۸. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۵۲-۱۲۱.    
۱۹. تفسیرنمونه، ج‌۱۵، ص‌۳۰۷‌‌۳۰۹.    
۲۰. تفسیر المنار، ج‌۶، ص‌۳۵۲.
۲۱. الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۹.
۲۲. المیزان، ج‌۱۵، ص‌۳۰۶.    
۲۳. لسان‌العرب، ج‌۶، ص‌۲۴۴‌‌۲۴۵.    
۲۴. المفردات فی غریب‌القرآن، ص‌۲۳۱، «سرف».    
۲۵. تفسیر المنار، ج‌۶، ص‌۳۵۱.
۲۶. مفاهیم اخلاقی، ص‌۳۱۴‌ـ‌۳۱۳.
۲۷. مفاهیم اخلاقی، ص۳۵۹-۳۵۳.
۲۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۷-۲۶.    
۲۹. التفسیر الکبیر، ج‌۲۰، ص‌۱۹۳.
۳۰. مفردات، ص‌۴۰، «بذر».    
۳۱. مجمع‌البیان، ج‌۶، ص‌۶۳۳.    
۳۲. التحقیق، ج۱، ص‌۲۳۸، «بذر».
۳۳. التفسیر الکبیر، ج‌۹، ص‌۲۸.
۳۴. تفسیر المنار، ج‌۸، ص‌۳۸۵.
۳۵. مفردات، ص‌۴۰، «سرف».    
۳۶. الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۵.
۳۷. تفسیرعیاشی، ج‌۲، ص‌۲۸۸.    
۳۸. مجمع البحرین، واژه «بذر» ج۳، ص۲۱۷.    
۳۹. مستمسک العروة ج۷، ص۳۳۹.    
۴۰. الموسوعة الفقهیة المیسّرة ج۳، ص۱۸۴.    
۴۱. احکام‌القرآن، ج‌۳، ص‌۵۱.
۴۲. تفسیر قرطبی، ج‌۷، ص‌۱۲۳‌ـ‌۱۲۵.
۴۳. الفروق‌اللغویه، ص‌۱۱۵.    
۴۴. مجمع‌البحرین، ج‌۱، ص‌۱۷۰.
۴۵. الفرقان، ج‌۱۵، ص‌۱۶۵.
۴۶. روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۹۰.
۴۷. التحریر والتنویر، ج‌۱۵، ص‌۷۹.
۴۸. وسائل‌الشیعه، ج۹، ص۴۶.    
۴۹. بحارالانوار، ج‌۷۲، ص‌۳۰۲.    
۵۰. الفروق اللغویه، ص‌۱۱۵.    
۵۱. روح‌المعانی، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۹۰.
۵۲. راهنما، ج ۶، ص ۱۰۸.
۵۳. اعراف(سوره۷)،آیه۸۱    
۵۴. نمل(سوره۲۷)،آیه۵
۵۵. التحقيق، ج ۵، ص ۱۱۰.
۵۶. التحرير و التنوير، ج ۱۵، ص ۸۱.
۵۷. التحقيق، ج ۱، ص ۲۳۸.
۵۸. راهنما، ج ۷، ص ۵۲۳.
۵۹. راهنما، ج ۷، ص ۳۹۱.
۶۰. پژوهشی در اسراف، ص ۸۷- ۱۰۳.
۶۱. عوائد الایام، ص۶۳۵.
۶۲. السرائر ج۱، ص۴۴۰.    
۶۳. عوائد الایام، ص۶۱۵.
۶۴. جواهر الکلام ج۱۳، ص۳۱۳.    
۶۵. جواهر الکلام ج۱۳، ص۳۲۰.    
۶۶. جامع المقاصد ج۱۱، ص۲۸۸.    
۶۷. جواهر الکلام ج۴۱، ص۴۷۳.    
۶۸. جواهر الکلام ج۴۲، ص۳۰.
۶۹. تذکرة الفقهاء (ق) ج۲، ص۳۱۸.    
۷۰. العروة الوثقی ج۲، ص۳۹۴.
۷۱. جواهر الکلام ج۲۷، ص۱۸۳.    
۷۲. جواهر الکلام ج۲۷، ص۲۱۵.    
۷۳. جواهر الکلام ج۲۶، ص۵۲.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۵۰۷-۵۰۹.    
دانشنامه موضوعی قرآن    



جعبه ابزار