• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اصلاحات ارضی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اصلاحات ارضی در نتیجه نقشه شوم آمریکا بر رژیم شاه بود تا با اعتمادسازی تسلط کافی بر منابع ایران‌زمین پیدا کند که در طول اقدام با مخالفت‌های علما و روحانیون مواجه شدند در ادامه تصویب آفت‌هایی هم به عده‌ای رسید که در نتیجه آن کوچ به شهرها بود.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی اجمالی
۲ - انگیزه طرح اصلاحات ارضی
       ۲.۱ - سیطره آمریکا بر دربار
       ۲.۲ - مخالفت آیت الله بروجردی
       ۲.۳ - اهداف آمریکا ار اصلاحات ارضی
       ۲.۴ - عمده اهداف شاه از اصلاحات
۳ - چگونگی اجرای اصلاحات ارضی
       ۳.۱ - مرحله اول اصلاحات ارضی
       ۳.۲ - مرحله دوم اصلاحات ارضی
              ۳.۲.۱ - مستثنیات تقسیمات
       ۳.۳ - مرحله سوم اصلاحات ارضی
۴ - مخالفت با اصلاحات ارضی
       ۴.۱ - مخالفین از روحانیت
       ۴.۲ - برچسب ارتجاع سیاه بر مخالفان
۵ - نتایج و پیامدهای اصلاحات ارضی
       ۵.۱ - هجوم کارگران کشاورز به شهرها
       ۵.۲ - قیام مسلحانه عشایر
۶ - پانویس
۷ - منبع

منظور از اصلاحات ارضی، تغییری است که دولت در بنیان‌های کشاورزی انجام می‌دهد‌. بنیان‌های کشاورزی عبارت‌اند از: مجموعه روابط اجتماعی ـ حقوقی موجود میان مردم درباره تقسیم زمین، مشخصات ویژه مؤسسات کشاورزی (بزرگی، کوچکی و...) و درجه استقبال مؤسسات کشاورزی.
[۱] علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، شرکت نشر و پخش ویس، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۴۹.

دکتر علی امینی در دوران صدارتش مرحله اول اصلاحات ارضی را اجرا کرد. مرحله دوم آن در قالب انقلاب سفید به عنوان یکی از اصول شش‌گانه مطرح شد و مرحله سومِ آن را هم دولت هویدا در سال ۱۳۴۸ش. اجرا کرد.

شاه در آبان ۱۳۲۸ در سفر ۴۵ روزه خود به آمریکا در نیویورک اظهار داشت: «جهت برخورداری دهقانان و طبقات محروم از یک زندگی خوب، بایستی اراضی واگذاری به سازمان شاهنشاهی با اقساط طولانی‌مدت به دهقانان فروخته شود؛ به اضافه اینکه اراضی خالصه نیز مجاناً بین آنها تقسیم گردد.»
[۲] هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۵.


۲.۱ - سیطره آمریکا بر دربار

حتی یکی دو روز پس از آن گفته بود: «برنامه‌ای در نظر است به مورد اجرا گذاشته شود که طبق آن مالکان بزرگ، آبادی‌ها و اراضی خود را به دولت بفروشند و دولت نیز این اراضی را به قیمت تمام شده به اقساط کوچک به برزگران بفروشد و باید با تاسیس شرکت‌های تعاونی و با استفاده از ماشین آلات جدید کشاورزی بر میزان محصولات بیفزاییم.»
[۳] امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۵۰.

آمریکا نیز می‌خواست دستگاه حاکم را انحصاراً به سوی خود جذب کند و مخصوصاً تصورش این بود که شکاف طبقاتی را با کمک‌های اقتصادی به عده‌ای خاص به‌ وجود آورد؛ بنابراین بر اصلاحات ارضی تاکید داشت.
[۴] امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۵۰.


۲.۲ - مخالفت آیت الله بروجردی

طرح اولیه اصلاحات ارضی در زمان نخست‌وزیری دکتر اقبال، یعنی ۲۴ اسفند ۱۳۳۸ تسلیم مجلس شد؛ اما به دلیل مخالفت آیت‌الله بروجردی با این اصلاحات و اجرایی‌نشدنش تا زمان تشکیل کابینه دکتر امینی صحبتی از اجرای آن به میان نیامد؛
[۵] روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، انتشارات راه امام، ۱۳۶۰ش، چاپ یازدهم، ج۱، ص۹۴.
[۶] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا، ج۱، ص۵۸۵.
اما زمانی که"جاف اف کندی" از حزب دموکرات به قدرت رسید (۱۳۴۰ش.)، درصدد برآمد برنامه‌های کمک نظامی را قطع و اعطای سرمایه برای توسعه اقتصادی را جایگزین آن سازد؛ بنابراین برنامه‌هایی چون: اصلاحات ارضی، بهبود نظام آموزشی، بهداشت، مسکن و توسعه صنعت در اولویت قرار گرفت.
[۷] جیمز، بیل، عقاب و شیر، ترجمه مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۱۵.
در واقع، اهداف آمریکا از توصیه اصلاحات ارضی به رژیم‌های وابسته به غرب، مانند ایران، عبارت بودند از:

۲.۳ - اهداف آمریکا ار اصلاحات ارضی

۱. حمله به استعمارگران قدیمی، مثل: انگلستان، فرانسه و...؛
۲. جلب‌کردن نظر روشنفکران کشورهای توسعه‌نیافته؛
۳. کسب سودهای کلان از بازارهای تازه برای خویش؛
۴. نفوذ سیاسی و اقتصادی خود.
[۸] رجبی، محمد حسن، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، کتابخانه ملی، ج۱۰۱۰، ۱۳۷۱ش، جاول، ص۱۷۱.


۲.۴ - عمده اهداف شاه از اصلاحات

۱. کاستن قدرت سیاسی مالکان بزرگ و ایجاد پایگاه اجتماعی برای رژیم در میان روستاییان؛
۲. جایگزینی زراعت سودآور به جای زراعت سنتی؛
۳. افزایش بازار خرید روستاییان و توسعه بازارهای واقعی برای تولیدات صنعتی؛
۴. افزایش بهره‌وری کشاورزی و به‌کارگیری نیروی مازاد در صنایع شهری.
[۹] خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۸۰.
[۱۰] خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۸۱.


اصلاحات ارضی ـ طبق قانون اصلاحات ارضی در ۲۰ دی ۱۳۴۰ و تصویب نامه‌ها و الحاقیه‌هایی که تا پایان اصلاحات در سال ۱۳۵۱ به آن اضافه شد ـ سه مرحله را طی کرده است.
[۱۱] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۳.


۳.۱ - مرحله اول اصلاحات ارضی

پس از تصویب لایحه اصلاحات ارضی، روز دوشنبه ۲۱ اسفند۱۳۴۰ محمدرضا شاه، اولین سند مالیکت را به کشاورزان منطقۀ «پیشاهنگ» در مراغه اعطا کرد و در سال ۱۳۴۱ اسناد مالکیت کشاورزان منطقه قزوین، کوچ اصفهان، اراک، اردبیل، لشت نشاء، سنندج، کرمانشاه، اسفراین، نیشابور و مشهد اعطا شد. ضمناً محمدرضا شاه در سال ۴۲ طی مراسمی در کاخ مرمر، سندهای مالکیت ۲۶۰۰ روستاهای کنار دریای خزر را به کشاورزان واگذار کرد. این اسناد از رضاشاه به وی انتقال یافته بود.
[۱۲] لانیک، مارگارت، مصاحبه با شاه، ترجمه اردشیر روشنگر، تهران، البند، ۱۳۷۱ش، ص۲۰۲.

اجرای این مرحله، به علل گوناگون در استان‌های مختلف، یکسان نبوده است. زمین‌های مشمول اصلاحات ارضی به ترتیب به افراد ذیل واگذار می‌شد: زارعان، وارثان زارعان، برزگران و کارگران کشاورز.
مرحله اولِ اصلاحات ارضی، قدرت سیاسی و اجتماعی مالکان و زمین‌داران بزرگ را در هم ریخت.
[۱۳] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۳.
[۱۴] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۴.


۳.۲ - مرحله دوم اصلاحات ارضی

در این مرحله، تکلیف املاکی تعیین شد که مشمول مقررات مرحله اول نشده بود، و به مالکانی که دهات خود را در مرحله اول مستثنا کرده بودند، انتخاب یکی از راه‌های پنج‌گانه ذیل پیشنهاد شد:

۳.۲.۱ - مستثنیات تقسیمات

۱. اجاره دهات و اراضی به دهقانان به مدت سی سال؛
۲. فروش زمین به دهقانان به قیمت مرضی‌الطرفین؛
۳. تصرف مالک از اراضی به نسبت سهم مالکانه از زراعت؛
۴. ایجاد واحدهای سهامیِ زراعی؛
۵. خریداری حق ریشه زارعان از سوی مالکان.
[۱۵] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۷.


۳.۳ - مرحله سوم اصلاحات ارضی

هدف از اجرای مرحله سوم، فروش زمین‌های اجاره‌ای و واحدهای سهامیِ زراعی به دهقانان بود. طبق قوانین الحاقی سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ کوشش شد نقص‌ها و ضعف‌های دو مرحله قبل، رفع شده و مناسبات ارباب ـ رعیتی به کلی از میان برده شود؛ از این رو دو راه حل به مالکان پیشنهاد شد: ۱. زمین زراعی بین مالک و اجاره‌داران به نسبت بهره مالکانه متداول تقسیم شود؛ ۲. زمین زراعی به زارعان فروخته شود بر اساس نرخی که دولت تعیین می‌کرد.
[۱۶] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۸.


گفته شد که قانون اصلاحات ارضی را ابتدا دولت اقبال، تهیه و به مجلس تقدیم کرده بود. این قانون با توجه به جوّ حاکم بر مجلس و مخالفت زمین‌داران و مالکان بزرگ و صاحب‌نفوذ به تصویب نرسید. اجرای اصلاحات ارضی به خصومت بیشتر زمین‌داران و کارفرمایانی منجر شد که انجام این اصلاحات و تاسیس نظام مالیاتی را به زیان خود می‌دیدند.
[۱۷] آوری، پیتر، سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت کمبریج، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۴-۱۱۸.

خود شاه نیز از مخالفان این اصلاحات محسوب می‌شد؛ البته اختلاف شاه بیشتر با امینی، ارسنجانی و اجرا کننده اصلاحات بود، نه نفس اصلاحات ارضی؛ زیرا امینی، اصلاحات ارضی را نقطه شروع اصلاحات اساسی در ابعاد دیگر و مبارزه با فساد اداری می‌دانست که شاه موافق آن نبود.
[۱۸] روبین، باری، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، انتشارات آشتیابی، ۱۳۶۳ش، ص۹۳.

بنابراین شاه برای بی‌اعتبار کردن امینی و دستیارانش در ابتدا به مالکان بزرگ و متحدان خود القا کرد که این اصلاحات، توطئه‌ای آمریکایی است که او هیچ نقش و نفعی در آن ندارد. از طریق ساواک نیز عناصر بدنام، اوباش و چاقوکشان را علیه جبهه ملی از یک ‌سو و دولت امینی از سوی دیگر به کار گرفت.
[۱۹] خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۹۱.

جبهه ملی نیز درباره اصلاحات ارضی بسیار محتاط عمل کرد؛ زیرا چند نفر از اعضای شورای عالی جبهه ملی، از مالکان بودند. از سوی دیگر رهبران این جبهه مایل نبودند با اعضای روحانی شورای عالی جبهه ـ که برخی از آنها مخالف اصلاحات ارضی بودند ـ اختلاف پیدا کنند.
[۲۰] نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران (از کودتا تا انقلاب)، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۱ش، چاپ سوم، ج۲، ص۱۷۶.


۴.۱ - مخالفین از روحانیت

دو نفر از رهبران روحانی در قبال تصویب و اجرای اصلاحات ارضی موضع‌گیری کردند. مخالفت آیت‌الله بروجردی نیز ضمنی بود. به گفته حائری، تنها یکی از مراجع تقلید با این قانون مخالفت کرد و او "آیت‌الله سید احمد موسوی خوانساری" بود که اعلامیه صادر کرد.
[۲۱] حائری، عبدالهادی، آنچه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو، تهران، انتشارات معین، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۳.
شهید محلاتی نیز می‌گوید: «بهبهانی مسئله را بدجوری مطرح کرد و گفت این کارها بر خلاف شرع است...»
[۲۲] خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، مصاحبه از سید حمید روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶ش، ص۴۴.

امینی در این باره خود را دلسوز مردم و علاقه‌مند به روحانیت مطرح ساخت؛ حتی برای فریب افکار عمومی و جلب نظر جامعه روحانیت به دیدار علما و مراجع قم رفت؛ ولی امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با ذکر مطالبی درباره دیکتاتوری پهلوی و سلطه آمریکا، وی را ناامید کرد و فرمود: «شما امروز که عهده‌دار ریاست دولت هستید و نخست‌وزیریِ کشور در اختیارتان است، مسئولیت سنگین‌تری دارید. شما در امور دین با مردم، آن‌چنان رفتار کنید، تا ذکر خیری از شما و خاطره خوبی از دوران نخست‌وزیری شما در میان مردم بماند.»
سپس امام تذکراتی درباره خدمات فرهنگی روحانیت و توسعه و گسترش مسائل معنوی در سازمان‌های آموزشی و حل گرفتاری‌های عمومی و اقتصادی به نخست‌وزیر داد و سپس فرمود: «درست است که پنجاه سال پیش، اکثریت باسوادان را روحانیت تشکیل می‌داد؛ ولی حکومت در دست افرادی دست نشانده بود؛ از جمله رضاشاه. روحانیت می‌بایست، پایه‌های نهضت ملی را تقویت می‌کرد تا روزی بتواند با حکومت‌های غیر ملی مبارزه و مقابله کند.»
[۲۳] رجبی، محمد حسن، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، کتابخانه ملی، ج۱۰، ۱۳۷۱ش، جاول، ص۲۴۸- ۲۴۹.


۴.۲ - برچسب ارتجاع سیاه بر مخالفان

شاه، مخالفت روحانیان را «ارتجاع سیاه» نامید و آن را محکوم کرد و با الفاظ توهین‌آمیز از ایشان نام برد. در آن حال، جبهه ملی، یارای مخالفت نداشت، روحانیت شیعه به خصوص امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) با اصلاحات ارضی مخالفت کرد.
[۲۴] شوکراس، ویلیام، آخرین سفر شاه و سرنوشت یک متحد آمریکا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹ش، چاپ دوم، ص۱۳۳.
درباره اینکه امام، مخالف اصلاحات بوده است، دلایل متقن و مستندی وجود ندارد. امام مطلبی دال بر محکومیت اصلاحات ارضی عنوان نکرد و مخالفت وی با برنامه‌های شاه، یک مخالفت سیاسی بود؛
[۲۵] براهانیف، رضا، در انقلاب ابران چه شده است و چه خواهد شد؟، تهران، کتاب زمان، ۱۳۵۸ش، ص۸۰.
[۲۶] براهانیف، رضا، در انقلاب ابران چه شده است و چه خواهد شد؟، تهران، کتاب زمان، ۱۳۵۸ش، ص۸۱.
البته این موضع‌گیریِ امام را ناشی از هوشمندی، درایت، زمان‌شناسی و توانایی رهبری ایشان می‌توان دانست؛
[۲۷] آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند و...، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷ش، ص۴۹۱.
اما هیچ‌یک از مخالفان، کاری از پیش نبرد و اصلاحات ارضی در سه مرحله اجرا شد.

برنامه اصلاحات ارضی، ظاهراً کشاورزان متوسط را به عنوان یک نیروی اجتماعی به حساب می‌آورد؛ ولی تعداد این‌گونه کشاورزان، حدود یک دهم مجموع کشاورزان ایران بود. به کشاورزان فقیر، قطعات کوچک زمین می‌رسید. کارگران کشاورز که نیروی عمده‌ای بودند، امید زمین‌دار شدن را از دست دادند و بدین‌ ترتیب طولی نکشید که ده‌ها هزار کشاورز بیکار و بدون زمین برای کاریابی به شهرها روی آوردند.
[۲۸] جیمز، بیل، عقاب و شیر، ترجمه مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۴۵.


۵.۱ - هجوم کارگران کشاورز به شهرها

کشاورزی با اجرای اصلاحات ارضی، نابود و شهرها از کشاورزان انباشته شد. این اصلاحات علاوه بر دگرگونی در الگوی مالکیت، باعث تغییرات مهمی در جمعیت کشور شد؛ در حالی که در اوایل دهه ۱۳۴۰ در حدود ۳۰ درصد از جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کردند، در سال ۱۳۵۴ این رقم به ۴۵ درصد رسید. شاه بسیاری از ثروتمندان زمین‌دار را با خودش دشمن کرد با این امید که در عوض، پشتیبانی کشاورزان را جلب کند.
[۲۹] میلانی، عباس، ابوالهول ایرانی «امیرعباس هویدا و معماری ایران»، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر پیکان، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۹.

کنترل قیمت محصولات کشاورزی مانند گندم، افزایش جمعیت، مهاجرت روستاییانِ بی‌زمین به شهرها، بی‌توجهی دولت به مازاد محصولات کشاورزی برای تامین غذا، صادرات و تامین درآمد، به دلیل استفاده از عواید نفت از مهم‌ترین مسائلی بود که سطح محصولات کشاورزی را دچار اُفت کرد.
[۳۰] ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۲۵۴.


۵.۲ - قیام مسلحانه عشایر

یکی دیگر از پیامدهای این قانون، قیام مسلحانه عشایر "کوهمره سرخی" و سرکوب و کشته‌شدن آنها به دستور رژیم بود.
[۳۱] شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته (پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس)، تهران، نشر نی، ۱۳۶۶ش، چاپ اول، ص۲۶۵.
[۳۲] شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته (پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس)، تهران، نشر نی، ۱۳۶۶ش، چاپ اول، ص ۲۶۶.


۱. ↑ علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، شرکت نشر و پخش ویس، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۴۹.
۲. ↑ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۵.
۳. ↑ امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۵۰.
۴. ↑ امینی، علیرضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۲۵۰.
۵. ↑ روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، انتشارات راه امام، ۱۳۶۰ش، چاپ یازدهم، ج۱، ص۹۴.
۶. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا، ج۱، ص۵۸۵.
۷. ↑ جیمز، بیل، عقاب و شیر، ترجمه مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۱۵.
۸. ↑ رجبی، محمد حسن، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، کتابخانه ملی، ج۱۰۱۰، ۱۳۷۱ش، جاول، ص۱۷۱.
۹. ↑ خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۸۰.
۱۰. ↑ خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۸۱.
۱۱. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۳.
۱۲. ↑ لانیک، مارگارت، مصاحبه با شاه، ترجمه اردشیر روشنگر، تهران، البند، ۱۳۷۱ش، ص۲۰۲.
۱۳. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۳.
۱۴. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۴.
۱۵. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۷.
۱۶. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۱۸۸.
۱۷. ↑ آوری، پیتر، سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت کمبریج، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، ۱۳۷۱ش، ص۱۱۴-۱۱۸.
۱۸. ↑ روبین، باری، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، انتشارات آشتیابی، ۱۳۶۳ش، ص۹۳.
۱۹. ↑ خلجی، عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش، چاپ اول، ص۹۱.
۲۰. ↑ نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران (از کودتا تا انقلاب)، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۷۱ش، چاپ سوم، ج۲، ص۱۷۶.
۲۱. ↑ حائری، عبدالهادی، آنچه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو، تهران، انتشارات معین، ۱۳۷۲ش، ص۳۵۳.
۲۲. ↑ خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، مصاحبه از سید حمید روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶ش، ص۴۴.
۲۳. ↑ رجبی، محمد حسن، زندگی‌نامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، کتابخانه ملی، ج۱۰، ۱۳۷۱ش، جاول، ص۲۴۸- ۲۴۹.
۲۴. ↑ شوکراس، ویلیام، آخرین سفر شاه و سرنوشت یک متحد آمریکا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹ش، چاپ دوم، ص۱۳۳.
۲۵. ↑ براهانیف، رضا، در انقلاب ابران چه شده است و چه خواهد شد؟، تهران، کتاب زمان، ۱۳۵۸ش، ص۸۰.
۲۶. ↑ براهانیف، رضا، در انقلاب ابران چه شده است و چه خواهد شد؟، تهران، کتاب زمان، ۱۳۵۸ش، ص۸۱.
۲۷. ↑ آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند و...، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷ش، ص۴۹۱.
۲۸. ↑ جیمز، بیل، عقاب و شیر، ترجمه مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۴۵.
۲۹. ↑ میلانی، عباس، ابوالهول ایرانی «امیرعباس هویدا و معماری ایران»، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر پیکان، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۹.
۳۰. ↑ ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم، ص۲۵۴.
۳۱. ↑ شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته (پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس)، تهران، نشر نی، ۱۳۶۶ش، چاپ اول، ص۲۶۵.
۳۲. ↑ شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته (پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس)، تهران، نشر نی، ۱۳۶۶ش، چاپ اول، ص ۲۶۶.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصلاحات ارضی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۵.    



جعبه ابزار