• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کتاب اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام از منابع تاریخ مکه ، نوشته عبدالکریم قطبی (۹۶۱ـ۱۰۱۶ق.) است.



این کتاب با عنوان اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام دربردارنده آگاهی‌هایی از تاریخ کعبه و مسجدالحرام ، تعمیرها و گسترش‌های آن دو و وضع مدارس، مکان‌ها و مساجد مکه است. اعلام العلماء تلخیص و ذیل کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نوشته قطب الدین نهروالی ، عموی عبدالکریم قطبی، است.


نویسنده کتاب، اکمل الدین عبدالکریم بن محب الدین نهروالی حنفی مکی مشهور به قطبی به سال ۹۶۱ق. در احمدآباد هند زاده شد. او همراه پدرش به مکه آمد و در آن جا رشد کرد و معارف اسلامی را آموخت. وی در ۹۸۲ق. مسئولیت افتای مکه را عهده دار گشت و به جهت داشتن مناصب مذهبی مانند امامت مقام حنفی و مدیریت مدرسه سلطان مراد مکه، دولت عثمانی برایش مقرری ویژه تعیین کرد.
[۱] تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
[۲] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۱، «مقدمه».
گفته‌اند: مدتی قاضی یمن بوده است.
[۳] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۵.
برخی از تاریخ نگاران مکه به او القابی چون علامه و مفتی مکه داده‌اند.
[۴] افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
از توانایی ذهنی، حافظه قوی، خبرگی در فقه و حدیث و ادبیات ، و نیز مهارتش در خوشنویسی گزارش‌هایی آمده است.
[۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۲، «مقدمه».
او در گردآوری کتاب کوشا بود. اموال، کتابخانه و آثار علمی عمویش به او رسید.
[۶] افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۵.



عبدالکریم دانش‌های اسلامی را نزد استادان گوناگون، افزون بر عموی خود، فراگرفت. از مشایخ او احمد بن حجر هیثمی و شیخ عبدالله سندی را می‌توان یاد کرد.
[۷] افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
وی در ۱۰۱۴ق. وفات یافت و در مقبره معلات مکه دفن شد.
[۸] تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
[۹] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
جز اعلام العلماء، اثری حدیثی در شرح صحیح بخاری با عنوان النهر الجاری علی صحیح البخاری به وی نسبت یافته است.
[۱۰] التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
او نام کتابش را در مقدمه، اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام یاد کرده است.
[۱۱] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
برخی نام آن را تاریخ البلد الحرام آورده‌اند.
[۱۲] معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.



این کتاب بر پایه تدوین و تبویب متن اصلی در ۱۰ باب و یک خاتمه تنظیم شده است:
۱. در باب نخست، وصفی کوتاه از موقعیت جغرافیایی مکه و حرم آمده است. در روزگار عبدالکریم قطبی، از بالای کوه ابوقبیس بیشتر خانه‌های مکه دیده می‌شده و آغاز و پایان شهر، باب معلات و باب شبیکه، دو دروازه مکه، بوده است. به گفته او، این دو دروازه ۴۱۷۲ ذرع فاصله داشته‌اند.
[۱۳] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹-۳۰.

۲. در باب دوم، گزارشی از تاریخ کعبه و بناهای گوناگون آن، تعمیرها و هدایا و خدمات حکمرانان وآویزه‌های آن آمده است.
[۱۴] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۶-۷۳.
از جمله آن‌ها اشاره به ارسال صره رومی، قنادیل، گوهرهای آراسته، نوشته‌ای به خط مراد خان عثمانی، و توضیح چگونگی دریافت هدایا به دست مسئولان حرم
[۱۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.
است. او می‌افزاید که حج گزاری سلطان مراد خان عثمانی به سال ۹۹۷ق. انجام پذیرفته است.
[۱۶] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.

۳. باب سوم به تاریخ و افزوده‌های مسجدالحرام اختصاص یافته است.
[۱۷] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۷۳.
۴. باب‌های چهارم و پنجم به گسترش مسجدالحرام به دست خلفای عباسی
[۱۸] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۹۰.
و شکل گیری درها و ستون‌های تازه می‌پردازند.
۵. باب ششم درباره ترسیم و تعمیر مسجدالحرام در روزگار چراکسه
[۱۹] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۳-۱۰۱.
است.
۶. چهار باب بعد به خیرات و یاری‌های عثمانیان به حرمین اختصاص یافته
[۲۰] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵-۱۳۳.
و در آن‌ها آگاهی‌هایی گسترده درباره وضع مسجدالحرام، ابواب، ستون‌ها، گنبدها، مناره‌ها و طاق‌های آن در گسترش و تعمیرهای عثمانیان
[۲۱] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۴-۱۴۵.
ارائه شده است.


۱. عبدالکریم قطبی معتقد است کتاب عمویش بیش از حد گسترش یافته و آگاهی‌های فرعی درباره حکمرانان و خلفا و کسانی که در تعمیر و گسترش مسجدالحرام و کعبه نقش داشته و حتی آن‌ها که ارتباطی با این مکان‌های مقدس نداشته‌اند، در آن راه یافته است. وی این گونه مطالب را برای فهم تاریخ مکه ، کعبه و مسجدالحرام ضروری ندانسته و حذف آن‌ها را روا شمرده است.
[۲۲] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
مصححان آن کتاب، به تلخیص عبدالکریم نقد زده‌اند و بر آنند که او مطالب ضروری فراوان را حذف کرده است. از این رو، بسیاری از گزارش‌های حذف شده را در پانوشت صفحات آورده‌اند.
[۲۳] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۸.
[۲۴] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
[۲۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۹.
[۲۶] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۰.

۲. نویسنده کوشیده تا گزارش‌ها و مباحث اصلی کتاب نهروالی را با مطالب و آگاهی‌های جدید کامل کند.
[۲۷] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
این نکات مربوط به تعمیرها، ترمیم‌ها و رویدادهایی هستند که در فاصله زمانی میان قطب الدین نهروالی و عبدالکریم قطبی یعنی از ۹۹۰ تا ۱۰۰۰ق. در مسجدالحرام و کعبه رخ داده‌اند.
[۲۸] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
وی گاه گزارش‌های افزوده شده را با عبارت «اقول» از آگاهی‌های متن اصلی کتاب نهروالی جدا کرده است.
[۲۹] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹.
[۳۰] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۵۹.
[۳۱] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۱.
گاه نیز افزوده‌های وی بی هیچ نشانه‌ای به متن اصلی پیوسته شده‌اند.
[۳۲] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۵.

۳. در برخی ازگزارش‌های قطب الدین نهروالی، منبع و ماخذ در متن اصلی یاد شده؛ اما عبدالکریم نام منبع را در تلخیص حذف کرده است.
[۳۳] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۷.
نیز گاهی عبدالکریم بر وصف‌ها وگزارش‌های نهروالی، با عبارت «قال شیخنا» تاکید کرده است.
[۳۴] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
[۳۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
[۳۶] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۶.

۴. در پی گفتار درباره خدمات سلطان سلیمان خان عثمانی (۹۲۶ـ۹۷۴ق.) ، از سیاست او در ساخت مدارس چهارگانه بر پایه مذاهب اهل سنت و تعیین مقرری و اوقاف برای این مدارس و مدرسه حنفیان یاد شده که زیر نظارت و مدیریت قطب الدین نهروالی بوده است.
[۳۷] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
نویسنده گزارشی از وضع این مدرسه پس از وفات عمویش ارائه کرده است. به نوشته او، قاضی مکه و شیخ الحرم و دیگر مسئولان، وی را سزاوار اداره مدرسه می‌دانستند و شریف مکه و سلطان عثمانی نیز با مدیریت وی موافق بودند؛ اما مخالفانش نظر سلطان را تغییر داده و آن منصب را از چنگ او درآورده، به دیگری سپرده‌اند.
[۳۸] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.
وی درباره وضع مدارس شافعیان ، مالکیان و حنبلیان گزارش‌هایی مختصر داده و افزوده است که در دوران او همه این مدارس به مدرسه حنفیان تبدیل شده‌اند.
[۳۹] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.

۵. نویسنده در فصلی جداگانه، از صدقات و تلاش‌های نیکوکارانه عثمانیان در گسترش مسجدالنبی و مکان‌ها و تعمیر چشمه‌های مدینه سخن گفته است.
[۴۰] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۶-۱۵۲.

۶. در پایان، مکان‌های مقدس ومکان استجابت دعا در مکه را از جنبه دینی و تاریخی معرفی نموده است؛ مانند زادگاه پیامبر
[۴۱] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
، خانه حضرت خدیجه
[۴۲] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
، دار خیزران
[۴۳] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۵.
کوه ابوقبیس
[۴۴] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۷.
و زادگاه حمزه .
[۴۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.

۷. یکی از بخش‌های کتاب که از افزوده‌های عبدالکریم است، گزارش نمونه‌هایی از سندهای شرعی و وقفی روزگار عثمانیان است.
[۴۶] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۹-۱۷۵.
در یک سند، موقوفه‌های مخصوص پرده کعبه از سرزمین‌های مصر معرفی شده که به دست سلطان سلیمان عثمانی وقف شده‌اند. اهمیت این سند در آگاهی‌های آن درباره نام این سرزمین‌ها و آبادی‌های وقف شده مصر و ویژگی‌های دقیق اسناد شرعی روزگار عثمانیان و تعیین هزینه‌های مربوط به پرده کعبه است.
[۴۷] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۷۲-۱۷۵.

۸. نویسنده هنگام نگارش و اتمام این اثر را یک شنبه ۱۱ روز مانده به پایان ماه شعبان در سال ۱۰۰۰ ق.
[۴۸] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.
(ص۱۶۸) ثبت کرده، در حالی که در خانه اش جنب باب العمره مسجدالحرام سکونت داشته است.
[۴۹] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.



کتاب حاضر چاپ‌های گوناگون دارد. یک بار در قاهره به سال ۱۳۶۹ق. به اهتمام مکتبة الثقافه با عنوان تاریخ البلد الحرام منتشر شده است.
[۵۰] معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.
نوبتی دیگر بر پایه چند نسخه خطی به اهتمام احمد محمد جمال و عبدالعزیز رفاعی و عبدالله جبوری در ۲۰۰ صفحه با قطع وزیری در دار الرفاعی ریاض به سال ۱۴۰۳ق. تحقیق و تصحیح شده است.محققان این کتاب، افزون بر تهیه فهرست‌های راهنما و شناسایی مصادر و مآخذ کتاب، یادداشت‌هایی سودمند افزوده‌اند. در این یادداشت‌ها، درباره تلخیص‌ها و افزوده‌های نویسنده بر کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام نهروالی داوری شده
[۵۱] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.
[۵۲] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۶.
[۵۳] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۹.
[۵۴] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۲.
و گاه بر چگونگی تلخیص و فهم و گزارش عبارات از جانب عبدالکریم قطبی نقد و اشکال شده است.
[۵۵] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۰.
[۵۶] اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵.



افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق؛ معجم المطبوعات العربیه: علی جواد الطاهر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۱۸ق.


۱. تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
۲. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۱، «مقدمه».
۳. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۵.
۴. افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۲، «مقدمه».
۶. افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۵.
۷. افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۲، ص۲۱۴.
۸. تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ، ج۲، ص۶۶۲.
۹. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
۱۰. التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۲۶۶.
۱۱. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
۱۲. معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.
۱۳. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹-۳۰.
۱۴. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۶-۷۳.
۱۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.
۱۶. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۶۰.
۱۷. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۷۳.
۱۸. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۷۶-۹۰.
۱۹. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۳-۱۰۱.
۲۰. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵-۱۳۳.
۲۱. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۴-۱۴۵.
۲۲. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
۲۳. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۸.
۲۴. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
۲۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۹.
۲۶. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۰.
۲۷. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
۲۸. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۵.
۲۹. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۲۹.
۳۰. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۵۹.
۳۱. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۸۱.
۳۲. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۵.
۳۳. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۳۷.
۳۴. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۹۹.
۳۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
۳۶. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۶.
۳۷. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۴.
۳۸. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.
۳۹. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۱۵.
۴۰. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۶-۱۵۲.
۴۱. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
۴۲. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۴.
۴۳. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۵.
۴۴. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۵۷.
۴۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.
۴۶. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۹-۱۷۵.
۴۷. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۷۲-۱۷۵.
۴۸. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.
۴۹. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۶۸.
۵۰. معجم المطبوعات العربیه، علی جواد الطاهر، ج۲، ص۷۹۳.
۵۱. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۶.
۵۲. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۲۶.
۵۳. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۳۹.
۵۴. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۴۲.
۵۵. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۰.
۵۶. اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام، عبدالکریم قطبی، ص۱۰۵.



حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اعلام العلماء الاعلام ببناء المسجدالحرام».    



جعبه ابزار