• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حضرت خدیجه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) (متوفای دهم بعثت)، نخستین همسر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مادر حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و اولین زنی بود که به پیامبر ایمان آورد و مسلمان شد. حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) با چند واسطه دختر عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و از جهت ریشه خاندانی با ایشان متحد بودند.
خدیجه پس از ازدواج با پیامبر همیشه یاری همراه و کمک‌کاری همدل برای پیامبر بود، گواه بر این‌ مطلب عملکرد و اقداماتی بود که خدیجه در این راستا انجام داد. تاثیر حمایت‌های مالی خدیجه به حدی بود که پیامبر، بعدها آن را ستود و فرمود: هیچ ثروتی به‌اندازه ثروت خدیجه برایم سودمند نبود. در فضیلت خدیجه و ارزش و احترام او نزد پیامبر و خویشان وی، سخنان زیادی وارد شده است. از این احادیث چنین برداشت می‌شود که خدیجه محبوب‌ترین زن ایشان بوده است.
در شماره و ترتیب فرزندان خدیجه از پیامبر، اختلاف‌نظر وجود دارد. از لقب‌های حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم)، طاهره، سیدة النساء القریش، مبارکه، صدیقه، زکیه، راضیه، مرضیه، کبری و هم چنین ام الیتامی و ام المؤمنین را می‌توان نام برد. حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم)، در ۶۵ سالگی در رمضان سال دهم بعثت، به فاصله سه روز بعد از وفات ابوطالب درگذشت و در قبرستان حَجون به خاک سپرده شد.


‌خدیجه (سلام‌الله‌علیها) دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزی بن قصی بن کلاب
[۱] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۰۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    
[۲] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۳] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحاب، ج۸، ص۹۹ه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵.    
اولین و شایسته‌ترین همسران رسول خداست. ایشان در زمره همسران قریشی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شمار آمده و از جهت قرابت و خویشاوندی نزدیکترین همسران به لحاظ نسبی به ایشان است.
در حجاز و شهر مکه، در شبه جزیره عربستان در خانواده‌ای که با آداب و رسوم خرافی روزگار بیگانه بود به دنیا آمد. پس از ولادت او، خاندانش، برخلاف رسم سیاه زمانه (زنده به گور کردن دختران)، ولادت او را گرامی داشتند و پدر و مادرش «خویلد» و «فاطمه»، نام او را «خدیجه» به مفهوم گسسته و بیگانه از زشتی‌ها و ناپسندی‌ها برگزیدند.

بنابر روایت حکیم بن حزام پسر عموی خدیجه (سلام‌الله‌علیهم)، خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در سال پانزده پیش از عام الفیل در مکه به دنیا آمد.
[۴] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    
[۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸-۹۹، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.    
بنابراین حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) پانزده سال قبل از ولادت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (۵۵ سال قبل از بعثت)، در شبه جزیره‌ی عربستان (حجاز) چشم به جهان گشود.
[۶] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۰.    


آن حضرت، دختر خویلد بن عبدالعزی بن قصی بن کلاب بود، که جناب قصی، جد چهارم پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد. بنابراین حضرت خدیجه نیز با چند واسطه دختر عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بودند و از جهت ریشه خاندانی با یکدیگر متحد می‌شوند. لذا سلسله نسب حضرت خدیجه به حضرت اسماعیل (علیه‌السلام) و ابراهیم خلیل ا... (علیه‌السلام) که جد ۲۸ و ۲۹ رسول الله است، می‌رسد.
[۷] اصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبین، ص۲۹.    


پدرش خُوَیلِد بن اسد بن عبدالعُزّی بن قُصَیِّ بن کلاب و مادرش فاطمه، دختر زائده، است.
[۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۰۵.    
[۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۶.    


از دوران کودکی و نوجوانی او تا هنگام ازدواج با پیامبر و حتی بعد از آن، اطلاعات‌ اندکی در دست است و بخشی از اخبار تاریخی درباره احوال ایشان نیز دست‌خوش دخل و تصرف قصه‌پردازان شده و با اسرائیلیات درهم آمیخته است.

براساس اغلب منابع، وی قبل از ازدواج با حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، دو بار ازدواج کرده بود، ولی در ترتیب این ازدواج‌ها اختلاف هست.
[۱۰] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۷.    
[۱۱] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۴.    
[۱۲] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱.
[۱۳] دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۲.
برخی نیز به استناد شواهدی، ازدواج‌های خدیجه پیش از وصلت با پیامبر را رد کرده‌اند.
[۱۴] کوفی، علی بن احمد، کتاب الاستغاثة، ج۱، ص۶۴۷۰.    
[۱۵] ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۳۸.    
[۱۶] عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۲، ص۱۹۱.    


طبق منابع، وی نخست، با عتیق بن عایذ بن عبداللّه بن عمر بن مخزوم ازدواج کرد که از او صاحب یک دختر شد. پس از مرگ عتیق به همسری ابوهاله نباش بن زُرارة از بنی عمرو بن تمیم که از هم‌پیمانان بنو عبدالدار بود، درآمد.
[۱۷] ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۳، ص۱۹۰.    
[۱۸] سلوی بالحاج صالح، دثّرینی یا خدیجة: دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
[۱۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۴۱۵.    


خدیجه از ابوهاله، صاحب پسرانی به نام‌های حارث، هند،
[۲۰] ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۶۹.    
[۲۱] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۵.    
[۲۲] ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.    
[۲۳] دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۱.
طاهر و‌ هاله
[۲۴] ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۷۹.
[۲۵] سهیلی، عبدالرحمان بن عبداللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۲، ص۲۴۶.    
و دختری به نام زینب
[۲۶] ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.    
[۲۷] نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الارب، ج۱۸، ص۱۷۱.    
شد.

در میان این فرزندان، هند مشهور است. بعدها هند در زمره صحابه رسول خدا درآمد و با صیفی بن امیه ازدواج کرد و اعقابش در مدینه به سبب انتساب به مادربزرگشان (خدیجه) به بنو طاهره معروف شدند.
[۲۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۲۴۲۳.    
[۲۹] زبیری، مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ج۱، ص۳۳۳۳۳۴.    
[۳۰] ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
[۳۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.    
وی در جنگ بدر حضور داشت و بعدها در جنگ جمل در کنار علی‌ بن‌ ابی‌طالب (علیه‌السلام) به شهادت رسید.
[۳۲] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۶، ص۴۳۷.    
وی که نوجوانی خود را در خانه خدیجه گذرانده بود، تصویری کامل از خلق و خوی پیامبر در پاسخ به پرسش امام حسن (علیه‌السلام) ارائه کرده و از این‌رو «وصّاف النبّی» نامیده شده است.
[۳۳] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۲۴۲۳.    
[۳۴] صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ج۱، ص۸۰۸۱.    
[۳۵] طهماز، عبدالحمید محمد، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۵۳ـ۵۷.
[۳۶] حسینی جلالی، محمدرضا، «حِلْیةُ رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بروایة الحسن و الحسین علیهم‌االسلام»، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۸۴.


در برخی گزارش‌های دیگر که ترتیب ازدواج خدیجه و همسرانش به‌گونه‌ای دیگر آمده، گفته شده که خدیجه پس از وفات ابوهاله، به عقد پسرعمه خود، عتیق/ عُتیق بن عائذ درآمد
[۳۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
[۳۸] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۷.    
و از وی صاحب پسری به نام عبداللّه (عبدمناف) و دختری به نام هند شد. خدیجه پس از درگذشت شوهر دومش، عتیق بن عائذ
[۳۹] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱.    
ازدواج نکرد و به تجارت پرداخت.
[۴۰] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶.    
[۴۱] سلوی بالحاج صالح، دثّرینی یا خدیجة: دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، ج۱، ص۳۳ـ۳۹.


در چگونگی همکاری و آشنایی حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (که در آن سال‌ها حدود بیست سال داشت) با خدیجه، اختلاف هست. برخی آغاز روابط تجاری خدیجه و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به توصیه و سفارش ابوطالب دانسته‌اند.
[۴۲] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۹.    
[۴۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    


اما در خبری از ابن اسحاق
[۴۴] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱۸۲.    
آمده است که خدیجه از امانت‌داری و درستکاری حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خبر داشت و چون تصمیم گرفته بود مال فراوانی را به تجارت اختصاص دهد، از او خواست تا به کاروانش بپیوندد و بیش از دیگران مزد بگیرد.
[۴۵] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۸۷-۱۸۸.    
[۴۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶.    
[۴۷] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱ـ۱۲.
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حداکثر پنج سفر تجاری، چهار سفر به یمن و یک سفر به شام، برای خدیجه انجام داد.
[۴۸] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
مهمترین آن‌ها، که به ازدواج آن دو منجر گردید، سفر تجاری شام بود و به دلیل اهمیتش اکثر منابع، تنها به ذکر آن سفر پرداخته و آن را ابتدای همکاری حضرت با خدیجه دانسته‌اند.

ظاهرآ اولین سفر تجاری آن حضرت به بازار حُباشه، در تهامه، بوده
[۴۹] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۲.
[۵۰] ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۳.    
و سفر به شام دومین یا سومین سفر بوده است، چرا که حضرت سفری نیز به جُوَش، در یمن، کرد. به زعم حلبی
[۵۱] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
بازار حباشه همان جوش است و گویا این یک یا دو سفر برای آزمودن قدرت تجاری پیامبر بوده است.

بعد از انعقاد قرارداد، ابتدا پیامبر با کارمزد دو قلوص (ماده شتر جوان)
[۵۲] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
[۵۳] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
به همراه شریک تجاری خود سائب بن ابی سائب صَیفی بن عابد
[۵۴] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۱۰.    
[۵۵] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
[۵۶] جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱۴، ص۹۵.    
و غلام خدیجه، میسره، عازم بازار حباشه شد و با موفقیت بازگشت. میسره اخبار شگفت‌انگیزی از این سفر به خدیجه داد و او برای اولین‌بار با رضایت ابوطالب، پیامبر را در راس کاروانی بزرگ به شام تجهیز کرد.
[۵۷] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱.    
[۵۸] ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۰.    
پس از اتمام این سفر پرماجرا، که جزئیات آن در منابع اسلامی آمده است،
[۵۹] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۹۲۰۰.    
[۶۰] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
[۶۱] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱.
[۶۲] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۶۵۶۷.    
خدیجه به ایشان علاقه‌مند شد.

علامه مجلسی در جلد ششم بحار الانوار، در باب زنان و پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آورده است که: احمد بلاذری و ابوالقاسم کوفی در کتاب خود و سید مرتضی در کتاب شافی و ابوجعفر در تلخیص، روایت کرده‌اند که: پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با خدیجه ازدواج نمود، در حالی که او دوشیزه بود و این امر را تاکید می‌کند، آنچه در کتاب «انوار البدیع» آمده است. (در این کتاب گفته شده رقیه و زینب دختران‌ هاله، خواهر خدیجه هستند) صحیح است.
[۶۳] دفیل، علی محمد علی، خدیجه سلام‌الله‌علیهم، ترجمه دکتر فیروز حریرچی، ص۱۱.


همچنین در کتاب «استغاثه» آمده که برای حضرت خدیجه، فرزندی جز فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) نمی‌باشد و بقیه، دختران‌ هاله و خواهر خدیجه‌اند که به خاطر گمنامی "هاله" و اعتبار و علو درجه حضرت خدیجه به او نسبت داده شده‌اند.
[۶۴] کوفی، علی بن احمد، الاستغاثه، ج۱، ص۷۰ –۶۴.    


دلایلی که برای ایجاد این علاقه در منابع اسلامی آمده است، عبارت‌اند از: سفر تجاری پرسود پیامبر اکرم به شام؛ گزارش مَیسره از اخبار شگفت‌انگیز این سفر
[۶۵] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۹۲۰۰.    
[۶۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
مشاهده دو فرشته‌ای که به هنگام ورود به خانه خدیجه بر سر پیامبر سایه افکنده بودند
[۶۷] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۸۸.    
[۶۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
پیشگویی ورقة بن نوفل درباره ازدواج خدیجه با مردی از قریش که نبی قوم خواهد شد
[۶۹] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۳۲۴.    
پیشگویی مردی، در یک جشن زنانه که خدیجه نیز حضور داشت، از آمدن پیامبری و بشارت به این‌که هرکدام از آن زنان می‌تواند با او ازدواج کند.
[۷۰] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۵.    
[۷۱] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۴.    


۳.۱ - منابع تاریخی

آنچه در مصادر تاریخی درباره ازدواج خدیجه با پیامبر آمده، بیش از همه مبتنی بر روایات محمد بن اسحاق بن یسار (متوفی ۱۵۱)، و سپس محمد بن عمر واقدی (متوفی ۲۰۷)، و هشام بن سائب کلبی (متوفی ۲۰۴)، عمر بن سعد کاتب واقدی (متوفی ۲۳۰) است.

یکی از مصادر نقل این ازدواج کتاب الانوار ابوالحسن بکری است.
[۷۲] بکری، احمد بن عبداللّه، الانوار فی مولد النبی محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ج۱، ص۳۳۵.    
این کتاب دربردارنده گزارش‌های تاریخیِ آمیخته با مطالب نادرست و غرائب بسیار است و از این‌رو محلّ استناد نیست و مجلسی نیز که برخی روایات آن کتاب را در بحار الانوار
[۷۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۰۷۶.    
درج کرده، به غیرقابل اعتماد بودن و اشتمال آن‌ها بر غرائب تاکید کرده است.

در هر صورت، صرف‌نظر از روایت شاذ یعقوبی
[۷۴] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
که ازدواج پیامبر با خدیجه را حاصل دیداری ناگهانی در صفا و مروه دانسته، در بیش‌تر منابع سفر تجاری به شام مقدمه اصلی این ازدواج ذکر شده است.
[۷۵] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱۱۳۲.    
[۷۶] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۷.    
[۷۷] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱.


۳.۲ - مراسم خواستگاری

خدیجه با توجه به بیوگی و سالمندی در نهایت به‌وسیله میسره
[۷۸] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
یا دوست خود نفیسه، دختر مُنیه
[۷۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱.    
[۸۰] دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۳۱۹۸۹.
[۸۱] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۰۰.    
یا شخصا
[۸۲] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱۸۲.    
[۸۳] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
[۸۴] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۳۵۴.    
خواست خود را به اطلاع پیامبر رساند. این در حالی بود که او به تمامی‌خواستگاران خود از سران قریش و بزرگان‌شان که حاضر بودند، مهریه‌های سنگینی بپردازند، جواب رد داده بود.
[۸۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷، چاپ دوم.    
[۸۶] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۸۷] ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۰۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    


پس از این‌که آن حضرت ماجرای خواستگاری را برای عموهای خود گفت، آنان از شنیدن این خبر شگفت‌زده شدند. آنان ابتدا صفّیه، دختر عبدالمطلب، عمه پیامبر را برای کسب اطلاع به خانه خدیجه فرستادند
[۸۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۷.    
و پس از اطمینان از حقیقت امر، در موعد مقرر به خانه خدیجه رفتند و او را از عمویش، عَمْرو بن اسد، خواستگاری کردند.
[۸۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱۱۳۲.    
[۹۰] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
[۹۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    
[۹۲] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    


برخی بین عموهای حضرت تنها به نام حمزه اکتفا کرده‌اند،
[۹۳] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۲.    
[۹۴] ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
[۹۵] ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۱.    
در حالی که بیش‌تر منابع نماینده پیامبر و خواننده خطبه را ابوطالب ذکر کرده‌اند.
[۹۶] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
[۹۷] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۴.    
[۹۸] سهیلی، عبدالرحمان بن عبداللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۲، ص۲۴۶.    
[۹۹] ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۷۰.    


درباره وکیل خدیجه در این مراسم، اختلاف‌هایی در منابع مشاهده می‌شود: ابن هشام
[۱۰۰] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۰.    
خویلد بن اسد، پدر خدیجه، و ابن اسحاق
[۱۰۱] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۲.    
و ابن کلبی
[۱۰۲] ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۷۴.    
عمویش عمرو بن اسد، و ابن سیدالناس
[۱۰۳] ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۲.    
و برادرش عمرو بن خویلد را ذکر کرده‌اند.

با توجه به این‌که خویلد بن اسد در جنگ فِجار و به قولی قبل از آن درگذشته بود
[۱۰۴] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۲.    
[۱۰۵] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱.    
حضور وی در این خواستگاری و این‌که خدیجه برای راضی کردن پدرش به این ازدواج او را مست کرده بود
[۱۰۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۲۱۳۳.    
[۱۰۷] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
[۱۰۸] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱.    
[۱۰۹] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۹۴.    
مبنایی ندارد.
[۱۱۰] عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۳۲ـ۳۵.


مراسم خواستگاری و عقد، دو ماه و ۲۵ روز بعد از سفر تجاری شام برگزار شد
[۱۱۱] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
و مهریه خدیجه مبلغ دوازده و نیم یا دوازده اوقیه (هر اوقیه معادل چهل درهم)
[۱۱۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۷.    
تعیین شد.
[۱۱۳] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
[۱۱۴] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
[۱۱۵] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۰.    
[۱۱۶] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۲.    
[۱۱۷] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۰.    
[۱۱۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۰.    
پس از برگزاری جشن ازدواج
[۱۱۹] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۰۷۶.    
این دو برای مدتی کوتاه در خانه حکیم بن حزام
[۱۲۰] ازرقی، محمد بن عبداللّه، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۵۱.    
سکنا گزیدند و سپس به خانه خدیجه
[۱۲۱] ازرقی، محمد بن عبداللّه، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۹۹.    
انتقال یافتند.

در اکثر منابع، پیامبر را هنگام ازدواج ۲۵ ساله و خدیجه را چهل ساله دانسته‌اند. برخی نیز اقوال دیگری در باب سن خدیجه آورده‌اند.
[۱۲۲] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷.    
[۱۲۳] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
[۱۲۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    
[۱۲۵] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸.    
به هرحال به‌نظر می‌رسد که چهل سال سن تقریبی بوده و دلیل انتخاب این عدد آن است که چهل سالگی سن کمال و بلوغ عقلی محسوب می‌شود.
[۱۲۶] عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۳۵ـ۴۰.


خدیجه پس از ازدواج با پیامبر همیشه یاری همراه و کمک‌کاری همدل برای پیامبر بود و گواه بر این‌ مطلب عملکرد و اقداماتی بود که خدیجه در این راستا انجام داد.

۴.۱ - بعد از ازدواج

خدیجه پس از ازدواج با پیامبر، تمام داراییش را به وی بخشید
[۱۲۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۱.    
و کارهای تجاری را نیز به او سپرد، حتی غلامان و کنیزان خود، از جمله میسره، را آزاد کرد.
[۱۲۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۲.    


حلیمه سعدیه، دایه حضرت رسول، در ایام خشکسالی به منزل ایشان آمد. خدیجه برای تشکر از زحمات دایه همسرش وی را بسیار احترام کرد و چهل گوسفند و یک شتر نیز به او هدیه داد؛ ثوبیه، کنیز ابولهب، که نخستین بار به پیامبر شیر داده بود، از جمله کسانی بود که با آنان در ارتباط بود. خدیجه حتی برای جبران خدمت وی و کسب رضایت پیامبر بارها تلاش کرد تا او را از ابولهب بخرد و آزاد کند، ولی موفق نشد.
[۱۲۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۶.    


زید بن حارثه، غلامی بود که خدیجه به پیامبر بخشید
[۱۳۰] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۹۷.    
و حضرت نیز او را آزاد و پسر خوانده خویش کرد، و از این‌رو تا مدت‌ها زید بن محمد نامیده می‌شد.
[۱۳۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۶۷.    
[۱۳۲] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۱۲۶.    


۴.۲ - بعد از نزول وحی

در برخی گزارش‌های تاریخی از آغاز وحی، ذکر شده است که پیامبر با تسلی خدیجه (پس از آن‌که خدیجه در خصوص نبوت پیامبر با پسرعموی خود به نام ورقه مشورت کرد) آرام گرفت.
[۱۳۳] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۳۲۱۳۳.    
[۱۳۴] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۲۲۲۲۴.    
[۱۳۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
سوای تردید در شخصیت تاریخی ورقه
[۱۳۶] عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۳، ص۹.    
گزارش‌های مذکور با احادیثِ معتبر ناسازگار است و ایرادات اساسی نیز به آن وارد شده است.

خدیجه نخستین بانویی است که به پیامبر گروید.
[۱۳۷] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۱.    
[۱۳۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷.    
[۱۳۹] ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۳، ص۱۹۱.    
[۱۴۰] عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۸۰ـ۸۲.
همچنین بنابر گزارش ابن سعد،
[۱۴۱] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷۱۸.    
وی همراه پیامبر و علی (علیه‌السّلام) در مسجدالحرام نماز می‌گزارد.

برخورداری از حمایت‌های بی‌دریغ و دلگرم کننده همسری یک‌دل و هم عقیده از سعادت‌های یک فرد انقلابی به‌شمار می‌آید و خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در این عرصه همدلی و همراهی سرآمد زنان بود. وجود خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) سختی‌های راه رسالت را بر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آسان می‌کرد. او وزیری راستین برای اسلام بود و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با مهر و صفای او آرامش می‌یافت.
[۱۴۲] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۲، ص۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۴۳] ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴، چاپ اول.    
[۱۴۴] ذهبی، شمس الدین محمد، تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۳، چاپ دوم.    
زمانی که سخنان زشت و ناهنجار مشرکان در تکذیب نبوت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) غبار غم بر چهره‌ی آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌نشاند، این خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) بود که تیرگی‌های غم را از چهره‌ی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌زدود و کار را بر او آسان می‌کرد.
[۱۴۵] ببیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۲، ص۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۱۴۶] ابن سید الناس، ابوالفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴، چاپ اول.    
[۱۴۷] ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۳، چاپ دوم.    
[۱۴۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.    


در ایام محاصره اقتصادی بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب، خدیجه اموالش را در حمایت از پیامبر هزینه کرد.
[۱۴۹] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۵.    
به نظر عده‌ای از مفسران، آیه هشت سوره ضحی
[۱۵۰] ضحی/سوره۹۳، آیه۸.    
: «ای پیامبر آیا تو را نیازمند نیافت پس بی‌نیاز و توانگر ساخت»، به این حمایت‌های مالی خدیجه اشاره دارد.
[۱۵۱] فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۸۴.    
[۱۵۲] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیرج۴، ص۴۵۸.    
تاثیر حمایت‌های مالی خدیجه به حدی بود که پیامبر، بعدها آن را ستود و فرمود: «هیچ ثروتی به‌اندازه ثروت خدیجه برایم سودمند نبود».
[۱۵۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۶۳.    
[۱۵۴] طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص۴۶۸، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴.    


کمک‌های ابوالعاص و حکیم بن حزام، خواهرزاده و برادرزاده خدیجه، به‌محاصره شدگان در شعب ابی‌طالب، در حالی که هنوز آن دو نفر اسلام نیاورده بودند، تنها به دلیل وجود خدیجه در میان آنان بود.
[۱۵۵] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۶۱.    
[۱۵۶] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵.    
[۱۵۷] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۷.    


از برجسته‌ترین لقب‌های حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم)، واژه «طاهره» یا پاک‌منش است؛ چرا که آن حضرت با آنکه در میان ناز و نعمت و اعتبار خانوادگی زندگی می‌کرد، اما این امکانات هرگز نتوانست آن جوان پاک‌منش را دست‌خوش غفلت و یا مستی کند. او با آنکه قبل از آشنایی با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مدیریت یک سازمان بزرگ اقتصادی را برعهده داشت و ده‌ها مرد در تشکیلات او بودند، مگر به قدر ضرورت با آنان برخورد نمی‌کرد و دامان عفاف را حفظ می‌کرد. در شب‌نشینی‌های گناه آلود اشراف شرکت نکرده و خود را آلوده نمی‌ساخت و به هیچ‌وجه روش منحط جامعه را نمی‌پذیرفت و ذره‌ای به رسوم رایج دل نمی‌داد. هرگاه زنی یا دختری به دنبال کمال و معنویت بود، به‌سرای او می‌شتافت و از وی درس می‌آموخت. یکی از دانشمندان اهل‌سنت در مورد حضرت خدیجه می‌نویسد: «و کانت تدعی فی الجاهلیة بالطاهرة لشدة عفافها»، «خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در روزگار تیره و تار جاهلیت به خاطر پروا و معنویت بسیارش، پاک روش و پاک منشی طاهره خوانده می‌شد».
[۱۵۸] کرمی فریدنی، علی، جلوه‌هایی از فروغ آسمان حجاز، ج۱، ص۱۴.


از القاب دیگر آن حضرت "سیدة النساء القریش" (سرور زنان قریش)؛ "مبارکه" (بانوی پر برکت)؛ سرور زنان عالم؛ "صدیقه" (بانوی راستی و درستی)؛ زکیه (پاک و بالنده از نظر جسم، روح و‌ اندیشه)، راضیه (خشنود از تدبیر و تقدیر حکیمانه‌ی خدا)، مرضیه (انسان شایسته‌ای که خدا از او خشنود است)، کبری
[۱۵۹] جمعی از نویسندگان، القاب الرسول و عترته، ص۲۹.
(بانوی ارجمند و بلند پایه) و هم چنین "ام الیتامی" و "ام المؤمنین" را می‌توان نام برد.

با توجه به شرایط آن روزگار، که زن را از تمام احتیاجات محروم و دختران را زنده به گور می‌کردند و با توجه به موقعیت و فعالیت اقتصادی خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) می‌توان او را خردمندترین و کارآمدترین زن روزگار خود نامید. یکی از نویسندگان عرب در مورد او می‌نویسد: «خدیجه این بانوی آگاه و پاک‌سرشت و این انسان شیفته معنویت که حق‌گرایی، فضیلت‌طلبی و نواندیشی و عشق به کمال از ویژگی‌های او بود. از همان روزگار جوانی و پیش از آشنایی با پیامبر، یکی از دختران نامدار و با فضیلت حجاز و عرب به‌شمار می‌آمد. در جهان عرب نخستین، زن توانمندی است که در تجارت و مدیریت درخشید و در این راه شخصیت منطقه‌ای و شهرت جهانی به هم زد. به‌گونه‌ای که نام بلند او در تاریخ عرب و در آثار و نوشته‌های تاریخ‌نگاران پیش از اسلام نیز باشکوه و عظمت و به‌عنوان یک قهرمان بزرگ ملی آمده است».
[۱۶۰] کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج۲، ص۴۲۲.


ابن اسحاق گفته است، خدیجه نخستین کسی بود که به خدا و رسولش ایمان آورد و آنچه را که رسول خدا آورده بود، تصدیق نمود. پس پروردگار به جهت ایمان وی، از رسولش بار‌ اندوه را سبک کرد. هنگامی که پیامبر از اعماق دل با خدیجه صحبت می‌کرد، خدیجه از‌ اندوه او می‌کاست و او را تصدیق می‌کرد و کار مردم را بر او آسان می‌شمرد.
[۱۶۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۳، ص۸۴۳.


اندک زمانی پس از شکست محاصره اقتصادی، خدیجه، در ۶۵ سالگی در رمضان سال دهم بعثت،
[۱۶۲] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸.    
به فاصله سه روز بعد از وفات ابوطالب
[۱۶۳] مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۹۹.    
درگذشت.
[۱۶۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
[۱۶۵] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۵.    


امّ ایمن، کنیز آزاد شده پیامبر اکرم، و امّ فضل او را غسل دادند
[۱۶۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
و پیامبر با دستان مبارکش وی را در قبرستان حَجون (قبرستان ابوطالب) بدون ادای نماز به خاک سپرد، چرا که هنوز نماز میت واجب نشده بود.
[۱۶۷] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸۱۹.    
[۱۶۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
[۱۶۹] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    


این مصیبت چنان بر پیامبر گران آمد که فرمود: «این روزها، بر این امت دو مصیبت وارد شده که نمی‌دانم به کدامیک از آن دو بی‌تاب ترم»،
[۱۷۰] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۵.    
از اینرو آن سال عام الحزن نامیده شد.
[۱۷۱] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۲.    
[۱۷۲] مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
[۱۷۳] طبرسی، اعلام الوری باعلام الهد، ج۱، ص۵۳، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۰، چاپ سوم.    


قبر خدیجه پیوسته زیارتگاه مسلمانان بوده است ولی در سال ۱۳۴۳ وهابیون آن را ویران کردند.
[۱۷۴] محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۵.


خدیجه هنگامی که جان می‌داد، رسول خد بر او وارد شد و فرمود: «مرا آنچه می‌بینم ناگوارست و شاید خدا در ناگواری، خیری بسیار قرار دهد» و چون خدیجه وفات کرد، فاطمه می‌گریست و به رسول خدا می‌گفت: مادرم کجاست؟ پس جبرئیل بر او فرود آمد و گفت: به فاطمه بگو که خدای متعال برای مادرت در بهشت خانه‌ای از در و گوهر بنا کرده است که رنج و داد و بیدادی در آن نیست. و او در کنار آسیه و مریم است.
آری خدیجه، همان بانوی پاکدامن و مهربانی بود که امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) در وصف او این چنین می‌سراید: «هان‌ ای دو چشم من، باران اشک از آسمان دیدگانم فرو بارید، خدا این گریه و این باران اشک را در سوگ دو یار خدا، کار اسلام و قرآن و دو پشتیبان بی همانند پیامبر آزادی و عدالت بر شما مبارک سازد...

پیش‌تازترین زن در راه آزادی بود و با پیامبر نماز گذارد و به نیایش نشست، باران اشک فرو بارید. بر همان بانوی خود ساخته و پاک روش و پاک منشی که خدا خیمه و سرای او را پاک و پاکیزه ساخته است».
[۱۷۵] طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۱۷۵.    


در شماره و ترتیب فرزندان خدیجه از پیامبر، یعنی زینب، رقیه، امّ کلثوم، فاطمه،
[۱۷۶] زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۳۱.    
[۱۷۷] زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۱.    
[۱۷۸] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۵۲.    
[۱۷۹] ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
[۱۸۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۱.    
[۱۸۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۱.    
قاسم و عبداللّه
[۱۸۲] ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۳۰.    
[۱۸۳] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۲.    
[۱۸۴] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
اختلاف هست.
[۱۸۵] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱۹.
[۱۸۶] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۳۱-۱۲۷.
[۱۸۷] طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۳۰.
[۱۸۸] دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.


در برخی منابع از سه یا چهار پسر یاد شده که ظاهرآ القاب عبداللّه، یعنی طیب و طاهر، اسامی جداگانه‌ای در نظر گرفته شده‌اند.
[۱۸۹] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۲۴۵.    
[۱۹۰] طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۵.    
عده‌ای
[۱۹۱] ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۹.    
[۱۹۲] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸.    
زینب و برخی
[۱۹۳] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸۱۸۱۹.    
[۱۹۴] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۱۱۴.    
قاسم را اولین فرزند ایشان دانسته‌اند.

در مورد دختران نیز ترتیب قابل قبولی ارائه نشده است.
باتوجه به این‌که زینب در سی سالگی پیامبر متولد شده
[۱۹۵] نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الارب، ج۱۸، ص۲۱۸.    
به‌نظر می‌رسد بزرگترین فرزند حضرت بوده است و از آن‌جا که رقیه و امّ کلثوم پس از جدایی از پسران ابولهب یکی پس از دیگری به نکاح عثمان درآمدند
[۱۹۶] زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۲۲۳.    
[۱۹۷] ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۵۳.    
[۱۹۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۷.    
ظاهرا از حضرت فاطمه (سلام‌اللّه‌علیها) که در سال دوم یا پنجم بعد از بعثت متولد شد،
[۱۹۹] تستری، محمدتقی، رسالة فی تواریخ النبی و الآل علیهم‌السلام، ج۱، ص۸۹.    
بزرگترند.

حسن امین
[۲۰۰] حسن امین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۱، جزء۱، ص۳۸.
به نقل از آل یاسین به دلیل تشتت و اختلاف در اسناد تاریخی، جز فاطمه دختر دیگری برای خدیجه از پیامبر قائل نیست. این‌نظر را جعفر مرتضی عاملی در کتاب ربائب الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): شبهات و ردود (قم ۱۳۸۶ش) و کتاب البنات ربائب: قل‌ هاتوا برهانکم (قم ۱۳۸۶ش) با تفصیل بیشتری مورد تاکید قرار داده است.

این نظر را ابوماذ بن احمد در کتاب زینب و رقیه و‌ ام کلثوم بنات رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) الربائبه (کویت ۲۰۰۷) و خلیفة عبید کلبانی عمانی در کتاب اولاد النبی و هل للنبی بنت غیرالزهراء (بیروت ۱۴۲۸/ ۲۰۰۷) مورد نقد قرار داده‌اند.

در فضیلت خدیجه و ارزش و احترام او نزد پیامبر و خویشان وی، سخنان زیادی وارد شده است. از این احادیث چنین برداشت می‌شود که خدیجه محبوب‌ترین زن ایشان بوده است.
[۲۰۱] ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۲۴۴۲۴۵.    
[۲۰۲] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱۱۸۲۳.    


۹.۱ - بهترین زنان جهان

بنابر حدیثی از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تفسیر آیه ۴۲ سوره آل عمران خطاب به امام علی (علیه‌السلام)، خدیجه یکی از چهار زن برتر دنیا بوده است.
[۲۰۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۳۶.    
[۲۰۴] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱۱۸۲۳.    

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او را یکی از بهترین زنان جهان معرفی فرموده و
[۲۰۵] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۶۴.    
[۲۰۶] ابن حبان، صحیح ابن حبان، ج۱۵، ص۴۷۰، تحقیق شعیب الارنؤوط، الرساله، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
در وصفش فرمودند: خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در زیبایی یکی از نیکوترین زنان و در خردورزی از کامل‌ترین زنان و در فرزانگی از داناترین زنان بود. او عفیف‌ترین، متدین‌ترین، باحیاترین، با شخصیت‌ترین و برازنده‌ترین زنان بود.
[۲۰۷] انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهرا (سلام‌الله‌علیهم)، ج۲۱، ص۳۷۱، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸، چاپ اول.    
سخنان صریح پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خوبی از موقعیت ممتاز خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در نزد ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و شخصیت‌ والای او در مقایسه با دیگر زنان خبر می‌دهد.
ابوطالب نیز از خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) بعنوان بانویی کامل و پر میمنت و فاضل یاد کرده ساحتش را از هرگونه ننگ و عیب بری می‌دانست.
[۲۰۸] بکری، احمد بن عبدالله، الانوار فی مولد النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱، ص۳۰۸، قم، شریف رضی، ۱۴۱۱.    
[۲۰۹] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۶، ص۵۶، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    


ذهبی هم خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) را چنین می‌ستاید: «خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) از حیث کمال از کامل‌ترین زنان بود او عاقله، جلیله، کریمه و از اهل بهشت بود رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) او را ثنا گفت و بر دیگر زنانش تفضیل داد و در بزرگداشتش بسیاری سخنان فرمود».
[۲۱۰] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۱۱۰، شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۹۹۳، چاپ نهم.    
[۲۱۱] سیلاوی، غالب، الانوار الساطعه، ص۱۲۰، بی‌جا، علمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱.


از عظمت روحی این بانو همین بس که از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که جبرئیل بر من نازل شد و گفت هم‌اکنون خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) با ظرفی از غذا و نوشیدنی بر تو وارد می‌شود، پس هر گاه آمد سلام خدا و من را به او برسان.
[۲۱۲] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۰۱، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۲۱۳] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ص۳۵۱-۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۲۱۴] ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۹.۲ - علاقه پیامبر به خدیجه

از عایشه روایت شده است که رسول خدا هرگاه گوسفندی قربانی می‌کرد از گوشت آن برای دوستان خدیجه می‌فرستاد.
[۲۱۵] نَوَوی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، جزء۱۵ـ۱۶، ص۵۲ـ۵۳.
[۲۱۶] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۰۳.    
همچنین آورده‌اند که پیامبر خطاب به امام علی (علیه‌السلام )فرمود: «تو همسری چون فاطمه داری که من چنان همسری ندارم، تو مادرزنی چون خدیجه داری که من چنان مادرزنی ندارم».
[۲۱۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۰، ص۶۸.    


عایشه بارها گفته بود: «به هیچ‌یک از زنان پیامبر به‌اندازه خدیجه حسادت نورزیدم در حالی‌که هرگز او را ندیده بودم و این به‌سبب یادآوری بیش از حد او توسط پیامبر بود».
[۲۱۸] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.    
[۲۱۹] ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۵، ص۷۰۲.    
[۲۲۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۱۲.    
[۲۲۱] یحیی بن شرف نَوَوی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۲۰، ص۳۹۵.


شخصیت ممتاز و بی‌مانند حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) و محبت‌ها و حمایت‌های بی‌دریغ او از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز اوصاف ممتاز و ارزنده‌اش چنان جاذبه‌ای در رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ایجاد کرده بود که ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حتی سال‌ها بعد از وفات خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) نیز با تمام وجود به او اظهار عشق و علاقه می‌نمود و لحظه‌ای از یادآوری ارزش‌های وجودی‌اش غافل نمی‌شد و حق‌شناسانه زحمات و خدمات او را یادآوری می‌کرد؛ به‌طوری که یاد مکرر خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) موجبات رشک و حسد بعضی از زنان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را فراهم می‌آورد و گاه با اعتراض آن‌ها مواجه می‌شد، عایشه نقل کرده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خانه خارج نمی‌شد؛ مگر آن‌که از خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) یادی می‌کرد و ثنایش می‌گفت روزی غیرت زنانگی‌ام بر من مسلط شد و گفتم: او پیرزنی بیش نبود که خدا [ بعد از مرگش . ] بهترش را نصیب تو کرد، پس حضرت به شدت برآشفت و فرمود: نه به خدا قسم خدا بهتر از او را نصیبم نکرد او به من ایمان آورد، زمانی که مردم کافر بودند و تصدیقم کرد زمانی که مردم تکذیبم می‌کردند و به مالش مرا یاری می‌رساند، زمانی که مردم تحریمم کردند و خدا از او فرزندانی نصیبم کرد که از دیگر زنان نصیبم نکرد.
[۲۲۲] عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ص۱۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
[۲۲۳] نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۱۸، ص۱۷۲.    
[۲۲۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۴، ص۱۸۲۳، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
[۲۲۵] دولابی، محمد بن احمد، الذریة الطاهره، ج۱، ص۳۱.    


رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به‌گونه‌ای از خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) یاد می‌کردند که گویی در دنیا زن دیگری جز خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) نبود.
[۲۲۶] سید بن طاووس، الطرائف، ج۱، ص۲۹۱، قم، چاپخانه خیام، ۱۴۰۰.    
[۲۲۷] ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۳، ص۱۲۸، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
[۲۲۸] مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۲، ص۲۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
[۲۲۹] بدرالدین عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۶، ص۲۸۰.    
یاد و نام خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) برای حضرت چندان عزیز بود که عایشه نیز جهت تقرب به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از نام و یاد خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) بهره می‌برد.
[۲۳۰] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۴۷۹.    
پیامبر گرامی‌اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بارها به یاد خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) گریستند و می‌فرمود: أین مثل خدیجه (سلام‌الله‌علیهم).
[۲۳۱] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۳۱، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
نهایت عشق و علاقه حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) را می‌توان در روز فتح مکه دریافت در آن روز ایشان مسیر حرکت خود را به‌گونه‌ای تعیین فرمودند که از کنار مزار خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) عبور نمایند، ایشان در حجون در کنار قبر خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) خیمه زده و از آن‌جا لشکر مسلمانان را فرماندهی می‌کردند.
[۲۳۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۵۶، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷، چاپ دوم.    
[۲۳۳] ابن کثیر، البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا، ج۴، ص۲۹۰.    
علاقه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) به حدی بود که از هر چیز و هر کسی که به نوعی در زمان حیات خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) یاد و نام خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) را برایش تداعی می‌کرد به شایستگی استقبال می‌کرد.

۹.۳ - استحباب زیارت خدیجه

زیارت حضرت خدیجه (علیها‌السّلام) در قبرستان مَعْلات (حجون یا قبرستان ابوطالب) و نیز حضور در خانه وی که محلّ سکونت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و تولّد حضرت فاطمه (علیها‌السّلام) بوده و دعا کردن در آن‌جا مستحب است.
[۲۳۴] عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، ج۱، ص۴۶۸.    
[۲۳۵] نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۶۹.    

البته در گذشته در محلّ خانه حضرت خدیجه (علیها‌السّلام) مسجدی بنا شده بود که در بازسازی‌های اخیر از میان رفته و امروزه نشانه‌ای از آن نیست.
[۲۳۶] جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۵.    


مهر و محبت خدیجه به فرزندانش چنان بود که خاطره او تا نسل‌ها در خاندان پیامبر اسلام برجای مانده بود و همواره از او به نیکی یاد می‌شد.
امام حسین (علیه‌السلام) در واقعه عاشورا در کربلا در مقابل سپاه شام به مادربزرگش خدیجه فخر می‌ورزید که اولین زن مسلمان بود
[۲۳۷] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۴، ص۳۱۸.    
امام سجاد (علیه‌السلام) در خطبه‌اش در مجلس یزید در دمشق بعد از واقعه عاشورا، خود را فرزند بانوی بزرگ اسلام، خدیجه (علیها‌السّلام) می‌دانست.
[۲۳۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۷۴.    
همچنین زبیر بن عوام در مباحثه‌ای با ابن عباس عمه‌اش خدیجه را مایه مباهات خویش می‌دانست.
[۲۳۹] ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۹، ص۳۲۵.    

نیز گفته شده خداوند به واسطه امین وحی، جبرئیل، بر او سلام فرستاده و او را گرامی داشته است.
[۲۴۰] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۸، ص۳۸۵.    
[۲۴۱] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۲۵.    
[۲۴۲] ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱.    


در کتب روایی، خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) از روات حدیث رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر شمرده شده است. ابن عباس
[۲۴۳] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۸۴، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
و عبدالله بن حارث
[۲۴۴] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲، قم، انتشارات اهل بیت (علیه‌السّلام).
و دیگران از او روایاتی را نقل کرده‌اند؛ از جمله این روایات روایتی است که ابن عباس از خدیجه (سلام‌الله‌علیهم) در خصوص خصائل نه‌گانه‌ علی (علیه‌السّلام) روایت کرده است.
[۲۴۵] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۸۴، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    


کتاب‌های فراوانی درباره خدیجه نوشته شده است.
کهن‌ترین این آثار کتاب خدیجة و عَقِبِها و اَزْواجها نوشته ابوالحسن علی بن عبداللّه خدیجی است که ادعا داشته از نوادگان خدیجه از همسرش‌ هاله است.
[۲۴۶] نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۷.    

خدیجة‌ ام المؤمنین: هی قصة دینیة تاریخیة نوشته زهران عیسوی افندی، نیز از آثار متاخر است.
[۲۴۷] یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج۲، ص۹۷۹.    


(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۳) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ عادل احمد رفاعی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۴) ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، (بی‌جا): دارالفکر، ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
(۵) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش.
(۶) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۷) ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/ ۱۹۴۲، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۸) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۹) ابن حزم، جوامع السیرة، و خمس رسائل اخری، چاپ احسان عباس و ناصرالدین اسد، (قاهره ۱۹۵۰).
(۱۰) ابن سعد، الطبقات الکبری (بیروت).
(۱۱) ابن سیدالناس، السیرةالنبویة، المسمی عیونالاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۱۲) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۱۳) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۱۴) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱.
(۱۵) ابن کلبی، جمهرةالنسب لابن الکلبی، ج۱، چاپ محمود فردوس عظم، قاهره (۱۹۸۲).
(۱۶) ابن هشام، السیرةالنبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی‌تا).
(۱۷) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
(۱۸) حسن امین، دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۱، جزء۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۹) محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، (بیروت) ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲.
(۲۰) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲۱) احمد بن عبداللّه بکری، الانوار فی مولدالنبی محمد «ص»، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۲۲) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
(۲۳) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۲۴) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸.
(۲۵) علی بن ابراهیم حلبی، السیرةالحلبیة، بیروت (۱۳۳۰)، چاپ افست (بی‌تا).
(۲۶) «حِلْیةُ رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بروایة الحسن و الحسین علیهم‌االسلام»، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم الحدیث، ش ۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷).
(۲۷) عبدالمؤمن بن خلف دمیاطی، کتاب نساء رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وسلّم و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۲۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۲۹) سلوی بالحاج صالح، دثّرینی یا خدیجة: دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، بیروت ۱۹۹۹.
(۳۰) عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۳۱) محمدتقی شوشتری، رسالة فی تواریخ النبی و الآل علیهم‌السلام، در محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج۱۲، قم ۱۴۲۴.
(۳۲) فضل بن حسن طبرسی، الاعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
(۳۳) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ‌هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۳۴) احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳).
(۳۵) جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرةالنبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۳۶) عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، دمشق ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۳۷) علی بن احمد کوفی، کتاب الاستغاثة، (بی‌جا: بینا، بی‌تا).
(۳۸) مجلسی، بحار الانوار.
(۳۹) مسعودی، التنبیه.
(۴۰) مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳.
(۴۱) احمد بن علی مَقریزی، امتاع الاسماع، ج۱، چاپ محمود محمد شاکر، (قاهره): لجنةالتالیف و الترجمة و النشر، (بی‌تا).
(۴۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعةالمشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۴۳) یحیی بن شرف نَوَوی، صحیح مسلم بشرح النووی، چاپ ابوعبدالرحمان عادل بن سعد، قاهره (۲۰۰۳).
(۴۴) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایةالارب فی فنون الارب، قاهره (۱۹۲۳) ـ۱۹۹۰.
(۴۵) یعقوبی، تاریخ یعقوبی.

۱. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۰۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    
۲. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحاب، ج۸، ص۹۹ه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵.    
۴. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۲، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    
۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸-۹۹، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.    
۶. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۰.    
۷. ↑ اصفهانی، ابو الفرج، مقاتل الطالبین، ص۲۹.    
۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۰۵.    
۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۶.    
۱۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۷.    
۱۱. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۴.    
۱۲. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱.
۱۳. ↑ دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۲.
۱۴. ↑ کوفی، علی بن احمد، کتاب الاستغاثة، ج۱، ص۶۴۷۰.    
۱۵. ↑ ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۳۸.    
۱۶. ↑ عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۲، ص۱۹۱.    
۱۷. ↑ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۳، ص۱۹۰.    
۱۸. ↑ سلوی بالحاج صالح، دثّرینی یا خدیجة: دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
۱۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۴۱۵.    
۲۰. ↑ ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۶۹.    
۲۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۵.    
۲۲. ↑ ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.    
۲۳. ↑ دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۱.
۲۴. ↑ ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۲۷۹.
۲۵. ↑ سهیلی، عبدالرحمان بن عبداللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۲، ص۲۴۶.    
۲۶. ↑ ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۲.    
۲۷. ↑ نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الارب، ج۱۸، ص۱۷۱.    
۲۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۲۴۲۳.    
۲۹. ↑ زبیری، مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ج۱، ص۳۳۳۳۳۴.    
۳۰. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
۳۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.    
۳۲. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۶، ص۴۳۷.    
۳۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۲۲۴۲۳.    
۳۴. ↑ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ج۱، ص۸۰۸۱.    
۳۵. ↑ طهماز، عبدالحمید محمد، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۵۳ـ۵۷.
۳۶. ↑ حسینی جلالی، محمدرضا، «حِلْیةُ رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بروایة الحسن و الحسین علیهم‌االسلام»، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۸۴.
۳۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
۳۸. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۷.    
۳۹. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱.    
۴۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶.    
۴۱. ↑ سلوی بالحاج صالح، دثّرینی یا خدیجة: دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، ج۱، ص۳۳ـ۳۹.
۴۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۹.    
۴۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    
۴۴. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱۸۲.    
۴۵. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۸۷-۱۸۸.    
۴۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۶.    
۴۷. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱ـ۱۲.
۴۸. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
۴۹. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۲.
۵۰. ↑ ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۳.    
۵۱. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
۵۲. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
۵۳. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
۵۴. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۱۰.    
۵۵. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۹۷.    
۵۶. ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱۴، ص۹۵.    
۵۷. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱.    
۵۸. ↑ ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۰.    
۵۹. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۹۲۰۰.    
۶۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
۶۱. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱.
۶۲. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۶۵۶۷.    
۶۳. ↑ دفیل، علی محمد علی، خدیجه سلام‌الله‌علیهم، ترجمه دکتر فیروز حریرچی، ص۱۱.
۶۴. ↑ کوفی، علی بن احمد، الاستغاثه، ج۱، ص۷۰ –۶۴.    
۶۵. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۹۲۰۰.    
۶۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
۶۷. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۸۸.    
۶۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۰۱۳۱.    
۶۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۳۲۴.    
۷۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۵.    
۷۱. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۴.    
۷۲. ↑ بکری، احمد بن عبداللّه، الانوار فی مولد النبی محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ج۱، ص۳۳۵.    
۷۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۰۷۶.    
۷۴. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
۷۵. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱۱۳۲.    
۷۶. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۷.    
۷۷. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۹۰ـ۹۱.
۷۸. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
۷۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱.    
۸۰. ↑ دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۳۱۹۸۹.
۸۱. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۰۰.    
۸۲. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۱۸۲.    
۸۳. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
۸۴. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۳۵۴.    
۸۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۲۸۱، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷، چاپ دوم.    
۸۶. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۸۷. ↑ ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۰۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸، چاپ دوم.    
۸۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۷.    
۸۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۱۱۳۲.    
۹۰. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
۹۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    
۹۲. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
۹۳. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۲.    
۹۴. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
۹۵. ↑ ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۱.    
۹۶. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
۹۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۴.    
۹۸. ↑ سهیلی، عبدالرحمان بن عبداللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، ج۲، ص۲۴۶.    
۹۹. ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۷۰.    
۱۰۰. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۰.    
۱۰۱. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۸۲.    
۱۰۲. ↑ ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۷۴.    
۱۰۳. ↑ ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۷۲.    
۱۰۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۲.    
۱۰۵. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱.    
۱۰۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۳۲۱۳۳.    
۱۰۷. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۸.    
۱۰۸. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱.    
۱۰۹. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۹۴.    
۱۱۰. ↑ عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۳۲ـ۳۵.
۱۱۱. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
۱۱۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۷.    
۱۱۳. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۷.    
۱۱۴. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
۱۱۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۰.    
۱۱۶. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۱۲.    
۱۱۷. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۹۰.    
۱۱۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۰.    
۱۱۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۰۷۶.    
۱۲۰. ↑ ازرقی، محمد بن عبداللّه، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۲۵۱.    
۱۲۱. ↑ ازرقی، محمد بن عبداللّه، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، ج۲، ص۱۹۹.    
۱۲۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷.    
۱۲۳. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
۱۲۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۸.    
۱۲۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸.    
۱۲۶. ↑ عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۳۵ـ۴۰.
۱۲۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۷۱.    
۱۲۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۶، ص۵۲.    
۱۲۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۶.    
۱۳۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۹۷.    
۱۳۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۶۷.    
۱۳۲. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۱۲۶.    
۱۳۳. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۳۲۱۳۳.    
۱۳۴. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۲۲۲۲۴.    
۱۳۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۲۱ـ۱۲۲.
۱۳۶. ↑ عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۳، ص۹.    
۱۳۷. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۱.    
۱۳۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷.    
۱۳۹. ↑ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج۳، ص۱۹۱.    
۱۴۰. ↑ عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة‌ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، ج۱، ص۸۰ـ۸۲.
۱۴۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۷۱۸.    
۱۴۲. ↑ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۲، ص۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۴۳. ↑ ابن سید الناس، ابو الفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴، چاپ اول.    
۱۴۴. ↑ ذهبی، شمس الدین محمد، تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۳، چاپ دوم.    
۱۴۵. ↑ ببیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ج۲، ص۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۴۶. ↑ ابن سید الناس، ابوالفتح، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴، چاپ اول.    
۱۴۷. ↑ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۳۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۳، چاپ دوم.    
۱۴۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۷.    
۱۴۹. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۵.    
۱۵۰. ↑ ضحی/سوره۹۳، آیه۸.    
۱۵۱. ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۸۴.    
۱۵۲. ↑ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیرج۴، ص۴۵۸.    
۱۵۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۹، ص۶۳.    
۱۵۴. ↑ طوسی، محمد بن حسن، امالی، ص۴۶۸، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴.    
۱۵۵. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۱۶۱.    
۱۵۶. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵.    
۱۵۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۷.    
۱۵۸. ↑ کرمی فریدنی، علی، جلوه‌هایی از فروغ آسمان حجاز، ج۱، ص۱۴.
۱۵۹. ↑ جمعی از نویسندگان، القاب الرسول و عترته، ص۲۹.
۱۶۰. ↑ کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ج۲، ص۴۲۲.
۱۶۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج۳، ص۸۴۳.
۱۶۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸.    
۱۶۳. ↑ مسعودی، التنبیه، ج۱، ص۱۹۹.    
۱۶۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
۱۶۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۵.    
۱۶۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
۱۶۷. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۸۱۹.    
۱۶۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۶.    
۱۶۹. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
۱۷۰. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۵.    
۱۷۱. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۲.    
۱۷۲. ↑ مَقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۴۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
۱۷۳. ↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهد، ج۱، ص۵۳، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۰، چاپ سوم.    
۱۷۴. ↑ محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۵.
۱۷۵. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۱۷۵.    
۱۷۶. ↑ زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۳۱.    
۱۷۷. ↑ زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۱.    
۱۷۸. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۵۲.    
۱۷۹. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، المُحَبَّر، ج۱، ص۷۹.    
۱۸۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۱.    
۱۸۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۱.    
۱۸۲. ↑ ابن کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، ج۱، ص۳۰.    
۱۸۳. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۰۲.    
۱۸۴. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.    
۱۸۵. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۱۹.
۱۸۶. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۳۱-۱۲۷.
۱۸۷. ↑ طبری، احمد بن عبداللّه، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، ج۱، ص۱۳۰.
۱۸۸. ↑ دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف، نساء رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌وسلّم) و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، ج۱، ص۳۴ـ۳۵.
۱۸۹. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۲۴۵.    
۱۹۰. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، الاعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۲۷۵.    
۱۹۱. ↑ ابن حزم، ابومحمد، علی ‌بن ‌احمد، جوامع السیرة، ج۱، ص۳۹.    
۱۹۲. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸.    
۱۹۳. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۱۸۱۸۱۹.    
۱۹۴. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۷، ص۱۱۴.    
۱۹۵. ↑ نویری، احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الارب، ج۱۸، ص۲۱۸.    
۱۹۶. ↑ زبیری، مصعب بن عبداللّه، نسب قریش، ج۱، ص۲۲۲۳.    
۱۹۷. ↑ ابن حبیب، محمد بن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ج۱، ص۵۳.    
۱۹۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۷.    
۱۹۹. ↑ تستری، محمدتقی، رسالة فی تواریخ النبی و الآل علیهم‌السلام، ج۱، ص۸۹.    
۲۰۰. ↑ حسن امین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۱، جزء۱، ص۳۸.
۲۰۱. ↑ ابن اسحاق، محمد بن اسحاق، السیر و المغازی، ج۱، ص۲۴۴۲۴۵.    
۲۰۲. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱۱۸۲۳.    
۲۰۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۳۶.    
۲۰۴. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱۱۸۲۳.    
۲۰۵. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۶۴.    
۲۰۶. ↑ ابن حبان، صحیح ابن حبان، ج۱۵، ص۴۷۰، تحقیق شعیب الارنؤوط، الرساله، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
۲۰۷. ↑ انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهرا (سلام‌الله‌علیهم)، ج۲۱، ص۳۷۱، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸، چاپ اول.    
۲۰۸. ↑ بکری، احمد بن عبدالله، الانوار فی مولد النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱، ص۳۰۸، قم، شریف رضی، ۱۴۱۱.    
۲۰۹. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۶، ص۵۶، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
۲۱۰. ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۱۱۰، شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۹۹۳، چاپ نهم.    
۲۱۱. ↑ سیلاوی، غالب، الانوار الساطعه، ص۱۲۰، بی‌جا، علمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱.
۲۱۲. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۰۱، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۱۳. ↑ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه، ص۳۵۱-۳۵۲، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۱۴. ↑ ابن هشام حمیری، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۱، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۱۵. ↑ نَوَوی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۸، جزء۱۵ـ۱۶، ص۵۲ـ۵۳.
۲۱۶. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۱۰۳.    
۲۱۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۰، ص۶۸.    
۲۱۸. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸.    
۲۱۹. ↑ ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، ج۵، ص۷۰۲.    
۲۲۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۴۱۲.    
۲۲۱. ↑ یحیی بن شرف نَوَوی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۲۰، ص۳۹۵.
۲۲۲. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، ص۱۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۲۲۳. ↑ نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۱۸، ص۱۷۲.    
۲۲۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۴، ص۱۸۲۳، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
۲۲۵. ↑ دولابی، محمد بن احمد، الذریة الطاهره، ج۱، ص۳۱.    
۲۲۶. ↑ سید بن طاووس، الطرائف، ج۱، ص۲۹۱، قم، چاپخانه خیام، ۱۴۰۰.    
۲۲۷. ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۳، ص۱۲۸، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.    
۲۲۸. ↑ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۲، ص۲۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، چاپ اول.    
۲۲۹. ↑ بدرالدین عینی، محمود بن احمد، عمدة القاری، ج۱۶، ص۲۸۰.    
۲۳۰. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۴۷۹.    
۲۳۱. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۳۱، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
۲۳۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۵۶، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷، چاپ دوم.    
۲۳۳. ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا، ج۴، ص۲۹۰.    
۲۳۴. ↑ عاملی، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، ج۱، ص۴۶۸.    
۲۳۵. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۶۹.    
۲۳۶. ↑ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۵.    
۲۳۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۴، ص۳۱۸.    
۲۳۸. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۷۴.    
۲۳۹. ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۹، ص۳۲۵.    
۲۴۰. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۸، ص۳۸۵.    
۲۴۱. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۲۵.    
۲۴۲. ↑ ابن عبدالبر، یوسف ‌بن ‌عبد‌اللهّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۸۲۱.    
۲۴۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۸۴، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
۲۴۴. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲، قم، انتشارات اهل بیت (علیه‌السّلام).
۲۴۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۸، ص۸۴، تهران، اسلامیه، بی‌تا.    
۲۴۶. ↑ نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۷.    
۲۴۷. ↑ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج۲، ص۹۷۹.    


• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «حضرت خدیجه».    
• موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۴۳۸.    
• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۳/۲۳.    
• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ام المؤمنین خدیجه کبری (سلام‌الله‌علیها)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۳/۲۳.    


رده‌های این صفحه : ازدواج‌ های پیامبر | اشراف مکه | اهالی مکه | تاریخ اسلام | تاریخ زندگانی پیامبر | زنان صحابی | زنان صدر اسلام | مسلمانان نخست | همسران پیامبر
جعبه ابزار