العروة الوثقی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب العروة الوثقى از مهم ترین تالیفات
آية اللّٰه سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى ( قدس سره) می باشد، این کتاب از مهم ترین کتب فتوایی نزد
شیعه امامیه است که جامع بسیاری از
فروع فقهی با عبارات شیوا می باشد.
صفحات زرين دانش، فضيلت و مبارزه به دست با كفايت مردان الهى رقم مى‌خورد. آنان چون خورشيدى بر تارك پرافتخار تاريخ درخشيده، پرتو نورشان گرمابخش جانهاى خسته است تا تحركى دوباره يابد. به رغم
شعار استعمارگران مبنى بر جدايى
دين از سياسيت، عالمان متعهد و دين پرور با حضور در ميادين
سياست ، مردانه از حقوق مظلومان و ستمديدگان حمايت كردند. آنان در جبهه نبرد با كافران گاه تا مرز
شهادت پيش رفته، قلم خويش را به مركب خون سيراب كردند. بزرگمرد دانش و
جهاد آية الله العظمى سيد محمد كاظم يزدى از يك سو در
جبهه مبارزه با جهل و از سويى در نبرد با كفار سر آمد عصر خويش بود. بر فقاهتش، كتاب عروه الوثقى و بر عرفانش، مناجات نامه بستان راز و گلستان نياز و بر سياستش، موضع گيرى روشنگرانه وى در
انقلاب مشروطيت و همگامى او با آية الله شهيد
شيخ فضل الله نورى و نيز شهادت فرزندش در ميدان نبرد، بهترين گواه است.
آن وجود سعادتمند در سال ۱۲۴۸ قمرى در روستاى« كسنويه» يزد پا به عرصه گيتى نهاد. از همان زمان بزرگى در چهره كوچكش نمايان بود و با تولدش، رشته‌هاى اميد را در قلب پدر و مادر خويش محكم ساخت. پدرش به تبرك نام
رسول خدا صلى الله عليه و آله و با ياد امام هشتم شيعيان، او را محمد كاظم نام نهاد.
درس و تحصيل: سيد محمد كاظم دوران كودكى و نوجوانى را پشت سر گذاشت و با تشويقهاى پدر و مهم‌تر از همه عنايت خاص خداوند به علوم دينى رو آورد. و حوزه علميه« دو منار» يزد يعنى بزرگترين حوزه آن شهر، پذيراى آن نوجوان مخلص از دودمان پاك
پيامبر صلى الله عليه و آله شد. سيد محمد كاظم مدتها در درس
ادبيات استاد ملا
محمد ابراهيم اردكانى و زين العابدين عقدايى شركت كرد و از آن دو بهره‌هاى فراوان برد. جديت فراوانش در كسب علوم
اهل بيت عليهم السلام او را مورد توجه اساتيد مدرسه قرار داد. پس از اتمام
ادبيات عرب ، در درس فقه و اصول
آخوند ملا هادى يزدى كه از علماى بزرگ آن زمان محسوب مى‌شد دوره سطح را به پايان رسانيد. ديرى نپاييد كه مقام علمى‌اش او را در زمره نزديكان خاص استاد جاى داد. با توصيه استاد، در ضمن فراگيرى فقه و اصول، به تدريس ادبيات پرداخت. كيفيت تدريس و شيوه بيان او، سرانجام كار را بدانجا رساند كه بعد از اندك زمانى سيد محمد كاظم يزدى به مثابه يكى از اساتيد
حوزه علميه يزد شناخته شد. جوان يزدى پس از مشورت با دو استادش، اردكانى و عقدايى، به اميد بهره‌مندى از وجود مقدس
امام هشتم عليه السلام راهى
مشهد مقدس شد تا با
استعانت از آن امام همام، به مقامات علمى و معنوى نايل آيد. وى در مدت زمان كوتاهى،
علم هيئت و رياضى را آموخت و طولى نكشيد كه در زمره اساتيد اين علوم در آمد. حوزه علميه اصفهان نيز دورانى به وجود استادى گرانقدر چون يزدى مفتخر گرديد. وى با ورودش به
اصفهان در مدرسه صدر سكونت گزيد. سيد محمد كاظم، ابتدا درس علامه
شيخ محمد باقر نجفى فرزند شيخ محمد تقى نجفى، نويسنده كتاب«
هدايه المسترشدين » را بر درس ساير علما ترجيح داد. و از محضر اساتيدى چون آيه الله
سيد محمد باقر موسوى خوانسارى و برادرش آيه الله حاج ميرزا هاشم خوانسارى و آيه الله محمد جعفر آباده‌اى استفاده‌هاى فراوانى برد. سيد محمد كاظم در سال ۱۲۸۱ ق. با
اجازه و معرفى استادش آيه الله شيخ محمد باقر نجفى، به همراه چند تن از علما به
نجف اشرف هجرت كرد و در آنجا از محضر بزرگانى همچون آيه الله
سيد محمد حسن شيرازى ( ميرزاى بزرگ) فتوا دار
تحريم تنباكو ، آيه الله شيخ راضى و آيه الله شيخ مهدى جعفرى و آيه الله شيخ
مهدى آل كاشف الغطاء استفاده‌هاى علمى و توشه معنوى فراوانى كسب نمود. استاد يزدى تبار، هيچ گاه از تدريس غافل نبود. وى بعد از هجرت ميرزاى شيرازى به سامرا به طور رسمى حوزه درس خود را در نجف تشكيل داد و به تدريس دروس عالى
فقه و اصول كه مرحله نهايى تحصيلات حوزوى است، پرداخت. ديرى نپاييد كه شاگردان زيادى در درس ايشان حاضر شدند، به طورى كه عدد آنان را تا دويست نفر ذكر كرده‌اند.
استاد آيه الله يزدى، بر مباحث فقهى تسلط كامل داشت. از اين رو مسائل مشكل و پيچيده فقهى را با بيانى روان و ساده و با استدلالى قوى، به طلاب عرضه مى‌كرد، به گونه‌اى كه شاگردان فراوانى جذب شيوه درس وى شدند. آن گونه كه مورخان نوشته‌اند وى با تسلط كامل و مهارت تحسين برانگيز و
استدلال قوى به طرح نظرات خود مى‌پرداخت و ابواب مختلف فقهى را يكى پس از ديگرى به بهترين وجه و آسانترين شيوه به پايان مى‌رساند. او بدون استدلال قوى و قانع كننده، از مباحث علمى نمى‌گذشت و به مثالهاى فراوان فقهى
استشهاد مى‌كرد. وقتى شاگردان اشكالات و سوالات خود را مطرح يا در مثالهاى ايشان خدشه مى‌كردند، با سعه صدر به سخن آنان گوش مى‌داد و با وقار خاص به آنان مى‌گفت:« اين اشكال به ذهن من نيز آمده! آنگاه به اشكال جواب مى‌داد.» آية الله العظمى سيد محمد كاظم يزدى، سيره علماى صالح گذشته را در زمينه مرجعيت رعايت مى‌كرد و با اينكه از بزرگترين علماى آن زمان به شمار مى‌آمد همواره از پذيرش اين امر خطير اجتناب ورزيده، دورى مى‌جست. مردم و علماى نجف كه به مقام علمى و معنوى وى بخصوص پس از رحلت ميرزاى بزرگ در سال ۱۳۱۲ ق. پى برده بودند نسبت به پذيرش مرجعيت، بهآن فقيه وارسته، اصرار مى‌كردند. ايشان سرانجام با احساس مسؤوليت در قبال سرنوشت اسلام و مسلمين، به اين بار گران تن سپرد و با قبول مرجعيت جهان اسلام در رديف علمايى همچون آية الله العظمى
آخوند خراسانى ( متوفاى ۱۳۲۹ ق.) و آية الله العظمى شيخ محمد طه نجف( متوفاى ۱۳۲۳ ق.) و ديگر مراجع آن زمان جاى گرفت. وى بعد از رحلت آخوند خراسانى و آية الله محمد طه نجف، زعيم بزرگ جهان تشيع گرديد و به مثابه بزرگترين قدرت مذهبى و يگانه پاسدار حريم تشيع، حفظ كيان مسلمين را بر عهده گرفت. آن روز كه دشمنان اسلام، كمر به نابودى اسلام بسته بودند اين مرد بزرگ چونان مجاهدى نستوه و سياستمدارى فرزانه به صحنه آمد.
مشروطيت : در سال ۱۳۲۴ ق. انقلاب مشروطه در ايران به پيروزى رسيد. نخستين
مجلس شوراى ملى ايران تاسيس شد اختيارات شاه و دربار كاسته شد. مجلس شوراى ملى قوانينى براى حل مشكلهاى سياسى، اقتصادى، فرهنگى و آموزش كشور تدوين نمود. مراجع تقليد نجف از جمله آخوند خراسانى،
شيخ عبدالله مازندرانى و ميرزا حسين تهرانى از ابتداى مشروطه به پشتيبانى آن بر آمدند. در ايران نيز آيه الله سيد محمد طباطبايى و آيه الله سيد عبدالله بهبهانى رهبرى نهضت مشروطه را بر عهده داشتند. اما گروهى از مراجع
تقليد و مجتهدان پس از مدتى كه عملكرد روشنفكران غربزده و برخى از نمايندگان مجلس را در مخالفت با مذهب مشاهده نمودند، خواستار مشروطه مشروعه شدند. آيه الله شيخ فضل الله نورى رهبرى مجتهدان هوادار مشروطه مشروعه را در ايران- كه تعدادشان به بيست مى‌رسيد- به عهده داشت. آيه الله العظمى سيد محمد كاظم يزدى نيز جزو اين گروه بود. وى خواستار بر پايى
حكومت اسلامى و نظام مشروطه موافق با شرع
اسلام بود. او از ابتدا سكوت كرد. زيرا سه تن از مراجع تقليد نجف، پشتيبان مشروعه بودند. موافقت عده‌اى ازعالمان سرشناس نظير آيات والا مقام خراسانى، بهبهانى، طباطبايى، عبدالله مازندرانى و ميرزا حسين تهرانى با مشروطيت، فقط نوعى همراهى و همكارى با به
اصطلاح روشنفكران، در مبارزه با حكومت ظالمانه بود. و در واقع حضور علماى طراز اول، پاى مردم را به صحنه كشيد و انقلاب را در فراز و نشيبها يارى كرد. و گرنه روشنفكران در هيچ دوره، قدرتى همپاى قدرت علماى دين و مذهب نداشته‌اند كه بتوانند ملت را با سياسيتها و اهداف خويش همراه سازند. علماى موافق مشروطه هر چند قصد
اصلاح داشتند و در صدد تغيير اوضاع به نفع اسلام بودند اما آيه الله سيد محمد كاظم يزدى، دستى پنهان را مى‌ديد كه از آغاز، مشروطيت را از مشروعيت جدا مى‌كرد و براى دين و ديندارن نقشى در سياست قائل نبود. آن فقيه دورانديش به جمعى از شاگردانش گفته بود:« عاقبت مشروطه را تاريك مى‌بينم. چون آقايان به اسلام و روحانيت رحم نخواهند كرد. مى بينيم روزى را كه عمامه از سر روحانيت برداشته، آنان را از صحنه كنار خواهند زد.» بعد از اعلان قانون اساسى در دولت عثمانى، آيه الله سيد محمد كاظم يزدى به مخالفت با آن برخاست و به سختگيرى و آزار و اذيت
مسلمانان از سوى آن دولت
اعتراض نمود به طورى كه‌حكومت عثمانى او را به تبعيد خارج از عراق تهديد كرد. بعضى از مشروطه خواهان ايرانى، فرصت را غنيمت شمرده، از طريق ارسال تلگراف به استانبول، تهمتهاى ناروايى به او نسبت داده، به اين اميد كه از ناحيه حكومت عثمانى در حق وى سختگيرى شود و مورد آزار و اذيت قرار گيرد. اهميت موضع گيرى سيد در برابر خوديهاى دگر انديش وقتى آشكار مى‌شود كه بدانيم يكى از رهبران ترك تلاش نمود تا شايد بتواند با اقداماتش او را از نظرش منصرف سازد تا وى دست از مخالفت با قانون اساسى دولت عثمانى بر دارد. از همين رو در نجف اشرف به زيارت سيد شتافت و از او خواست كه با فتوايش
قانون اساسى آنان را مورد تاييد قرار دهد. سيد پس از اندكى درنگ جواب داد:« شعار شما شعار غربى و قانون شما، گرفته شده از بيگانه است. اينها كه از
آزادى و دموكراسى دم مى‌زنند در پوشش مظاهر غربى، جز نابودى اسلام چيزى در سر ندارند.»
زمانى كه
ايتاليا نيروهايش را براى اشغال كشور ليبى به حركت در آورد و مى‌رفت تا بخش عظيمى از ممالك اسلامى به اشغال بيگانگان در آيد اين مرجع عالي مقام، فتواى تاريخى و سرنوشت ساز خود را درباره وضعيت مسلمانان جهان صادر كرد.
فتواى جهاد ايشان چنين بود:« بسم الله الرحمن الرحيم در اين ايام كه دول اروپايى مانند ايتاليا به
طرابلس غرب( ليبى) حمله نموده و از طرفى روسها شمال
ايران را با قواى خود اشغال كرده‌اند و انگليسيها نيز نيروهاى خود را در جنوب ايران پياده كرده‌اند و اسلام را در معرض خطر نابوى قرار داده‌اند، بر عموم مسلمين از عرب و ايرانى، واجب است كه خود را براى عقب راندن كفار از ممالك اسلامى مهيا سازند و از
بذل جان و مال در راه بيرون راندن نيروهاى ايتاليا از طرابلس غرب و
اخراج قواى روسى و انگليسى از ايران، هيچ فروگذار نكنند، زيرا اين عمل از مهمترين فرايض اسلامى است، تا به يارى خداوند دو مملكت اسلامى از تهاجم صليبى‌ها محفوظ بماند. سيد محمد كاظم يزدى» در سال ۱۹۱۴ م( ۱۳۳۲ ق.) همزمان با جنگ جهانى اول،
انگلستان عليه امپراتور عثمانى اعلان جنگ داد و دامنه جنگ به كشور اسلامى
عراق كشيده شد. انگليس براى تصرف بصره در شط العرب نيرو پياده كرد. آيه الله سيد محمد كاظم يزدى با فتوى خود مبنى بر وجوب جهاد، مسلمانان را به جهاد عليه كفار انگليس ترغيب مى‌كرد. در اينجا بخشى از فتواى آن
فقيه مبارز را مى‌آوريم تا خوانندگان را با روحيه ضد استعمارى آن بزرگمرد تاريخ آشنا سازيم:«... فتواى ما مبنى بر دفاع در مقابل هجوم كفار بر بلاد مسلمين در همه جا پخش شده است. از آنجا كه دشمن نزديك شده و كار سخت بالا گرفته و مشكلات زيادى پديد آورده است بر هر كس لازم است در عقب راندن قواى دشمن و سعى در حفظ حدود و ثغور اسلام، با همه امكاناتى كه دارد غفلت نورزند...». بعد از
ابلاغ فتواى جهاد، جمع زيادى از علما به سوى جبهه‌هاى جنگ شتافتند. از جمله سيد محمد يزدى فرزند ارشد آيه الله يزدى، با حضور در جبهه رشادت خاصى از خود نشان داد و سرانجام نيز به درجه رفيع شهادت نايل گشت.
عالم پرهيزگار، آيه الله يزدى در طول عمر مبارك خود، آثار زيادى را به يادگار گذاشت و كمكهاى بسيارى به سرپرستان و يتيمان مبذول داشت. وى در عمران شهرها و روستاها بويژه در ساخت مسجد، حمام و كاروانسرا، همتى والا و نسبت به رسيدگى به امور حوزه‌هاى علميه و طلاب علوم دينى، عنايت خاصى داشت و بناهاى زيادى را بنياد نهاد كه مهمترين آنها، مدرسه علميه و كتابخانه ايشان در نجف اشرف است. اولين مدرسه، معروف به مدرسه سيد در خيابانى بين خيابان رسول و بازار حويش قرار دارد و دومين مدرسه نيز در محله
العماره واقع شده است.
آيه الله سيد محمد كاظم يزدى، داراى شش فرزند پسر بود كه همگى از علما و فضلا به شمار مى‌آمدند. اسامى آنان بدين شرح است: ۱. عالم مجاهد سيد محمد يزدى كه در ميدان نبرد با
استعمار ، شربت شهادت نوشيد. ۲. سيد احمد ۳. سيد محسن ۴. سيد محمود ۵. آقا سيد على ۶. سيد اسدالله از دختران سيد در تاريخ نامى به ميان نيامده است.
آية الله العظمى سيد محمد كاظم يزدى با حضور رؤسا، بزرگان نجف و اولاد و بستگان خود چهار وصى معين كرد كه عبارتند از: ۱. آية الله شيخ احمد كاشف الغطاء ۲. علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطاء ۳. آية الله آقا ميرزا محمود تبريزى ۴. آية الله آقا شيخ على مازندرانى‌بر اساس وصيت سيد اين چهار تن موظف شدند كه تمام موجودى وجوهات شرعى اعم از سهم امام عليه السلام، سادات، كفارات و مظالم را به
مرجع تقليد بعدى تحويل دهند. گفتنى است در جلسه تعيين
وصى يكى از نوادگان به سيد محمد كاظم عرض كرد: برخى نوادگان شما يتيم هستند و تحت سرپرستى شما بوده‌اند، خوب است چيزى براى آنها هم تعيين كنيد. سيد با آن كسالت جسمى و با صداى ضعيف و رنجور كه حكايت از عروجى نزديك داشت، فرمود:« نوادگان من اگر متدين هستند، خدا روزى آنها را مى رساند و اگر نه، چگونه از مالى كه از آن من نيست، به آنان كمك كنم.
آثار زيادى از فقيه نامدار شيعه، آيه الله يزدى به يادگار مانده كه حاصل تلاش سالهاى متمادى وى بوده است. برخى از آنها در زمان حياتشان جمع آورى و تدوين شده و برخى نيز بعد از آن بزرگوار، به همت شاگردانش به چاپ رسيده كه به شرح زير است:- العروه الوثقى- حاشيه بر مكاسب- رساله فى التعادل و التراجيح- الصحيفه الكاظميه- السوال و الجواب-
رساله اجتماع امر و نهى العروه الوثقى مهمترين تاليف و ارزنده‌ترين كتاب فقهى آيه الله سيد محمد كاظم يزدى به حساب مى آيد. اين اثر فقهى به حدى معروف است كه مؤلف آن نزد همگان، بخصوص علما وفضلاى حوزه‌هاى علميه به«
صاحب عروه » شناخته مى شود. كتاب مزبور در بر گيرنده ابواب مختلف فقه است. و
احكام و مسائل شرعى را بيان مى‌كند. اين اثر در مجموع، محتوى ۳۲۶۰ مساله در سه جلد تاليف شده است. مسائل كتاب به نحوى ترتيب يافته كه دستيابى به آنها بسيار آسان و همواره مورد توجه مراجع تقليد بوده است و بسيارى از مراجع بزرگ بر آن حاشيه يا شرح نوشته‌اند. در مقدمه كتاب«
مستمسك العروه الوثقى » تاليف
آيه الله سيد محسن طباطبايى حكيم كه اولين شرح بر« العروه الوثقى» مى‌باشد آمده است:« كتاب پر ارزش عروه الوثقى از حيث دقت و تحقيق، به گونه‌اى است كه در حوزه‌ها محور درسى بسيارى از فقها قرار مى‌گيرد. با اينكه قبل از آن محور درسهاى فقهى علما، كتاب«
شرايع الاسلام » و« تبصره المتعلمين» بود اما با ظهور كتاب عروه الوثقى، اين كتاب ارزشمند محور درسى حوزه‌هاى علميه گرديده و شروح و تعليقات زيادى بر آن نگاشته شده است
دوران زندگى او رو به پايان بود. ديگر اين سرا گنجايش روح بلند سيد را نداشت. سيدى كه عمرى را در مظلوميت به سر برده، اينك در بستر افتاده، با همگان وداع مى‌كرد. او قصد هجرت داشت. ماه
رجب فرا رسيد. سيد آن روزها قرآن بيشتر تلاوت مى‌كرد و همواره ذكر مى‌گفت. هر چه از ماه رجب مى‌گذشت حال سيد رو به وخامت مى‌گذاشت و رنگ رخسارش زردتر مى‌شد. اين وضع تا شب سه شنبه ۲۸ ماه رجب سال ۱۳۳۷ ق. ادامه داشت. سرانجام نزديك
طلوع فجر ، خورشيد فقاهت، ايثار، زهد و مردانگى غروب كرد و به ملكوت اعلى پيوست. فرزندش حضرت آيه الله سيد على يزدى، بر جنازه پدر
نماز خواند و بدن مبارك را در صحن مطهر
حضرت على عليه السلام ، در ايوان كبير( پشت جامع عمران، جنب در طوسى، پشت سر مبارك حضرت على عليه السلام و در جوار پسر شهيدش) به خاك سپردند. او رفت اما انديشه پاكش هرگز از ياد نمى‌رود. يادش گرامى باد.
بر كسى پوشيده نيست كه رفتارهاى فقهاى
اماميه نشان دهنده عنايت ويژه و
اهتمام بسيار بزرگ ايشان به كتابهاى«
توضيح المسائل » است كه دربردارنده آرا و نظريات فقها و مجتهدينى است كه در تقليد و پى‌گيرى كارهاى فردى، خانوادگى و اجتماعى مردم در حوزه‌هاى مختلف زندگى با آنان در ارتباطند.
كتابهاى توضيح المسائل از نظر دقت، عمق، فروانى فروع و تنوع مسائل با هم
اختلاف دارند هر چند در بسيارى از ابواب فقهى با يكديگر مشتركند. اين اختلاف باعث شد كه برخى از رساله‌ها محور ساير بحثهاى فقهى و استدلالى باشند كه از ميان رساله‌هاى علماى گذشته، رساله«
شرايع الاسلام » تأليف فقيه بزرگوار علامه
محقق حلى محور بسيارى از شرح‌ها و حاشيه‌ها از« مسالك الأفهام» تا«
جواهر الكلام » قرار گرفت، و از ميان رساله‌هاى علماى متأخر، رساله« العروة الوثقى» نوشته عالم بزرگ علامه سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى( قدس سره) به دليل ويژگيهاى منحصر به فرد آن از كثرت فروع و دقت نظر در بيان احكام شرعى، در جايگاه محوريت پژوهش‌هاى فقهى و استدلالى علماى پس از ايشان نشست و ده‌ها شرح، حاشيه و بحث فقهى در ذيل مسائل اين رساله شريفه به رشته تحرير درآمد.
صاحب عروه در سال ۱۳۳۷ هجری قمری وفات یافت. یکی از چاپهای این کتاب در دو جلد توسط
مؤسسة الأعلمي للمطبوعات در بیروت
لبنان در تاریخ ۱۴۰۹ به چاپ دوم رسیده است.
این کتاب مشتمل بر بخشهای :كتاب
الاجتهاد - التقليد - الطهارة - الصلاة - الصوم - الاعتكاف - الزكاة -
الخمس - الحج - الإجارة -
المضاربة - الشركة - المزارعة - المساقاة - الضمان - الحوالة -
النكاح - الوصية می باشد.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
