اوقات دعا (قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

در آیات متعدد قرآن کریم به اوقات مناسب برای دعا کردن اشاره شده است.

---

در آیه ۵۲ سوره مبارکه انعام به شایسته بودن دعا به درگاه الهی، در صبحگاهان و شامگاهان اشاره شده است:
«و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوة و العشی یریدون وجهه... ؛ و کسانی را که پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان می‌خوانند در حالی که خشنودی او را می‌خواهند مران از حساب آنان چیزی بر عهده تو نیست و از حساب تو (نیز) چیزی بر عهده آنان نیست تا ایشان را برانی و از ستمکاران باشی.»

۱.۱ - شان نزول

در شان نزول آیات فوق روایات متعددی نقل شده که با هم شباهت زیاد دارند از جمله اینکه: در تفسیر " در المنثور " چنین نقل شده که جمعی از قریش از کنار مجلس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گذشتند در حالی که" صهیب " و" عمار "، و" بلال " و خباب " و امثال آنها از مسلمانان کم بضاعت و کارگر، در خدمت پیامبر بودند.
آنها از مشاهده این صحنه تعجب کردند (و از آنجا که شخصیت را در مال و ثروت و مقام می‌دانستند نتوانستند عظمت مقام روحی این مردان بزرگ، و نقش سازنده آنها را در ایجاد مجتمع بزرگ اسلامی و انسانی آینده درک کنند) گفتند‌ای محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آیا به همین افراد از میان جمعیت قناعت کرده‌ای؟ اینها هستند که خداوند از میان ما انتخاب کرده؟! ما پیرو اینها بوده باشیم؟ هر چه زودتر آنها را از طرف خود دور کن، شاید ما به تو نزدیک شویم و از تو پیروی کنیم.
آیات فوق نازل شد و این پیشنهاد را به شدت رد کرد.
بعضی از مفسران اهل تسنن مانند نویسنده" المنار " حدیثی شبیه به این نقل کرده و سپس اضافه می‌کند" عمر بن خطاب " در آنجا حاضر بود، و به پیامبر پیشنهاد کرد چه مانعی دارد که پیشنهاد آنها را بپذیریم؟ و ما ببینیم اینها چه می‌کنند آیات فوق پیشنهاد او را نیز رد کرد.

۱.۱.۱ - تذکر

اشتباه نشود ذکر شان نزول برای بعضی از آیات این سوره منافاتی با این ندارد که تمام سوره یک جا نازل شده باشد زیرا همانطور که سابقا اشاره کردیم ممکن است حوادث گوناگونی قبل از نزول سوره در فواصل مختلفی روی داده باشد و این سوره ناظر به آن حوادث بوده باشد.
ذکر این نکته در اینجا لازم به نظر می‌رسد که در پاره‌ای از روایات نقل شده هنگامی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پیشنهاد آنها را نپذیرفت از او خواستند که میان اشراف قریش و فقرای یارانش تناوب قائل شود، یعنی روزی را برای اینها و روزی را برای آنها قرار دهد، تا با هم در یک جلسه ننشینند، پیامبر این پیشنهاد را پذیرفت شاید وسیله‌ای برای ایمان آوردن آنها شود، آنها گفتند باید این مطلب به عنوان یک قرار داد نوشته شود پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم علی علیه‌السّلام را مامور نوشتن قرار داد کرد که آیه فوق نازل شد و از این کار نهی کرد.
ولی این روایت علاوه بر اینکه با روح تعلیمات اسلام سازگار نیست و در هیچ مورد در مقابل اینگونه تبعیضها انعطافی نشان نداده، بلکه در همه جا سخن از وحدت جامعه اسلامی است، با آیه قبل که می‌فرمود" ان اتبع الا ما یوحی الی ": " من همواره پیرو وحی الهی هستم" سازگار نیست، چگونه می‌توان باور کرد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بدون انتظار وحی تسلیم چنین پیشنهادی شده باشد.
به علاوه جمله و" و لا تطرد" که در آغاز آیه مورد بحث می‌خوانیم نشان می‌دهد که آنها پیشنهاد طرد مطلق آن دسته از یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را داشته‌اند نه پیشنهاد تناوب، زیرا تناوب با طرد فرق بسیار دارد و این نشان می‌دهد که شان نزول همان است که در آغاز آوردیم.

۱.۱.۲ - مبارزه با فکر طبقاتی

در این آیه به یکی دیگر از بهانه جوئیهای مشرکان اشاره شده و آن این که آنها انتظار داشتند پیامبر امتیازاتی برای ثروتمندان به نسبت طبقه فقیر قائل شود، و معتقد بودند که نشستن آنها در کنار یاران فقیر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای آنها عیب و نقص بزرگی است، بی خبر از اینکه اسلام آمده تا به اینگونه امتیازات پوچ و بی اساس پایان دهد، لذا آنها روی این پیشنهاد اصرار داشتند که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم این دسته را از خود براند، اما قرآن صریحا و با ذکر دلائل زنده پیشنهاد آنها را نفی می‌کند نخست می‌گوید: " کسانی را که صبح و شام پروردگار خود را می‌خوانند و جز ذات پاک او نظری ندارند، هرگز از خود دور مکن" (و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغداة و العشی یریدون وجهه) قابل توجه اینکه در اینجا بدون اینکه نام یا عنوان این اشخاص را ذکر کند، تنها به ذکر این صفت قناعت شده است، که آنها صبح و شام- و به تعبیر دیگر همیشه- به یاد خدا هستند، و این عبادت و نیایش توجه به پروردگار نه بخاطر دیگر از روی ریا است، بلکه تنها بخاطر ذات پاک او است او را فقط بخاطر خودش می‌خواهند و می‌جویند، و هیچ امتیازی با این امتیاز برابری نمی‌کند.
«و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغدوة و العشی یریدون وجهه... ؛ و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می‌خوانند (و) خشنودی او را می‌خواهند شکیبایی پیشه کن و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا بخواهی و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته‌ایم و از هوس خود پیروی کرده و (اساس) کارش بر زیاده روی است اطاعت مکن.»

---

در آیه ۱۵ سوره سجده دعا و نیایش به درگاه الهی در نیمه شب، امری پسندیده معرفی شده است:
«انما یؤمن بـایـتنا الذین اذا ذکروا بها خروا سجدا و سبحوا بحمد ربهم و هم لا یستکبرون• تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفـا و طمعـا... ؛ تنها کسانی به آیات ما می‌گروند که چون آن (آیات) را به ایشان یادآوری کنند سجده کنان به روی درمی افتند و به ستایش پروردگارشان تسبیح می‌گویند و آنان بزرگی نمی‌فروشند؛ پهلوهایشان از خوابگاهها جدا می‌گردد (و) پروردگارشان را از روی بیم و طمع می‌خوانند و از آنچه روزیشان داده‌ایم انفاق می‌کنند.»

---

آیه ۷ و ۸ سوره انشراح به استحباب دعا ، پس از نماز ( تعقیبات ) دلالت دارد:
«فاذا فرغت فانصب• و الی ربک فارغب؛ پس چون فراغت یافتی به طاعت درکوش؛ و با اشتیاق به سوی پروردگارت روی آور.»
(آیه یاد شده بر استحباب تعقیبات نماز و دعای پس از نماز دلالت دارد، چنانکه روایاتی نیز بر آن دلالت دارد.

---

از دعای ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام پس از بنای کعبه بر مرغوبیت و استحباب دعا پس از فراغ از عبادات استفاده می‌شود که خداوند متعال در آیه ۱۲۷ سوره بقره به آن اشاره فرموده است:
«و اذ یرفع ابرهیم القواعد من البیت و اسمـعیل ربنا تقبل منا... ؛ و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه ( کعبه) را بالا می‌بردند (می‌گفتند) ‌ای پروردگار ما از ما بپذیر که در حقیقت تو شنوای دانایی.»
( دعای ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام پس از بنای کعبه بر مرغوبیت و استحباب دعا پس از هر عمل عبادی دلالت دارد.

۴.۱ - سفارش به دعا در سوره انشراح

آیه ۷ و ۸ سوره انشراح به استحباب دعا، پس از عبادات دلالت دارد:
«فاذا فرغت فانصب• والی ربک فارغب؛ پس چون فراغت یافتی به طاعت درکوش؛ و با اشتیاق به سوی پروردگارت روی آور.»
(آیه یاد شده بر استحباب تعقیبات نماز و دعای پس از نماز دلالت دارد، چنانکه روایاتی نیز بر آن دلالت دارد. )

---