• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اوقات نماز 1

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اوقات نماز، به زمان‌های مشخص در شریعت اسلامی برای انجام نمازهای واجب و مستحب اطلاق می‌گردد. نماز در اسلام به دو گونه واجب و مستحب تقسیم می‌شود. در آیات قرآن و روایات اوقات ویژه برخی از نمازها بیان شده است. اوقات نمازهای یومیه به اختیاری و اضطراری، اختصاصی و وقت فضیلت تقسیم می‌شود. وقت نماز ظهر از اول زوال خورشید تا هنگام لازم برای ادای چهار رکعت پیش از غروب ‌خورشید می‌باشد. انتهای وقت اختصاصی نماز ظهر، یعنی گذشتن هنگام خواندن چهار رکعت از زوال، آغاز وقت نماز عصر است و پایان وقت نماز عصر را غروب خورشید می‌باشد. آغاز وقت نماز مغرب هنگام غروب خورشید بوده و پایان وقت اختیاریِ نماز مغرب نیمه شبو پایان وقت اضطراری آن طلوع فجر است. آغاز وقت نماز عشا، گذشتن زمانی معادل ‌گزاردن سه رکعت نماز مغرب در پی غروب خورشید است و پایان وقت اختیاری نماز عشا نیمه شب است. اول وقت نماز صبح، طلوع فجر صادق (سپیدی منتشر در آسمان به گونه عرضی) است و پایان وقت آن طلوع خورشید است.
نوافل نمازهای روزانه عبارتند از: دو رکعت پیش از نماز صبح، هشت رکعت پیش از نماز ظهر، هشت رکعت پیش از نماز عصر، چهار رکعت پس از نماز مغرب، دو رکعت نشسته در پی عشا و یازده رکعت نماز شب.

فهرست مندرجات

۱ - واژه‌شناسی
۲ - اوقات نماز در قرآن و روایات
۳ - اوقات اختیاری و اضطراری
۴ - ƒنماز ظهر
       ۴.۱ - پایان وقت نماز ظهر
       ۴.۲ - وقت فضیلت نماز ظهر
۵ - ƒنماز عصر
       ۵.۱ - پایان وقت نماز عصر
       ۵.۲ - وقت فضیلت نماز عصر
۶ - ƒنماز مغرب
       ۶.۱ - پایان وقت نماز مغرب
       ۶.۲ - وقت فضیلت نماز مغرب
۷ - ƒنماز عشا
       ۷.۱ - پایان وقت نماز عشا
       ۷.۲ - وقت فضیلت نماز عشا
۸ - ƒنماز صبح
۹ - ƒاوقات نوافل
       ۹.۱ - وقت نافله نماز ظهر
       ۹.۲ - وقت نافله نماز عصر
       ۹.۳ - وقت نافله نماز مغرب
       ۹.۴ - وقت نافله نماز عشا
       ۹.۵ - وقت نافله نماز صبح
       ۹.۶ - وقت نافله شب
۱۰ - ƒاحکام اوقات نماز
       ۱۰.۱ - استحباب تأخیر نماز
۱۱ - برای مطالعه بیشتر
۱۲ - پانویس
۱۳ - منابع

واژه «اوقات» جمع «وقت» است. نماز عبادتی ویژه در اسلام است که به دو گونه واجب، شامل نمازهای پنج‌گانه در شبانه روز، و مستحب تقسیم می‌شود. قرآن کریم در آیه۱۰۳ سوره نساء نماز را از واجبات دارای وقت ویژه (موقت) معرفی کرده است:
منبع: قلم رنگ(سبز)
. بر پایه برخی تفاسیر، آیه ۲۳۸ سوره بقره به مواظبت بر اوقات نماز اشاره دارد:
[۱] فقه القرآن، راوندی، ج۱، ص۷۸.
منبع: قلم رنگ(سبز)
.

بر پایه منابع حدیثی و تفسیری و فقهی، در برخی آیات، اوقات ویژه برخی نمازها یاد شده است؛ از جمله ۷۸ سوره اسراء،
[۲] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۹۶؛ التهذیب، ج۲، ص۲۴۱؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۵۸.
۱۳۰ سوره طه، ۳۹-۴۰ ق/۵۰،
[۳] المعجم الکبیر، ج۲، ص۳۰۸-۳۰۹؛ فقه القرآن، ج۱، ص۸۴-۸۵؛ کنز العرفان، ج۱، ص۷۶.
۱۱۴ سوره هود و ۱۷-۱۸ سوره روم. نیز بر پایه شماری از منابع
[۴] دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۳۲؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۵۹؛ فقه القرآن، ج۱، ص۸۴.
به اوقات نماز اشاره دارد. از آن‌جا که نماز در منابع دینی از ضروریات دین،
[۵] تحفة الفقهاء، ج۱، ص۹۵؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۹؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.
محبوب‌ترین عبادت
[۶] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۰؛ الکافی، ج۳، ص۲۶۴.
و ستون دین
[۷] المحاسن، ج۱، ص۴۴؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۳۳.
شمرده شده، توجه به اوقات تعیین شده برای آن نیز اهمیتی ویژه دارد.
چندین حدیث درباره اهمیت ‌گزاردن نماز در اول وقت وارد شده است
[۸] التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶؛ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۳۳۸.
که برخی از آن‌ها برتری نماز اول وقت بر نماز آخر وقت را مانند برتری آخرت بر دنیا شمرده‌اند.
[۹] التهذیب، ج۲، ص۴۰-۴۱.
در شماری از منابع تفسیری، آیات
منبع: قلم رنگ(سبز)
(سوره ماعون، آیه۴-۵) را درباره سهل‌ا‌نگاری در نماز و تاخیر بدون عذر آن از اول وقت تفسیر کرده‌اند.
[۱۰] تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۴؛ نک: اضواء البیان، ج۹، ص۱۱۶.

امام حسین(ع) در ظهر روز عاشورا و هنگام نبرد که یکی از یاران ایشان فرارسیدن وقت نماز ظهر را اعلام کرد، در حق او چنین دعا فرمود: «جعلک الله من المصلین الذاکرین. نعم هذا اول وقتها»؛ «خدا تو را از نماز‌گزاران و یاد کنندگان قرار دهد. آری؛ این اول وقت نماز ظهر است».
[۱۱] تاریخ طبری، ج۴، ص۳۳۴؛ الکامل، ج۴، ص۷۰؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص۲۱.


مقصود از وقت اختیاری نماز، فاصله زمانی است که مکلف بدون عذر می‌تواند نماز را در هر جزء آن به جا آورد.
[۱۲] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ فتح العزیز، ج۳، ص۳؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۶.
در برابر، وقت اضطراری، آن گاه است که تنها برای معذوران و افراد دچار اضطرار روا باشد. از این رو، تاخیر نماز از وقت اختیاری برای غیر معذوران جایز نیست و گناه به شمار می‌رود.
[۱۳] مختصر خلیل، ص۱۸؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۸۴.

از مصداق‌های معذوران است: تازه مسلمان، تازه بالغ، مجنونی که بهبود یافته، کسی که تازه به هوش آمده، حائض و نفساء که طاهر شده‌اند، مسافر.
[۱۴] مختصر المزنی، ص۱۱؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴، ۶۴.
وقت اداء، آغاز هنگام وجوب نماز بر مکلف است. وقت قضاء، پایان هنگام وجوب نماز بر او است.
[۱۵] شرح حدود، ابن عرفه، ج۱، ص۵۱.
وقت فضیلت، بخشی از وقت اختیاری است که ‌گزاردن نماز در آن، بر دیگر بخش‌ها برتری دارد. وقت توسعه، بخشی از وقت اختیاری است که ‌گزاردن نماز در ‌آن، بر دیگر بخش‌ها برتری ندارد.
[۱۶] شرح حدود، ابن عرفه، ج۱، ص۵۴.


با توجه به آیات ۲۳۸ سوره بقره و ۷۸ سوره اسراء و روایت‌های مربوط به آن‌ها
[۱۷] الکافی، ج۳، ص۲۷۱.
نماز ظهر نخستین نماز واجب یاد شده در آیه ۷۸ اسراء/۱۷ و اولین نمازی بوده که پیامبر(ص) به ‌جا آورده ‌است.
[۱۸] نک: فقه الرضا، ص۱۰۰؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.

به باور همه فقیهان امامی
[۱۹] المقنعه، ص۹۲؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۶؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸.
و اهل سنت
[۲۰] المغنی، ج۱، ص۳۷۸؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹.
آغاز وقت نماز ظهر، زوال خورشید است؛ یعنی لحظه‌ای که سایه هر چیز به کم‌ترین مقدار خود رسد و به طرف مشرق آغاز به افزایش کند.
[۲۱] المقنعه، ص۹۲؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۴.
مهم‌ترین دلیل این حکم آیه ۷۸ اسراء/۱۷ است:
منبع: قلم رنگ(سبز)
مقصود از واژه دُلُوکِ در این آیه، زوال است
[۲۲] العین، ج۵، ص۳۲۹؛ معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۲۹۷، «دلک.
؛ چنان‌که احادیث
[۲۳] الکافی، ج۳، ص۲۷۱؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۵.
و منابع تفسیری بدان تصریح کرده‌اند.
[۲۴] مجمع البیان، ج۶، ص۲۸۱؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۳۰۳؛ المجموع، ج۳، ص۲۵.


۴.۱ - پایان وقت نماز ظهر

درباره پایان وقت نماز ظهر در فقه اسلامی اختلاف نظر دیده می‌شود. به باور مشهور فقیهان امامی، وقت نماز ظهر تا هنگام لازم برای ادای چهار رکعت پیش از غروب ‌خورشید ادامه دارد.
[۲۵] مسائل الناصریات، ص۱۸۹؛ غنیة النزوع، ص۶۹؛ المعتبر، ج۲، ص۳۰.
پشتوانه آنان آیه ۷۸ اسراء/۱۷
[۲۶] غنیة النزوع، ص۷۰؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۹۰.
و تفاسیر ناظر به معنای «دلوک» و «غسق» در آیه
[۲۷] غنیة النزوع، ص۷۰؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۱۲.
و احادیثی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع)
[۲۸] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۰.
است. اما درباره غروب، فقیهان امامی اختلاف نظر دارند: بیشتر آن‌ها از میان رفتن سرخی مشرق (حمره مشرقیه) را نشانه غروب دانسته‌اند.
[۲۹] المعتبر، ج۲، ص۵۱؛ ذکری، ج۲، ص۳۴۰؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۵.
اما شماری دیگر غروب را به معنای نهان شدن قرص خورشید شمرده‌اند.
[۳۰] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۴؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸.
برخی نیز بر آنند که غروب با نهان‌شدن قرص خورشید انجام می‌شود؛ اما نشانه آن، ناپدید شدن سرخی در اُفق شرعی است.
[۳۱] المقنعه، ص۹۳؛ النهایه، ص۵۹.

بیشتر فقیهان اهل سنت و‌ اندکی از فقیهان امامی برای انتهای وقت نماز ظهر به دو گونه وقت (اختیاری و اضطراری) باور دارند.
[۳۲] المقنعه، ص۹۴؛ الخلاف، ج۱، ص۲۷۱.
حنبلیان،
[۳۳] کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۶؛ المغنی، ج۱، ص۳۸۲؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۳۰.
شافعیان،
[۳۴] مختصر المزنی، ص۱۱؛ المجموع، ج۳، ص۲۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.
مالکیان
[۳۵] مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹؛ رساله ابن ابی زید، ص۹۱.
و‌ اندکی از امامیان
[۳۶] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲.
پایان وقت اختیاری نماز ظهر را زمانی دانسته‌اند که طول سایه شاخص به‌اندازه خودش افزایش یابد. وقت اضطراری نیز تا غروب خورشید ادامه دارد.
[۳۷] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۴؛ المجموع، ج۳، ص۲۴.
پشتوانه آنان شماری از روایات است.
[۳۸] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
اما مشهور حنفیان به پشتوانه احادیثی دیگر
[۳۹] مسند احمد، ج۲، ص۱۲۱؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۳۹؛ سنن الترمذی، ج۴، ص۲۳۰.
وقت نماز ظهر را تا زمانی دانسته‌اند که سایه هر چیز دو برابر شود
[۴۰] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳.
و به وقت اضطراری برای نماز ظهر باور ندارند.
[۴۱] بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۴.
فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۴۲] الکافی، ج۳، ص۲۷۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶.
وقت اختصاصی نماز ظهر را از آغاز زوال تا هنگام خواندن چهار رکعت نماز شمرده‌اند.
[۴۳] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ السرائر، ج۱، ص۲۰۰؛ نهایة التقریر، ج۱، ص۸۶.


۴.۲ - وقت فضیلت نماز ظهر

فقیهان امامی وقت فضیلت نماز ظهر را از زوال تا هنگامی که سایه هر چیز معادل طول آن افزوده شود، دانسته‌اند.
[۴۴] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۲؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
مالکیان بر آنند که خواندن نماز ظهر در آغاز وقت بهتر است، جز در نماز جماعت که کمی تاخیر استحباب دارد.
[۴۵] الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۸۰.
شافعیان و حنبلیان نیز اول وقت را جز در گرمای طاقت‌فرسا برتر دانسته‌اند.
[۴۶] الام، ج۱، ص۹۱؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۷-۳۹۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۶.
حنفیان در صورت صاف بودن آسمان، در زمستان ‌گزاردن نماز در اول وقت و در تابستان یا در صورت ابری بودن آسمان، تاخیر‌انداختن نماز ظهر را مستحب شمرده‌اند.
[۴۷] تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۵.
پشتوانه این سخنان، برخی احادیث است.
[۴۸] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۳۰، ۴۴۶؛ مسند احمد، ج۲، ص۲۳۸.


به باور مشهور فقیهان امامی، انتهای وقت اختصاصی نماز ظهر، یعنی گذشتن هنگام خواندن چهار رکعت از زوال، آغاز وقت نماز عصر است؛
[۴۹] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
زیرا چندین حدیث وقت زوال را آغاز وقت نماز ظهر و عصر دانسته و هنگام ‌گزاردن نماز ظهر را پیش از نماز عصر شمرده‌اند.
[۵۰] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶.
مالکیان آغاز وقت نماز عصر را پایان وقت نماز ظهر می‌دانند؛ یعنی هنگامی که طول سایه شاخص به‌اندازه خودش افزایش یابد.
[۵۱] رسالة ابن ابی زید، ص۹۱؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۹.
شافعیان و حنبلیان مانند برخی فقیهان پیشین بر این نظرند که با پایان یافتن وقت اختیاری نماز ظهر یعنی افزایش سایه به‌اندازه طول شاخص، وقت نماز عصر آغاز می‌شود.
[۵۲] المجموع، ج۳، ص۲۱، ۲۵؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۸.
سبب این اختلاف نظر، اختلاف در مفاد احادیثی است که حاوی امامت جبرئیل در نماز پیامبر(ص) است.
[۵۳] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن ترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
ابوحنیفه به پشتوانه حدیثی نبوی
[۵۴] مسند احمد، ج۲، ص۳۳۳.
آغاز وقت نماز عصر را هنگامی دانسته که طول سایه هر چیز دو برابر آن شود.
[۵۵] تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۰؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹.


۵.۱ - پایان وقت نماز عصر

مشهور فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۵۶] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹.
پایان وقت نماز عصر را غروب خورشید می‌دانند.
[۵۷] غنیة النزوع، ص۶۹؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۸؛ کتاب الصلاة، خویی، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷.
از پشتوانه‌های این فقیهان، آیه ۷۸ اسراء/۱۷ که دلوک در آن به حرکت خورشید از زوال به سوی غروب تفسیر شده و نیز آیه ۱۱۴ هود/۱۱ (تعبیر طرفی النهار) است.
[۵۸] غنیة النزوع، ص۷۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۸.
البته درباره نشانه غروب، دو دیدگاه، یکی برطرف شدن سرخی مشرق و دیگری پنهان شدن خورشید، یاد شده
است.
حنفیان پایان وقت نماز عصر را غروب دانسته‌اند.
[۵۹] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۳.
شافعیان
[۶۰] فتح العزیز، ج۳، ص۱۷؛ المجموع، ج۳، ص۲۵؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۲.
و برخی مالکیان
[۶۱] رساله ابن ابی زید، ص۹۱؛ الثمر الدانی، ص۹۱.
و نیز‌ اندکی از فقیهان شیعه
[۶۲] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ الخلاف، ج۱، ص۲۵۹؛ الحدائق، ج۶، ص۹۰.
به دلیل روایات
[۶۳] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷-۹۸؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰.
پایان وقت اختیاری نماز عصر را هنگامی شمرده‌اند که سایه شاخص دو برابر شده باشد. برخی مالکیان و نیز شماری از بزرگان اهل سنت مانند احمد بن حنبل، به پشتوانه چند روایت
[۶۴] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۹.
پایان وقت اختیاری را زمانی دانسته‌اند که نور خورشید به زردی بگراید.
[۶۵] المغنی، ج۱، ص۳۸۵؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۹؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۷۷.
نیز به حدیث مربوط به امامت جبرئیل
[۶۶] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
استناده کرده‌اند.
البته درباره وقت ضروریِ نماز عصر اختلاف نظر دیده نمی‌شود و همه فقیهان آن را هنگام غروب خورشید می‌دانند.
[۶۷] المجموع، ج۳، ص۲۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۷؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۸.
وقت اختصاصی نماز عصر به باور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۶۸] الاستبصار، ج۱، ص۲۶۱؛ التهذیب، ج۲، ص۲۵.
به‌اندازه هنگام خواندن چهار رکعت تا لحظه غروب است.
[۶۹] المعتبر، ج۲، ص۳۰؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۵۴-۵۵.


۵.۲ - وقت فضیلت نماز عصر

آغاز وقت فضیلت نماز عصر به باور برخی فقیهان امامی، زمانی است که سایه شاخص به‌اندازه طول آن افزایش یافته باشد.
[۷۰] المعتبر، ج۲، ص۳۲-۳۳؛ مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۲؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
شماری دیگر
[۷۱] مسائل الناصریات، ص۱۹۷؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۱.
آن را از هنگام زوال و برخی آن را زمانی دانسته‌اند که افزایش طول سایه شاخص به‌اندازه چهار هفتم آن باشد.
[۷۲] تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۳۸.
پشتوانه این سخنان، شماری از روایات است.
[۷۳] نک: الکافی، ج۳، ص۲۷۷؛ التهذیب، ج۲، ص۲۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۸-۲۶۰.
به باور برخی فقیهان امامی، پایان وقت فضیلت نماز عصر زمانی است که طول سایه شاخص دو برابر آن هنگام زوال شود
[۷۴] شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷-۴۸؛ الرسائل العشر، ص۱۴۹؛ مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۲.
یا دو برابر افزایش یابد.
[۷۵] نک: مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۱؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۷۴.
فقیهان شافعی و حنبلی به پشتوانه احادیث
[۷۶] سنن الدارقطنی، ج۱، ص۲۶۲؛ المعجم الاوسط، ج۸، ص۱۴۹-۱۵۰.
وقت فضیلت و استحباب اکید نماز عصر را از آغاز وقت آن تا هنگام یک برابر و نیم شدن سایه شاخص دانسته‌اند.
[۷۷] المغنی، ج۱، ص۳۹۷-۳۹۸، ۴۰۲؛ المجموع، ج۳، ص۲۷.
حنفیان برآنند که در صورت صاف بودن آسمان، تاخیر نماز عصر و در صورت ابری بودن آسمان، تعجیل در خواندن نماز عصر مستحب است.
[۷۸] تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳.


فقیهان امامی به پشتوانه ادله‌ای چون احادیث
[۷۹] الکافی، ج۳، ص۲۷۸-۲۷۹؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶، ۲۱۸؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۴.
و اجماع
[۸۰] الخلاف، ج۱، ص۲۶۲؛ ذکری، ج۲، ص۳۴۰.
آغاز وقت نماز مغرب را هنگام غروب خورشید (پنهان شدن قرص خورشید یا از میان رفتن سرخی مشرق) می‌دانند.
[۸۱] المقنعه، ص۹۳؛ المعتبر، ج۲، ص۴۰؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۶۳.
البته بر پایه نظر اول (پنهان شدن قرص خورشید) مستحب است ‌گزاردن نماز مغرب تا از میان رفتن حمره مشرقیه به تاخیر افتد.
[۸۲] ذخیرة المعاد، ج۲، ص۲۰۸؛ توضیح المسائل، ص۱۲۴.
فقیهان اهل سنت نیز به پشتوانه احادیث
[۸۳] سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۵۰، ۲۵۸؛ المستدرک، ج۱، ص۱۹۴.
آغاز وقت نماز مغرب را هنگام پنهان شدن قرص دانسته‌اند.
[۸۴] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۰؛ المجموع، ج۳، ص۲۸.
فقیهان امامی
[۸۵] قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۳۷؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۸۶.
و اهل سنت
[۸۶] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۶۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰؛ المجموع، ج۸، ص۱۳۳.
به پشتوانه روایات
[۸۷] صحیح مسلم، ج۲، ص۹۳۳؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۳۱-۴۳۲؛ الکافی، ج۴، ص۴۶۸.
بر آنند که تاخیر‌انداختن نماز مغرب و اقامه آن همراه نماز عشا در مناسک حج برای حاجیان در شب عید قربان تا رسیدن به مزدلفه مستحب است.
همچنین به باور فقیهان امامی
[۸۸] النهایه، ص۵۹۴؛ السرائر، ج۳، ص۱۳۶؛ الجامع للشرائع، ص۳۹۳.
و اهل سنت،
[۸۹] مواهب الجلیل، ج۳، ص۳۰۸-۳۰۹؛ البحر الرائق، ج۱، ص۴۴۱؛ نیل الاوطار، ج۱، ص۴۰۷.
به پشتوانه احادیث
[۹۰] صحیح البخاری، ج۱، ص۱۶۴؛ المحاسن، ج۲، ص۴۲۳؛ التهذیب، ج۲، ص۲۶۵.
تاخیر نماز مغرب برای روزه‌داری که افطار نکردن در اول وقت برای او دشوار است یا کسانی برای افطار منتظر او هستند و به باور شماری از آنان، تاخیر هر نماز به سبب آماده بودن غذا و رفع گرسنگی، مستحب است.

۶.۱ - پایان وقت نماز مغرب

به باور مشهور فقیهان امامی، پایان وقت اختیاریِ نماز مغرب نیمه شب
[۹۱] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۱؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۲۰؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۱۹.
و پایان وقت اضطراری آن طلوع فجر است.
[۹۲] العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۹.
پشتوانه آنان، آیه ۷۸ اسراء/۱۷
[۹۳] مختلف الشیعه، ج۲، ص۲۱.
و چندین حدیث
[۹۴] التهذیب، ج۲، ص۲۸، ۲۷۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۱، ۲۸۸.
است.‌ اندکی از فقیهان امامی، پایان وقت اختیاری نماز مغرب را ناپدید شدن شفق و پایان وقت اضطراری آن را گذشتن یک چهارم شب شمرده‌اند.
[۹۵] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۴-۷۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۷.
اندکی دیگر از فقیهان امامی میان مسافر و غیر مسافر تفاوت نهاده، بر آنند که وقت نماز مغرب برای شخص غیر مسافر تا غایب شدن شفق و برای مسافر تا یک چهارم شب است.
[۹۶] المقنعه، ص۹۳-۹۵.
پشتوانه این دو نظر غیر مشهور نیز احادیثی
[۹۷] الکافی، ج۳، ص۲۸۰؛ وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۸۷-۱۸۸.
است که فقیهان دیگر در مقام سازگاری آن‌ها با ادله دیگر، آن‌ها را بر اختلاف در مراتب وقت فضیلت حمل کرده‌اند.
[۹۸] موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۱۶.
حنفیان،
[۹۹] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۳.
حنبلیان،
[۱۰۰] المغنی، ج۱، ص۳۹۰؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۳۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۰.
مشهور شافعیان
[۱۰۱] المجموع، ج۳، ص۲۹-۳۴؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۵۵؛ الاقناع، ج۱، ص۱۰۰.
و برخی مالکیان
[۱۰۲] مواهب الجلیل، ج۲، ص۲۴-۲۹.
وقت خاص نماز مغرب را تا از میان رفتن شفق (سرخی آسمان در مغرب) دانسته‌اند. اما مشهور مالکیان
[۱۰۳] حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۸؛ الثمر الدانی، ص۹۳.
و برخی شافعیان
[۱۰۴] الاقناع، ج۱، ص۱۰۰.
وقت اختیاری نماز مغرب را از غروب خورشید تا زمانی به‌اندازه انجام دادن مقدمات آن همچون تطهیر بدن و لباس و خواندن اذان و اقامه و نیز ‌گزاردن نماز مغرب با نوافل آن دانسته‌اند. پشتوانه این سخنان، روایت امامت جبرئیل،
[۱۰۵] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
حدیث عبدالله بن عمر
[۱۰۶] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶.
و حدیث ابوهریره
[۱۰۷] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۴؛ الموطّا، ج۱، ص۱۰.
است که مفاد آن‌ها با یکدیگر تفاوت‌هایی دارد. به باور همه فقیهان اهل سنت، وقت اضطراری نماز مغرب تا طلوع فجر صادق ادامه دارد.
[۱۰۸] مختصر المزنی، ص۱۱؛ مختصر خلیل، ص۱۷؛ اضواء البیان، ج۱، ص۳۰۰-۳۰۱.


۶.۲ - وقت فضیلت نماز مغرب

به باور مشهور فقیهان امامی، وقت فضیلت نماز مغرب از آغاز وقت تا غایب شدن شفق است
[۱۰۹] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۱؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۱۷.
و به باور شافعیان، اول وقت
[۱۱۰] فتح العزیز، ج۳، ص۲۰؛ المجموع، ج۳، ص۳۴.
است که به تصریح روایات
[۱۱۱] صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۰؛ التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۳۳۸.
هرچه به اول وقت نزدیک‌تر باشد، فضیلتش بیشتر است. حنبلیان و حنفیان در صورت صاف بودن آسمان به استحباب نماز در اول وقت باور دارند و هنگام ابری بودن آسمان، به دلیل نیاز به یقین به دخول وقت نماز، استحباب تاخیر‌انداختن نماز مغرب را پذیرفته‌اند.
[۱۱۲] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸؛ المغنی، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۳؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.


سازگار با نظر مشهور فقیهان امامی، آغاز وقت نماز عشا، گذشتن زمانی معادل ‌گزاردن سه رکعت نماز مغرب در پی غروب خورشید است.
[۱۱۳] المعتبر، ج۲، ص۴۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۵.
پشتوانه آنان، احادیثی چون روایت منقول از امام صادق (ع)
[۱۱۴] الکافی، ج۳، ص۲۸۱-۲۸۲؛ التهذیب، ج۲، ص۲۷-۲۸.
است. شماری‌ اندک از فقیهان امامی به پشتوانه روایت حلبی
[۱۱۵] الکافی، ج۳، ص۲۸۰-۲۸۱.
آغاز وقت نماز عشا را هنگام از میان رفتن شفق دانسته‌اند.
[۱۱۶] المقنعه، ص۹۳؛ النهایه، ص۵۹؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
فقیهان دیگر این روایت را به معنای برتری تاخیر دانسته‌اند
[۱۱۷] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۳؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۲۲.
و به استحباب تاخیر نماز عشا تا از میان رفتن شفق باور دارند.
[۱۱۸] المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۱۱۳.

فقیهان اهل سنت آغاز وقت نماز عشا را هنگام از میان رفتن شفق دانسته‌اند که در چندین حدیث یاد شده است.
[۱۱۹] سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶.
اما درباره مقصود از شفق اتفاق نظر ندارند.
[۱۲۰] المجموع، ج۳، ص۳۸؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.
مالکیان، شافعیان، حنبلیان
[۱۲۱] فتح العزیز، ج۳، ص۲۷؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۲؛ الثمر الدانی، ص۹۳.
و برخی حنفیان
[۱۲۲] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲.
شفق را از میان رفتن سرخی مغرب و ابوحنیفه آن را از میان رفتن سفیدی در پی سرخی مغرب تعریف کرده‌اند.
[۱۲۳] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.


۷.۱ - پایان وقت نماز عشا

پایان وقت اختیاری نماز عشا به باور مشهور امامیان
[۱۲۴] منتهی المطلب، ج۴، ص۸۲-۸۴؛ غنیة النزوع، ص۶۹-۷۰؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۹۷.
و یکی از آرای مالک بن انس
[۱۲۵] بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲.
نیمه شب است که آیه ۷۸ اسراء/۱۷ (با تفسیر کلمه «غسق» در آن به نیمه شب
[۱۲۶] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۹؛ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۰۸؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۲۰-۱۲۱.
و چندین حدیث اهل سنت
[۱۲۷] صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۳؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۰۴-۱۰۵.
و شیعه
[۱۲۸] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۹؛ التهذیب، ج۲، ص۳۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۷۳.
را دلیل آن شمرده‌اند.
حنفیان نیز پایان وقت نماز عشا را نیمه شب می‌دانند. اما وقت ادراک نماز عشا (وقت اضطراری) به باور آنان تا طلوع فجر ادامه دارد.
[۱۲۹] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲.
به باور برخی فقیهان پیشین امامی
[۱۳۰] المقنعه، ص۹۳؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
و بیشتر فقیهان اهل سنت
[۱۳۱] المجموع، ج۳، ص۳۹؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۳؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲.
پایان وقت اختیاری عشا، گذشتن یک سوم شب است. پشتوانه فقیهان اهل سنت، حدیث امامت جبرئیل
[۱۳۲] سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
است.

۷.۲ - وقت فضیلت نماز عشا

فقیهان امامی،
[۱۳۳] المقنعه، ص۹۴؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۷.
شافعی
[۱۳۴] المجموع، ج۳، ص۴۰.
و مالکی
[۱۳۵] الثمر الدانی، ص۹۴-۹۵.
به پشتوانه روایات
[۱۳۶] التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶، ۴۴۹.
وقت فضیلت نماز عشا را آغاز وقت آن دانسته‌اند. حنفیان در هنگام صاف بودن آسمان در تابستان، استحباب ‌گزاردن نماز عشا در اول وقت و در زمستان، استحباب تاخیر آن تا گذشتن یک سوم شب را باور دارند.
[۱۳۷] تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۶.
حنبلیان استحباب تاخیر نماز عشا از اول وقت و در صورت ابری بودن آسمان، استحباب تعجیل در خواندن نماز عشا را پذیرفته‌اند.
[۱۳۸] المغنی، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۳.
پایان وقت اضطراری عشا به باور‌ اندکی از امامیان
[۱۳۹] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
نیمه شب و به باور نزدیک به همه آنان
[۱۴۰] العروة الوثقی، ج۲، ص۴۹؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۳۲.
و نیز فقیهان اهل سنت
[۱۴۱] فتح العزیز، ج۳، ص۲۷؛ مختصر خلیل، ص۱۷؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۴۰-۴۴۱.
طلوع فجر صادق است.

به باور تمامی فقیهان امامی
[۱۴۲] المقنعه، ص۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۰۱؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۶.
و اهل سنت
[۱۴۳] البحر الرائق، ج۱، ص۴۲۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۵.
اول وقت نماز صبح، طلوع فجر صادق (سپیدی منتشر در آسمان به گونه عرضی) است و پایان وقت نماز صبح بر پایه نظر مشهور امامیان
[۱۴۴] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶؛ السرائر، ج۱، ص۱۹۵؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۰۳.
و بیشتر فقیهان اهل سنت از جمله حنفیان
[۱۴۵] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۱؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۹۹؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲.
و شافعیان
[۱۴۶] فتح العزیز، ج۳، ص۳۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳؛ اعانة الطالبین، ج۱، ص۱۳۹.
و برخی حنبلیان
[۱۴۷] الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۴۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۳.
به پشتوانه چندین حدیث
[۱۴۸] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶؛ التهذیب، ج۲، ص۳۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۷۵.
طلوع خورشید است. در برابر، شماری‌اندک از فقیهان امامی
[۱۴۹] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵؛ الخلاف، ج۱، ص۲۶۷.
و شماری از اهل سنت از جمله احمد بن حنبل و برخی مالکیان
[۱۵۰] المغنی، ج۱، ص۳۹۵؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲؛ الثمر الدانی، ص۸۸.
طلوع خورشید را پایان وقت اضطراری نماز صبح دانسته و پایان وقت اختیاری را پیدایش سرخی پیش از طلوع یا اسفار صبح (هنگامی که چهره افراد نمایان می‌شود) شمرده‌اند.
[۱۵۱] بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲-۸۳؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۹؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۷۹.
وقت فضیلت نماز صبح به باور فقیهان امامی،
[۱۵۲] شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۲۵.
شافعی، مالکی و حنبلی
[۱۵۳] المجموع، ج۳، ص۵۱-۵۴؛ المغنی، ج۱، ص۴۰۵؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲-۸۳.
به پشتوانه روایات
[۱۵۴] صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۰؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۴۵؛ التهذیب، ج۲، ص۳۷.
هنگام تاریکی آسمان (تغلیس) و پیش از اسفار صبح است.
اما حنفیان به پشتوانه احادیثی دیگر
[۱۵۵] سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۳؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۷۲.
به تاخیر‌انداختن نماز صبح را تا هنگام روشنی آسمان (آخر وقت) مستحب دانسته‌اند.
[۱۵۶] بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴؛ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵.
البته به باور آن‌ها، نماز خواندن در تاریکی (تغلیس) برای زن و مرد حج‌گزار در مزدلفه از نماز خواندن در روشنی آسمان برتر است.
[۱۵۷] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۹؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.


نوافل جمع نفل
[۱۵۸] التحقیق، ج۱۲، ص۲۰۹، «نفل.
و نافله
[۱۵۹] لسان العرب، ج۱۱، ص۶۷۲؛ المصباح، ج۲، ص۶۱۹، ««نفل.
به معنای غنیمت، عطیّه و زائد بر فریضه
[۱۶۰] لسان العرب، ج۱۱، ص۶۷۱-۶۷۲؛ مجمع البحرین، ج۵، ص۴۸۵، «نفل.
است که به نمازهای مستحب گفته می‌شود.
[۱۶۱] مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹؛ الخلاف، ج۱، ص۵۲۵-۵۲۷؛ نهایة الاحکام، ج۲، ص۸۹.
به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث،
[۱۶۲] الاستبصار، ج۱، ص۲۱۸؛ التهذیب، ج۲، ص۸.
نوافل نمازهای روزانه عبارتند از: دو رکعت پیش از نماز صبح، هشت رکعت پیش از نماز ظهر، هشت رکعت پیش از نماز عصر، چهار رکعت پس از نماز مغرب، دو رکعت نشسته در پی عشا و یازده رکعت نماز شب.
[۱۶۳] المقنعه، ص۹۱-۹۲؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶؛ جواهر الکلام، ج۷، ص۱۴-۱۵.
فقیهان شافعی
[۱۶۴] فتح العزیز، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۲۲۰.
و حنبلی
[۱۶۵] المغنی، ج۱، ص۷۶۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۰-۵۱۱.
به پشتوانه روایتی
[۱۶۶] صحیح البخاری، ج۲، ص۵۴؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۷۱.
شمار نوافل را ده رکعت شمرده‌اند: دو رکعت پیش از نمازهای صبح و ظهر و دو رکعت در پی نمازهای عصر، مغرب و عشا. حنفیان نافله ظهر را به پشتوانه حدیثی،
[۱۶۷] سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۶۱؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹.
چهار رکعت و شمار مجموع نوافل را ۱۲ رکعت یاد کرده‌اند.
[۱۶۸] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۶؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۲۸۴.
مالکیان تعداد این نمازها را معین ندانسته و بر هر چه بیشتر خواندن نماز نافله پیش و پس از نمازهای ظهر و مغرب تاکید کرده‌اند.
[۱۶۹] مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۳.


۹.۱ - وقت نافله نماز ظهر

به باور مشهور فقیهان امامی‌، ‌به پشتوانه احادیث
[۱۷۰] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۸؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۰.
‌ ‌وقت نافله ظهر ‌که پیش از نماز ظهر خوانده می‌شود، ‌از زوال خورشید تا زمانی است که طول سایه شاخص به دو هفتم خود یا یک ذراع برسد.
[۱۷۱] المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ ارشاد الاذهان، ج۱، ص۲۴۲.
به باور شماری دیگر، وقت نافله ظهر تا هنگامی است که طول سایه شاخص به‌اندازه خود آن شود.
[۱۷۲] تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷؛ حاشیة الارشاد، ص۹۵.
به باور این‌ها، مقصود از ذراع در حدیث‌ها، مثل است.
[۱۷۳] المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۰.
در روایتی، ذراع این گونه تفسیر شده است.
[۱۷۴] التهذیب، ج۲، ص۲۲.
به باور دیگر فقیهان امامی، وقت نافله ظهر مانند وقت نماز ظهر است، جز آن‌که نافله ظهر پیش از نماز ظهر خوانده می‌شود.
[۱۷۵] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ کشف اللثام، ج۳، ص۵۴-۵۵؛ مستند الشیعه، ج۴، ص۵۵.
به باور فقیهان اهل سنت، نافله ظهر دو بخش دارد. بخشی از آن پیش از نماز ظهر و بخش دیگر پس از آن خوانده می‌شود.
[۱۷۶] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۶؛ المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷.
پشتوانه آن‌ها حدیث‌های‌ ام حبیبه
[۱۷۷] سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۶.
و عایشه
[۱۷۸] سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۶۱.
است. به باور فقیهان اهل سنت، آغاز وقت همه نوافلی که پیش از نماز واجب خوانده می‌شوند، همان آغاز وقت نماز واجب است.
[۱۷۹] المجموع، ج۴، ص۱۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۲.
اما درباره پایان وقت نوافل اختلاف نظر وجود دارد.
[۱۸۰] نک: المجموع، ج۴، ص۱۱.
وقت نوافلی که پس از نماز واجب خوانده می‌شود، به باور همه فقیهان اهل سنت، تا پایان وقت فریضه ادامه دارد.
[۱۸۱] المجموع، ج۴، ص۱۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۲.


۹.۲ - وقت نافله نماز عصر

زمان نافله عصر ‌که پیش از نماز عصر خوانده می‌شود، ‌به باور مشهور امامیان، ‌به پشتوانه احادیث
[۱۸۲] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۷؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۰.
از زوال خورشید تا زمانی است که طول سایه شاخص به مقدار چهار هفتم آن (دو ذراع) برسد.
[۱۸۳] المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸.
به باور برخی دیگر، وقت آن تا زمانی است که طول سایه هر چیز دو برابر آن شود.
[۱۸۴] السرائر، ج۱، ص۱۹۹؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۰.
پشتوانه آن‌ها این است که مقصود از ذراع در روایت‌ها «مثل» است. آنان به شواهدی روایی
[۱۸۵] التهذیب، ج۲، ص۲۲؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۸.
نیز استناد جسته‌اند.
[۱۸۶] المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۰.
اندکی از امامیان بر آنند که وقت نافله عصر تا غروب خورشید ادامه دارد، جز آن‌که باید پیش از نماز عصر خوانده شود.
[۱۸۷] مستند الشیعه، ج۴، ص۵۵.
همه فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی
[۱۸۸] سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۷۰.
هنگام چهار رکعت نافله عصر را پیش از ‌گزاردن نماز عصر دانسته‌اند.
[۱۸۹] کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۳؛ الدر المختار، ج۲، ص۱۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹، ۳۷۱.


۹.۳ - وقت نافله نماز مغرب

آغاز وقت نافله مغرب به باور فقیهان امامی
[۱۹۰] موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۷.
و اهل سنت
[۱۹۱] المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۳۱۳.
در پی نماز مغرب است. به باور مشهور امامیان، پایان وقت نافله مغرب از میان رفتن شفق (حمرة مغربیه) است؛
[۱۹۲] النهایه، ص۶۰؛ غنیة النزوع، ص۷۲؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۹۶.
زیرا در پی از میان رفتن سرخی شفق، وقت فضیلت نماز عشا آغاز می‌شود و انجام دادن مستحب در وقت واجب بر پایه روایات
[۱۹۳] التهذیب، ج۲، ص۱۶۷؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۲.
صحیح نیست.
[۱۹۴] المعتبر، ج۲، ص۵۳؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۹.
اما همه فقیهان اهل سنت
[۱۹۵] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۷؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۷۱.
و برخی فقیهان امامی
[۱۹۶] ذکری، ج۲، ص۳۶۷؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۷۴؛ کشف اللثام، ج۳، ص۵۷.
پایان وقت نافله مغرب را پایان وقت اختیاری نماز مغرب دانسته‌اند.

۹.۴ - وقت نافله نماز عشا

به باور فقیهان امامی
[۱۹۷] غنیة النزوع، ص۷۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ المعتبر، ج۲، ص۵۴.
و اهل سنت
[۱۹۸] المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷؛ الدر المختار، ج۲، ص۱۳.
وقت نافله عشا در پی نماز عشا آغاز می‌شود و تا پایان وقت نماز عشا ادامه دارد؛ زیرا تعبیر «بعد از نماز» در روایات
[۱۹۹] الکافی، ج۳، ص۴۴۳؛ التهذیب، ج۲، ص۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۱۸.
تا آخر وقت عشا را در بر می‌گیرد.
[۲۰۰] موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۵۱.
البته برخی فقیهان گفته‌اند که فاصله‌انداختن میان فریضه و نافله صحیح نیست و نمی‌توان نماز عشا را در آغاز وقت و نافله آن را در آخر وقت به جا آورد.
[۲۰۱] جواهر الکلام، ج۷، ص۱۹۱.
پشتوانه فقیهان اهل سنت نیز روایات است.
[۲۰۲] سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۳؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۷۷.


۹.۵ - وقت نافله نماز صبح

به باور همه فقیهان امامی، اگر نافله صبح متصل به نماز شب به جا آورده شود، خواندن آن در پی نماز شب صحیح است؛ هر چند هنوز طلوع فجر رخ نداده باشد
[۲۰۳] النهایه، ص۶۱؛ غنیة النزوع، ص۷۲؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۸۳.
؛ زیرا چندین حدیث
[۲۰۴] التهذیب، ج۲، ص۱۳۳-۱۳۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۸۳.
بر جواز آن دلالت دارند. اما اگر نافله صبح متصل به نماز شب اقامه نشود، به باور بیشتر فقیهان نمی‌توان آن را پیش از طلوع فجر به جا آورد.
[۲۰۵] موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۵۵.
البته برخی فقیهان این کار را جایز شمرده‌اند.
[۲۰۶] وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۶۳.
پایان وقت نافله صبح به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۲۰۷] التهذیب، ج۲، ص۳۴۰.
آشکار شدن سرخی از سمت مشرق (حمره مشرقیه) است.
[۲۰۸] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ السرائر، ج۱، ص۱۹۵؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۲.
اما شماری دیگر به پشتوانه روایاتی
[۲۰۹] وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۶۶.
بر آنند که وقت نافله صبح تا پایان وقت نماز صبح ادامه دارد.
[۲۱۰] ذکری، ج۲، ص۳۷۹؛ مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۹۳.
فقیهان اهل سنت هنگام نافله صبح را در پی طلوع فجر و پیش از ‌گزاردن نماز صبح می‌دانند.
[۲۱۱] الدر المختار، ج۲، ص۱۴؛ الکافی، ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۵۵؛ المجموع، ج۴، ص۷.
شماری از آنان، ‌به پشتوانه احادیث
[۲۱۲] صحیح مسلم، ج۱، ص۵۰۱؛ مسند احمد، ج۶، ص۲۶۵.
‌تصریح کرده‌اند که نافله صبح از دیگر نوافل مهم‌تر و برتر است.
[۲۱۳] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۷؛ المغنی، ج۱، ص۷۶۳.


۹.۶ - وقت نافله شب

وقت نافله شب به باور فقیهان امامی از نیمه شب تا طلوع فجر صادق است.
[۲۱۴] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۳۵؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۹۲.
شماری از آنان وقت نماز شب را محدود به یک سوم پایانی شب دانسته‌اند.
[۲۱۵] الهدایه، ص۱۴۹.
به باور مشهور فقیهان، این هنگام بر‌ترین زمان ‌گزاردن نماز شب است.
[۲۱۶] مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۱۶.
به باور همه فقیهان امامی، نماز شب هر چه به طلوع فجر نزدیک‌تر باشد، فضیلتی بیشتر دارد.
[۲۱۷] الخلاف، ج۱، ص۵۳۳؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۸.
به باور فقیهان اهل سنت، وقت نماز شب در پی نماز عشا تا طلوع فجر است.
[۲۱۸] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۰؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۵؛ الاقناع، ج۱، ص۱۰۶.
پشتوانه آنان برخی روایات است.
[۲۱۹] مسند احمد، ج۱، ص۳۷۰؛ المستدرک، ج۱، ص۳۰۶؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۶۹.
شماری از آنان بر آنند که اگر نماز شب پس از نیمه شب خوانده شود، برتر است.
[۲۲۰] المجموع، ج۴، ص۴۴.

فقیهان امامی
[۲۲۱] الاقتصاد، ص۲۵۶-۲۵۷؛ المعتبر، ج۲، ص۶۰؛ الحدائق، ج۶، ص۳۰۳-۳۰۴، ۳۱۱.
و اهل سنت
[۲۲۲] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۳؛ المغنی، ج۱، ص۷۵۳؛ المجموع، ج۴، ص۱۶۴-۱۶۵.
جز مالکیان باور دارند که خواندن نماز نافله جز نمازهای دارای سبب ویژه، مانند نماز تحیت مسجد یا نماز میت، در این اوقات مکروه است: هنگام طلوع خورشید، زوال آفتاب، غروب خورشید، در پی نماز صبح تا طلوع خورشید و در پی نماز عصر تا غروب خورشید. البته امامیان و شافعیان نماز خواندن در زمان زوال روز جمعه را مکروه نمی‌شمرند.
[۲۲۳] الاقتصاد، ص۲۵۶-۲۵۷؛ المعتبر، ج۲، ص۶۰؛ المجموع، ج۴، ص۱۶۴-۱۶۵.

مالکیان بر آنند که خواندن نمازهای مستحب در زمان طلوع خورشید، غروب خورشید و خطبه نماز جمعه حرام و در پی فجر صادق تا طلوع خورشید و پس از ‌گزاردن نماز عصر تا غروب خورشید مکروه است.
[۲۲۴] الموطّا، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۱؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۸، ۶۰؛ الثمر الدانی، ص۱۴۶.
پشتوانه همه فقیهان در این سخنان، روایات است.
[۲۲۵] نک: سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۹۷؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۷۵-۲۸۰؛ التهذیب، ج۲، ص۱۷۴.


‚۱. به باور همه فقیهان امامی
[۲۲۶] النهایه، ص۶۲؛ المهذب، ج۱، ص۷۲؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸.
و اهل سنت
[۲۲۷] المغنی، ج۱، ص۴۰۷؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۳.
به پشتوانه احادیث
[۲۲۸] سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۱۹؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱؛ التهذیب، ج۲، ص۱۴۰.
نمازهای واجب روزانه باید در اوقات ویژه خود به جا آورده شوند و اگر عمداً پیش از وقت ادا گردند، مجزی نیستند و باید دیگر بار خوانده شوند. بر این اساس، دانستن دخول اوقات نماز از شرایط وجوب و صحت نماز
[۲۲۹] کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳۶؛ الاقناع، ج۱، ص۱۱۴.
و یافتن این دانش یا اطمینان، از باب مقدمه واجب، واجب است.
[۲۳۰] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۰؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۸۲؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۲-۴۳.
گفتنی است در منابع فقهی، با ترتیبی ویژه، راه‌هایی برای دانش یافتن یا اطمینان به فرارسیدن وقت نماز یاد شده است؛ از جمله: رؤیت در آسمان صاف، اذانِ خواندن اذان‌گوی درخور اعتماد و آگاه به اوقات نماز،
[۲۳۱] تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۶.
صدای خروس، و...
[۲۳۲] المجموع، ج۳، ص۷۴؛ ذکری، ج۲، ص۳۹۱.

‚۲. به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه روایات
[۲۳۳] الکافی، ج۳، ص۲۸۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۲؛ التهذیب، ج۲، ص۳۵.
هر گاه کسی به گمان فرارسیدن وقت نماز، پیش از وقت آغاز به نماز کند و در حال خواندن نماز، وقت آن فرارسد، نمازش صحیح است و نیاز به تکرار ندارد.
[۲۳۴] النهایه، ص۸۷؛ المهذب، ج۱، ص۷۲؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸.
در این میان، سیدمرتضی به مجزی نبودن نماز و لزوم تکرار آن باور دارد.
[۲۳۵] رسائل المرتضی، ج۲، ص۳۵۰؛ نک: السرائر، ج۱، ص۲۰۱.
در صورت سهو، فراموشی و جهل در این مسئله، برخی قائل به مجزی بودن و برخی قائل به مجزی نبودن نماز شده‌اند.
[۲۳۶] نک: الکافی فی الفقه، ص۱۳۸؛ المهذب البارع، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲.
اهل سنت باور دارند اگر کسی به گمان فرارسیدن وقت نماز، پیش از وقت، نماز را آغاز کند و در حال خواندن نماز، وقت نماز فرارسد، نمازش باطل است.
[۲۳۷] المجموع، ج۳، ص۷۲-۷۳؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۷؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۸.
استدلال آنان در مسئله آن است که فرارسیدن وقت نماز شرط صحت آن است و کوتاهی در آگاهی از وقت نماز جایز نیست.
[۲۳۸] المجموع، ج۳، ص۷۲-۷۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳۶.

‚۳. به باور همه فقیهان امامی
[۲۳۹] المهذب، ج۱، ص۷۱؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲-۷۳.
و اهل سنت
[۲۴۰] بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۴۶؛ المجموع، ج۳، ص۶۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۸.
به پشتوانه احادیث
[۲۴۱] صحیح مسلم، ج۱، ص۴۷۷؛ الکافی، ج۳، ص۲۹۲-۲۹۳؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۵۶.
اگر هر یک از نمازهای واجب روزانه پس از وقت خوانده شود، با دانستن گذشتن وقت نماز، باید قضای آن به جا آورده شود.
‚۴. به باور فقیهان امامی
[۲۴۲] المقنعه، ص۹۴؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۷؛ الرسائل التسع، ص۱۱۰.
و شافعی
[۲۴۳] مختصر المزنی، ص۱۳؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴۵؛ حواشی الشروانی، ج۱، ص۴۳۰.
خواندن همه نماز‌های واجب روزانه، در حالت عادی، در اول وقت مستحب است.

۱۰.۱ - استحباب تأخیر نماز

‚۵. در منابع فقهی، تاخیر نماز در پاره‌ای موارد مستحب شمرده شده است؛ از جمله: الف) تاخیر نماز از آغاز وقت به پایان وقت آن برای معذوران، مانند کسی که در آغاز وقت مکلف است با تیمم نماز ‌گزارد یا زن مستحاضه یا کسی که نماز قضا بر عهده ‌دارد که مستحب است اول نماز قضا را به جا آورد یا آن‌که طلبکار از او طلبش را خواسته و او توانایی پرداخت را دارد.
[۲۴۴] فتح العزیز، ج۲، ص۲۱۲-۲۱۳؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۲، ص۸۳؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
برخی فقیهان تاخیر نماز را در این موارد واجب شمرده‌اند.
[۲۴۵] مختلف الشیعه، ج۱، ص۳۷۵؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۷.
ب) تاخیر در برخی شرایط ویژه مانند به ‌جاآوردن نماز نافله، اقامه جماعت، افزایش شمار افراد در جماعت، و رفع نیاز به تخلی
[۲۴۶] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۸؛ المجموع، ج۳، ص۵۸-۵۹؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
که پشتوانه آن، احادیث
[۲۴۷] سنن الدارمی، ج۱، ص۳۳۲.
است.
‚۶. بر پایه نظر فقیهان امامی، در پی هم خواندن نماز ظهر و عصر و همچنین مغرب و عشا بدون عذر صحیح است. پشتوانه آنان، افزون بر اثبات وقت مشترک میان این نمازها، حدیث‌های فراوان از سیره پیامبر از طریق شیعه
[۲۴۸] الکافی، ج۳، ص۲۸۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸۷؛ علل الشرایع، ج۲، ص۳۲۱.
و اهل سنت
[۲۴۹] صحیح مسلم، ج۲، ص۱۵۲؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۲۱؛ مسند احمد، ج۱، ص۲۲۳، ۲۵۱.
است. اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه نبودِ وقت مشترک میان این نمازها، این کار را بدون عذر صحیح ندانسته‌اند. تنها مالکیان در فرض به تاخیر افتادن نماز ظهر تا آخر وقت، این کار را صحیح می‌دانند؛ زیرا آخر وقت نماز ظهر و اوّل وقت نماز عصر مشترک است.
‚۷. به باور همه فقیهان امامی
[۲۵۰] العروة الوثقی، ج۲، ص۲۶۲، موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۳۲.
و اهل سنت
[۲۵۱] المغنی، ج۱، ص۳۸۶؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۴-۴۵؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴۱-۴۲.
جز حنفیان، کسی که یک رکعت از نماز را در وقت معین آن ادا کند، نماز او صحیح و از نوع اداء است. امامیان و اهل سنت در این زمینه به حدیث‌های معتبر
[۲۵۲] صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۳؛ التهذیب، ج۲، ص۳۸.
استناد کرده‌اند. اما حنفیان بر آنند که نماز باید کاملا در وقت خوانده شود تا نماز اداء تلقی گردد، مگر درباره نماز عصر که اگر بخشی از آن بیرون از وقت باشد، نماز صحیح خواهد بود.
[۲۵۳] المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۲.

‚۸. به باور مشهور فقیهان اهل سنت
[۲۵۴] حاشیة رد المحتار، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۲؛ بلغة السالک، ج۱، ص۱۵۵؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۶، ص۱۴۶-۱۴۷.
و برخی فقیهان امامی،
[۲۵۵] منهاج الصالحین، ج۱، ص۴۶۷.
با توجه به احادیث
[۲۵۶] سنن ابی داود، ج۲، ص۳۱۹؛ المستدرک، ج۴، ص۴۹۲؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۱۰۱.
اوقات نماز در مناطق قطبی یا نزدیک به قطب که طول شبانه روز در آن‌جا از چند روز تا شش ماه است، بر پایه نزدیک‌ترین منطقه به آن‌جا ‌که شب و روز متعارف دارد، ‌سنجیده می‌شود. برخی فقیهان امامی به پشتوانه احادیث
[۲۵۷] الکافی، ج۵، ص۲۵۷؛ التهذیب، ج۶، ص۳۸۱.
به وجوب هجرت از مناطق قطبی به دیگر مناطق در صورت امکان باور دارند
[۲۵۸] المسائل المستحدثه، ص۱۷۷-۱۷۸؛ تعالیق مبسوطه، ج۵، ص۲۰۷.
و شماری دیگر ملاک تعیین وقت در مناطق قطبی را اوقات نمازِ مناطق متعارف و عادی می‌دانند.
[۲۵۹] الف مسالة فی بلاد الغرب، ص۹۶.
برخی گفته‌اند که در طول مدت روز طولانیِ مناطق قطبی، ملاک اوقات نماز، حرکت خورشید از شرق به غرب و از غرب به شرق است و در طول مدت شبِ طولانیِ این مناطق، تاریکی کامل، شب؛ و تاریکی‌ همراه نور‌ اندک، ‌روز به شمار می‌رود؛ هم‌چنان‌که ساکنان این مناطق تلاش روزانه و خواب خود را با گردش خورشید تنظیم می‌کنند.
[۲۶۰] سلسلة المسائل الفقهیه، ج۲۶، ص۵۹-۶۲؛ بحوث فقهیة‌هامّه، ص۸۵-۸۷.


•الیواقیت فی علم المواقیت، احمد بن ادریس قرافی
•مواقیت الصلوات فی الکتاب و السنه،جعفر سبحانی
•تحقیق المقام فیما یتعلق باوقات النهی عن الصلاة من احکام، عید بن سفر حجیلی
•رسالة النصر فی ذکر وقت صلاة العصر، احمد زینی دحلان
•تحقیقی پیرامون مغرب شرعی، محمدرضا مدرسی

۱. ↑ فقه القرآن، راوندی، ج۱، ص۷۸.
۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۹۶؛ التهذیب، ج۲، ص۲۴۱؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۵۸.
۳. ↑ المعجم الکبیر، ج۲، ص۳۰۸-۳۰۹؛ فقه القرآن، ج۱، ص۸۴-۸۵؛ کنز العرفان، ج۱، ص۷۶.
۴. ↑ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۳۲؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۵۹؛ فقه القرآن، ج۱، ص۸۴.
۵. ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۹۵؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۹؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.
۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۰؛ الکافی، ج۳، ص۲۶۴.
۷. ↑ المحاسن، ج۱، ص۴۴؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۳۳.
۸. ↑ التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶؛ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۳۳۸.
۹. ↑ التهذیب، ج۲، ص۴۰-۴۱.
۱۰. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۴۴۴؛ نک: اضواء البیان، ج۹، ص۱۱۶.
۱۱. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۳۴؛ الکامل، ج۴، ص۷۰؛ بحار الانوار، ج۴۵، ص۲۱.
۱۲. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ فتح العزیز، ج۳، ص۳؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۶.
۱۳. ↑ مختصر خلیل، ص۱۸؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۸۴.
۱۴. ↑ مختصر المزنی، ص۱۱؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴، ۶۴.
۱۵. ↑ شرح حدود، ابن عرفه، ج۱، ص۵۱.
۱۶. ↑ شرح حدود، ابن عرفه، ج۱، ص۵۴.
۱۷. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۷۱.
۱۸. ↑ نک: فقه الرضا، ص۱۰۰؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.
۱۹. ↑ المقنعه، ص۹۲؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۶؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸.
۲۰. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۷۸؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹.
۲۱. ↑ المقنعه، ص۹۲؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۴.
۲۲. ↑ العین، ج۵، ص۳۲۹؛ معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۲۹۷، «دلک.
۲۳. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۷۱؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۵.
۲۴. ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۲۸۱؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۳۰۳؛ المجموع، ج۳، ص۲۵.
۲۵. ↑ مسائل الناصریات، ص۱۸۹؛ غنیة النزوع، ص۶۹؛ المعتبر، ج۲، ص۳۰.
۲۶. ↑ غنیة النزوع، ص۷۰؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۹۰.
۲۷. ↑ غنیة النزوع، ص۷۰؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۱۲.
۲۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۰.
۲۹. ↑ المعتبر، ج۲، ص۵۱؛ ذکری، ج۲، ص۳۴۰؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۵.
۳۰. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۴؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸.
۳۱. ↑ المقنعه، ص۹۳؛ النهایه، ص۵۹.
۳۲. ↑ المقنعه، ص۹۴؛ الخلاف، ج۱، ص۲۷۱.
۳۳. ↑ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۶؛ المغنی، ج۱، ص۳۸۲؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۳۰.
۳۴. ↑ مختصر المزنی، ص۱۱؛ المجموع، ج۳، ص۲۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۱.
۳۵. ↑ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹؛ رساله ابن ابی زید، ص۹۱.
۳۶. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲.
۳۷. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۴؛ المجموع، ج۳، ص۲۴.
۳۸. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
۳۹. ↑ مسند احمد، ج۲، ص۱۲۱؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۳۹؛ سنن الترمذی، ج۴، ص۲۳۰.
۴۰. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳.
۴۱. ↑ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۴.
۴۲. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۷۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶.
۴۳. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ السرائر، ج۱، ص۲۰۰؛ نهایة التقریر، ج۱، ص۸۶.
۴۴. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۲؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
۴۵. ↑ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۸۰.
۴۶. ↑ الام، ج۱، ص۹۱؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۷-۳۹۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۶.
۴۷. ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۵.
۴۸. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۳۰، ۴۴۶؛ مسند احمد، ج۲، ص۲۳۸.
۴۹. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
۵۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶.
۵۱. ↑ رسالة ابن ابی زید، ص۹۱؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۹.
۵۲. ↑ المجموع، ج۳، ص۲۱، ۲۵؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۸.
۵۳. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن ترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
۵۴. ↑ مسند احمد، ج۲، ص۳۳۳.
۵۵. ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۰؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۷۹.
۵۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۴۶؛ التهذیب، ج۲، ص۱۹.
۵۷. ↑ غنیة النزوع، ص۶۹؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۸؛ کتاب الصلاة، خویی، ج۱، ص۱۲۶-۱۲۷.
۵۸. ↑ غنیة النزوع، ص۷۰؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۰۷-۳۰۸.
۵۹. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۳.
۶۰. ↑ فتح العزیز، ج۳، ص۱۷؛ المجموع، ج۳، ص۲۵؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۱۲۲.
۶۱. ↑ رساله ابن ابی زید، ص۹۱؛ الثمر الدانی، ص۹۱.
۶۲. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲؛ الخلاف، ج۱، ص۲۵۹؛ الحدائق، ج۶، ص۹۰.
۶۳. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷-۹۸؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰.
۶۴. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۹.
۶۵. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۸۵؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۹؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۷۷.
۶۶. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
۶۷. ↑ المجموع، ج۳، ص۲۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۷؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۸.
۶۸. ↑ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۱؛ التهذیب، ج۲، ص۲۵.
۶۹. ↑ المعتبر، ج۲، ص۳۰؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۵۴-۵۵.
۷۰. ↑ المعتبر، ج۲، ص۳۲-۳۳؛ مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۲؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۴.
۷۱. ↑ مسائل الناصریات، ص۱۹۷؛ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۱.
۷۲. ↑ تحریر الوسیله، ج۱، ص۱۳۸.
۷۳. ↑ نک: الکافی، ج۳، ص۲۷۷؛ التهذیب، ج۲، ص۲۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۸-۲۶۰.
۷۴. ↑ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷-۴۸؛ الرسائل العشر، ص۱۴۹؛ مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۲.
۷۵. ↑ نک: مسالک الافهام، ج۱، ص۱۴۱؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۷۴.
۷۶. ↑ سنن الدارقطنی، ج۱، ص۲۶۲؛ المعجم الاوسط، ج۸، ص۱۴۹-۱۵۰.
۷۷. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۹۷-۳۹۸، ۴۰۲؛ المجموع، ج۳، ص۲۷.
۷۸. ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳.
۷۹. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۷۸-۲۷۹؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۶، ۲۱۸؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۲-۲۶۴.
۸۰. ↑ الخلاف، ج۱، ص۲۶۲؛ ذکری، ج۲، ص۳۴۰.
۸۱. ↑ المقنعه، ص۹۳؛ المعتبر، ج۲، ص۴۰؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۶۳.
۸۲. ↑ ذخیرة المعاد، ج۲، ص۲۰۸؛ توضیح المسائل، ص۱۲۴.
۸۳. ↑ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۵۰، ۲۵۸؛ المستدرک، ج۱، ص۱۹۴.
۸۴. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۰؛ المجموع، ج۳، ص۲۸.
۸۵. ↑ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۳۷؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۸۶.
۸۶. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۶۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰؛ المجموع، ج۸، ص۱۳۳.
۸۷. ↑ صحیح مسلم، ج۲، ص۹۳۳؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۴۳۱-۴۳۲؛ الکافی، ج۴، ص۴۶۸.
۸۸. ↑ النهایه، ص۵۹۴؛ السرائر، ج۳، ص۱۳۶؛ الجامع للشرائع، ص۳۹۳.
۸۹. ↑ مواهب الجلیل، ج۳، ص۳۰۸-۳۰۹؛ البحر الرائق، ج۱، ص۴۴۱؛ نیل الاوطار، ج۱، ص۴۰۷.
۹۰. ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۶۴؛ المحاسن، ج۲، ص۴۲۳؛ التهذیب، ج۲، ص۲۶۵.
۹۱. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۱؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۲۰؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۱۹.
۹۲. ↑ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۹.
۹۳. ↑ مختلف الشیعه، ج۲، ص۲۱.
۹۴. ↑ التهذیب، ج۲، ص۲۸، ۲۷۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۶۱، ۲۸۸.
۹۵. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۴-۷۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۷.
۹۶. ↑ المقنعه، ص۹۳-۹۵.
۹۷. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۸۰؛ وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۸۷-۱۸۸.
۹۸. ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۱۶.
۹۹. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۳.
۱۰۰. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۹۰؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۳۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۰.
۱۰۱. ↑ المجموع، ج۳، ص۲۹-۳۴؛ فتح الوهاب، ج۱، ص۵۵؛ الاقناع، ج۱، ص۱۰۰.
۱۰۲. ↑ مواهب الجلیل، ج۲، ص۲۴-۲۹.
۱۰۳. ↑ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۸؛ الثمر الدانی، ص۹۳.
۱۰۴. ↑ الاقناع، ج۱، ص۱۰۰.
۱۰۵. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
۱۰۶. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶.
۱۰۷. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۴؛ الموطّا، ج۱، ص۱۰.
۱۰۸. ↑ مختصر المزنی، ص۱۱؛ مختصر خلیل، ص۱۷؛ اضواء البیان، ج۱، ص۳۰۰-۳۰۱.
۱۰۹. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۱؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۱۷.
۱۱۰. ↑ فتح العزیز، ج۳، ص۲۰؛ المجموع، ج۳، ص۳۴.
۱۱۱. ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۰؛ التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۳۳۸.
۱۱۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸؛ المغنی، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۳؛ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
۱۱۳. ↑ المعتبر، ج۲، ص۴۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۷؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۵.
۱۱۴. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۸۱-۲۸۲؛ التهذیب، ج۲، ص۲۷-۲۸.
۱۱۵. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۸۰-۲۸۱.
۱۱۶. ↑ المقنعه، ص۹۳؛ النهایه، ص۵۹؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
۱۱۷. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۳؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۲۲.
۱۱۸. ↑ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۱۱۳.
۱۱۹. ↑ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶.
۱۲۰. ↑ المجموع، ج۳، ص۳۸؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.
۱۲۱. ↑ فتح العزیز، ج۳، ص۲۷؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۲؛ الثمر الدانی، ص۹۳.
۱۲۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲.
۱۲۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۴؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۲؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.
۱۲۴. ↑ منتهی المطلب، ج۴، ص۸۲-۸۴؛ غنیة النزوع، ص۶۹-۷۰؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۹۷.
۱۲۵. ↑ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲.
۱۲۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۹؛ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۳۰۸؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۲۰-۱۲۱.
۱۲۷. ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۳؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۰۴-۱۰۵.
۱۲۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۹؛ التهذیب، ج۲، ص۳۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۷۳.
۱۲۹. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲.
۱۳۰. ↑ المقنعه، ص۹۳؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
۱۳۱. ↑ المجموع، ج۳، ص۳۹؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۳؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲.
۱۳۲. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۹۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۳۶۴.
۱۳۳. ↑ المقنعه، ص۹۴؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۷.
۱۳۴. ↑ المجموع، ج۳، ص۴۰.
۱۳۵. ↑ الثمر الدانی، ص۹۴-۹۵.
۱۳۶. ↑ التهذیب، ج۲، ص۴۰؛ السنن الکبری، ج۱، ص۴۳۵-۴۳۶، ۴۴۹.
۱۳۷. ↑ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۰۲-۱۰۳؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۶.
۱۳۸. ↑ المغنی، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۳.
۱۳۹. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵.
۱۴۰. ↑ العروة الوثقی، ج۲، ص۴۹؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۱۳۲.
۱۴۱. ↑ فتح العزیز، ج۳، ص۲۷؛ مختصر خلیل، ص۱۷؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۴۰-۴۴۱.
۱۴۲. ↑ المقنعه، ص۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۰۱؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۶.
۱۴۳. ↑ البحر الرائق، ج۱، ص۴۲۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳؛ المغنی، ج۱، ص۳۹۵.
۱۴۴. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶؛ السرائر، ج۱، ص۱۹۵؛ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۰۳.
۱۴۵. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۱؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۹۹؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۲.
۱۴۶. ↑ فتح العزیز، ج۳، ص۳۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳؛ اعانة الطالبین، ج۱، ص۱۳۹.
۱۴۷. ↑ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۱، ص۴۴۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۳.
۱۴۸. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۶؛ التهذیب، ج۲، ص۳۶؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۷۵.
۱۴۹. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۵؛ الخلاف، ج۱، ص۲۶۷.
۱۵۰. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۹۵؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲؛ الثمر الدانی، ص۸۸.
۱۵۱. ↑ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲-۸۳؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۷۹؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۱۷۹.
۱۵۲. ↑ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۲۵.
۱۵۳. ↑ المجموع، ج۳، ص۵۱-۵۴؛ المغنی، ج۱، ص۴۰۵؛ بدایة المجتهد، ج۱، ص۸۲-۸۳.
۱۵۴. ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۰؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۴۵؛ التهذیب، ج۲، ص۳۷.
۱۵۵. ↑ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۳؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۷۲.
۱۵۶. ↑ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴؛ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۵.
۱۵۷. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۹؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۱۲۴.
۱۵۸. ↑ التحقیق، ج۱۲، ص۲۰۹، «نفل.
۱۵۹. ↑ لسان العرب، ج۱۱، ص۶۷۲؛ المصباح، ج۲، ص۶۱۹، ««نفل.
۱۶۰. ↑ لسان العرب، ج۱۱، ص۶۷۱-۶۷۲؛ مجمع البحرین، ج۵، ص۴۸۵، «نفل.
۱۶۱. ↑ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹؛ الخلاف، ج۱، ص۵۲۵-۵۲۷؛ نهایة الاحکام، ج۲، ص۸۹.
۱۶۲. ↑ الاستبصار، ج۱، ص۲۱۸؛ التهذیب، ج۲، ص۸.
۱۶۳. ↑ المقنعه، ص۹۱-۹۲؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۶؛ جواهر الکلام، ج۷، ص۱۴-۱۵.
۱۶۴. ↑ فتح العزیز، ج۴، ص۲۱۲-۲۱۳؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۲۲۰.
۱۶۵. ↑ المغنی، ج۱، ص۷۶۲؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۰-۵۱۱.
۱۶۶. ↑ صحیح البخاری، ج۲، ص۵۴؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۷۱.
۱۶۷. ↑ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۶۱؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹.
۱۶۸. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۶؛ بدائع الصنائع، ج۱، ص۲۸۴.
۱۶۹. ↑ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۳.
۱۷۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۸؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۰.
۱۷۱. ↑ المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ ارشاد الاذهان، ج۱، ص۲۴۲.
۱۷۲. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷؛ حاشیة الارشاد، ص۹۵.
۱۷۳. ↑ المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۰.
۱۷۴. ↑ التهذیب، ج۲، ص۲۲.
۱۷۵. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ کشف اللثام، ج۳، ص۵۴-۵۵؛ مستند الشیعه، ج۴، ص۵۵.
۱۷۶. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۶؛ المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷.
۱۷۷. ↑ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹؛ سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۶.
۱۷۸. ↑ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۵۹؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۶۱.
۱۷۹. ↑ المجموع، ج۴، ص۱۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۲.
۱۸۰. ↑ نک: المجموع، ج۴، ص۱۱.
۱۸۱. ↑ المجموع، ج۴، ص۱۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۲.
۱۸۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۱۷؛ التهذیب، ج۲، ص۲۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۰.
۱۸۳. ↑ المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۸۷؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸.
۱۸۴. ↑ السرائر، ج۱، ص۱۹۹؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۰.
۱۸۵. ↑ التهذیب، ج۲، ص۲۲؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۸.
۱۸۶. ↑ المعتبر، ج۲، ص۴۸؛ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۰.
۱۸۷. ↑ مستند الشیعه، ج۴، ص۵۵.
۱۸۸. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۷؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۲۷۰.
۱۸۹. ↑ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۳؛ الدر المختار، ج۲، ص۱۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۶۹، ۳۷۱.
۱۹۰. ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۷.
۱۹۱. ↑ المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج۱، ص۳۱۳.
۱۹۲. ↑ النهایه، ص۶۰؛ غنیة النزوع، ص۷۲؛ منتهی المطلب، ج۴، ص۹۶.
۱۹۳. ↑ التهذیب، ج۲، ص۱۶۷؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۵۲.
۱۹۴. ↑ المعتبر، ج۲، ص۵۳؛ نک: موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۴۹.
۱۹۵. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۷؛ کشاف القناع، ج۱، ص۵۱۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۳۷۱.
۱۹۶. ↑ ذکری، ج۲، ص۳۶۷؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۷۴؛ کشف اللثام، ج۳، ص۵۷.
۱۹۷. ↑ غنیة النزوع، ص۷۲؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ المعتبر، ج۲، ص۵۴.
۱۹۸. ↑ المغنی، ج۱، ص۷۶۵؛ المجموع، ج۴، ص۷؛ الدر المختار، ج۲، ص۱۳.
۱۹۹. ↑ الکافی، ج۳، ص۴۴۳؛ التهذیب، ج۲، ص۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۱۸.
۲۰۰. ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۵۱.
۲۰۱. ↑ جواهر الکلام، ج۷، ص۱۹۱.
۲۰۲. ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۲۸۳؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۷۷.
۲۰۳. ↑ النهایه، ص۶۱؛ غنیة النزوع، ص۷۲؛ مدارک الاحکام، ج۳، ص۸۳.
۲۰۴. ↑ التهذیب، ج۲، ص۱۳۳-۱۳۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۲۸۳.
۲۰۵. ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۵۵.
۲۰۶. ↑ وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۶۳.
۲۰۷. ↑ التهذیب، ج۲، ص۳۴۰.
۲۰۸. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ السرائر، ج۱، ص۱۹۵؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۲.
۲۰۹. ↑ وسائل الشیعه، ج۴، ص۲۶۶.
۲۱۰. ↑ ذکری، ج۲، ص۳۷۹؛ مفاتیح الشرائع، ج۱، ص۹۳.
۲۱۱. ↑ الدر المختار، ج۲، ص۱۴؛ الکافی، ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۵۵؛ المجموع، ج۴، ص۷.
۲۱۲. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۵۰۱؛ مسند احمد، ج۶، ص۲۶۵.
۲۱۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۷؛ المغنی، ج۱، ص۷۶۳.
۲۱۴. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۶؛ مختلف الشیعه، ج۲، ص۳۵؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۴۹۲.
۲۱۵. ↑ الهدایه، ص۱۴۹.
۲۱۶. ↑ مفتاح الکرامه، ج۵، ص۱۱۶.
۲۱۷. ↑ الخلاف، ج۱، ص۵۳۳؛ شرائع الاسلام، ج۱، ص۴۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۳۱۸.
۲۱۸. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۰؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۵؛ الاقناع، ج۱، ص۱۰۶.
۲۱۹. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۳۷۰؛ المستدرک، ج۱، ص۳۰۶؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۶۹.
۲۲۰. ↑ المجموع، ج۴، ص۴۴.
۲۲۱. ↑ الاقتصاد، ص۲۵۶-۲۵۷؛ المعتبر، ج۲، ص۶۰؛ الحدائق، ج۶، ص۳۰۳-۳۰۴، ۳۱۱.
۲۲۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۰-۱۵۳؛ المغنی، ج۱، ص۷۵۳؛ المجموع، ج۴، ص۱۶۴-۱۶۵.
۲۲۳. ↑ الاقتصاد، ص۲۵۶-۲۵۷؛ المعتبر، ج۲، ص۶۰؛ المجموع، ج۴، ص۱۶۴-۱۶۵.
۲۲۴. ↑ الموطّا، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۱؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۸، ۶۰؛ الثمر الدانی، ص۱۴۶.
۲۲۵. ↑ نک: سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۹۷؛ سنن النسائی، ج۱، ص۲۷۵-۲۸۰؛ التهذیب، ج۲، ص۱۷۴.
۲۲۶. ↑ النهایه، ص۶۲؛ المهذب، ج۱، ص۷۲؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸.
۲۲۷. ↑ المغنی، ج۱، ص۴۰۷؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۳.
۲۲۸. ↑ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۱۹؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۱؛ التهذیب، ج۲، ص۱۴۰.
۲۲۹. ↑ کشاف القناع، ج۱، ص۲۹۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳۶؛ الاقناع، ج۱، ص۱۱۴.
۲۳۰. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۰؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۸۲؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۲-۴۳.
۲۳۱. ↑ تحریر الاحکام، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۶.
۲۳۲. ↑ المجموع، ج۳، ص۷۴؛ ذکری، ج۲، ص۳۹۱.
۲۳۳. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۸۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۲۲؛ التهذیب، ج۲، ص۳۵.
۲۳۴. ↑ النهایه، ص۸۷؛ المهذب، ج۱، ص۷۲؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸.
۲۳۵. ↑ رسائل المرتضی، ج۲، ص۳۵۰؛ نک: السرائر، ج۱، ص۲۰۱.
۲۳۶. ↑ نک: الکافی فی الفقه، ص۱۳۸؛ المهذب البارع، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲.
۲۳۷. ↑ المجموع، ج۳، ص۷۲-۷۳؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۷؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۱۸.
۲۳۸. ↑ المجموع، ج۳، ص۷۲-۷۳؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۱۳۶.
۲۳۹. ↑ المهذب، ج۱، ص۷۱؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۸؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۲-۷۳.
۲۴۰. ↑ بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۴۶؛ المجموع، ج۳، ص۶۸؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۰۸.
۲۴۱. ↑ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۷۷؛ الکافی، ج۳، ص۲۹۲-۲۹۳؛ السنن الکبری، ج۲، ص۴۵۶.
۲۴۲. ↑ المقنعه، ص۹۴؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۷۷؛ الرسائل التسع، ص۱۱۰.
۲۴۳. ↑ مختصر المزنی، ص۱۳؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴۵؛ حواشی الشروانی، ج۱، ص۴۳۰.
۲۴۴. ↑ فتح العزیز، ج۲، ص۲۱۲-۲۱۳؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج۲، ص۸۳؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
۲۴۵. ↑ مختلف الشیعه، ج۱، ص۳۷۵؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۲۷.
۲۴۶. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۴۸؛ المجموع، ج۳، ص۵۸-۵۹؛ المهذب البارع، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰.
۲۴۷. ↑ سنن الدارمی، ج۱، ص۳۳۲.
۲۴۸. ↑ الکافی، ج۳، ص۲۸۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۸۷؛ علل الشرایع، ج۲، ص۳۲۱.
۲۴۹. ↑ صحیح مسلم، ج۲، ص۱۵۲؛ سنن الترمذی، ج۱، ص۱۲۱؛ مسند احمد، ج۱، ص۲۲۳، ۲۵۱.
۲۵۰. ↑ العروة الوثقی، ج۲، ص۲۶۲، موسوعة الامام الخوئی، ج۱۱، ص۲۳۲.
۲۵۱. ↑ المغنی، ج۱، ص۳۸۶؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۴۴-۴۵؛ فتح العزیز، ج۳، ص۴۱-۴۲.
۲۵۲. ↑ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۴۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۴۲۳؛ التهذیب، ج۲، ص۳۸.
۲۵۳. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۱۵۲.
۲۵۴. ↑ حاشیة رد المحتار، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۲؛ بلغة السالک، ج۱، ص۱۵۵؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۶، ص۱۴۶-۱۴۷.
۲۵۵. ↑ منهاج الصالحین، ج۱، ص۴۶۷.
۲۵۶. ↑ سنن ابی داود، ج۲، ص۳۱۹؛ المستدرک، ج۴، ص۴۹۲؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۱۰۱.
۲۵۷. ↑ الکافی، ج۵، ص۲۵۷؛ التهذیب، ج۶، ص۳۸۱.
۲۵۸. ↑ المسائل المستحدثه، ص۱۷۷-۱۷۸؛ تعالیق مبسوطه، ج۵، ص۲۰۷.
۲۵۹. ↑ الف مسالة فی بلاد الغرب، ص۹۶.
۲۶۰. ↑ سلسلة المسائل الفقهیه، ج۲۶، ص۵۹-۶۲؛ بحوث فقهیة‌هامّه، ص۸۵-۸۷.


منبع: منابع()

{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/۴۲۲/۸۱۱۰
| عنوان = اوقات نماز
| نویسنده = سيدحسین حسینی
}}
•ارشاد الاذهان: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش الحسون، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق
•الاستبصار: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش
•اضواء البیان: محمد امین الشنقیطی (م. ۱۳۹۳ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
•الاقتصاد الهادی: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ق
•الاقناع: الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار المعرفه
•الف مسالة فی بلاد الغرب: سید صادق حسینی شیرازی، به کوشش جلال عبدالرزاق، بیروت، دار العلوم، ۱۴۲۸ق
•الام: الشافعی (م. ۲۰۴ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق
•بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
•البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
•بحوث فقهیة‌هامه: ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۲ق
•بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
•بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق
•بلغة السالک: احمد الصاوی، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
•تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق
•تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق
•تحریر الوسیله: امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش.) ، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق
•تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (م. ۵۳۵/۵۳۹ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
•التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش
•تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق
•تعالیق مبسوطه: محمد اسحق فیاض، قم، محلاتی
•تفسیر العیاشی: العیاشی (م. ۳۲۰ق.) ، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه
•تفسیر قمی: القمی (م. ۳۰۷ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۲ق
•تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
•توضیح المسائل: محمد تقی بهجت (م. ۱۴۳۰ق.) ، قم، شفق، ۱۴۲۸ق
•تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۲ق
•الثمر الدانی: الآبی الازهری (م. ۱۳۳۰ق.) ، بیروت، مکتبة الثقافه
•جامع المقاصد: الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق
•الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق
•جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی
•حاشیة الارشاد: الشهید الثانی (م. ۹۶۶ق.) ، به کوشش مختاری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۴ق
•حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، احیاء الکتب العربیه
•الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش
•حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. ۱۳۰۱ق.) و العبادی (م. ۹۹۴ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی
•الخرائج و الجرائح: الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی
•الخلاف: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق
•الدر المختار: الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
•دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق.) ، به کوشش فیضی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق
•ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.) ، آل البیت
•ذکری: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، آل البی، ۱۴۱۹ق
•رسالة ابن ابی زید: القیروانی (م. ۳۸۹ق.) ، بیروت، المکتبة الثقافیه
•الرسائل التسع: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش استادی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۳ق
•الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ق.) ، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
•رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، ۱۴۰۵ق
•الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق
•السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق
•سلسلة المسائل الفقهیه: جعفر سبحانی، قم
•سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق
•سنن ابی داود: السجستانی (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش محمد عبدالعزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
•سنن الترمذی: الترمذی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق
•سنن الدارقطنی: الدارقطنی (م. ۳۸۵ق.) ، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
•سنن الدارمی: الدارمی (م. ۲۵۵ق.) ، احیاء السنة النبویه
•السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
•سنن النسائی: النسائی (م. ۳۰۳ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق
•شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق
•الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م. ۱۲۰۱ق.) ، مصر، دار احیاء الکتب العربیه
•الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه
•شرح حدود ابن عرفه: محمد بن قاسم الانصاری (م. ۸۹۴ق.) ، المکتبة العلمیه، ۱۳۵۰ق
•صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، به کوشش بن ‌باز، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق
•صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر
•العروة الوثقی مع التعلیقات: سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م. ۱۳۳۷ق.) ، قم، ۱۴۲۸ق
•العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. ۱۳۳۷ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق
•العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
•غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. ۵۸۵ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق
•فتاوی اللجنة الدائمه: احمد بن عبدالرزاق الدویش، ریاض، رئاسة ادارة البحوث العلمیة و الافتاء
•فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق.) ، دار الفکر
•فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. ۹۳۶ق.) ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
•فقه الرضا(ع): علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق
•فقه القرآن: الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۵ق
•قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق
•کتاب الصلاة: تقریر بحث الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، میرزا علی تبریزی، قم، دار الهادی، ۱۴۱۰ق
•الکافی فی فقه اهل المدینه: ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.) ، به کوشش الموریتانی، الریاض، مکتبة الریاض الحدیثه، ۱۴۰۰ق
•الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
•الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.) ، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق
•کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
•کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق
•کنز العرفان فی فقه القرآن: الفاضل المقداد (م. ۸۲۶ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش
•لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
•المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
•المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
•مجمع البحرین: الطریحی (م. ۱۰۸۵ق.) ، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق
•مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
•مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق
•المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر
•المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش
•مختصر المزنی: المزنی (م. ۲۶۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه
•مختصر خلیل: محمد بن یوسف (م. ۸۹۷ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
•مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش مرکز الابحاث و الدراسات، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۶ق
•مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق
•مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق
•المسائل المستحدثه: محمد صادق روحانی قمی، قم، حوزه علمیه، ۱۳۹۱ق
•مسائل الناصریات: السید المرتضی (م. ۴۳۶ق.) ، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق
•المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
•مستند الشیعه: احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق
•مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق
•المعتبر: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
•المعجم الاوسط: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق
•المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق
•معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. ۳۹۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق
•مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق
•المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه
•مفاتیح الشرائع: الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق.) ، قم، مکتبة النجفی
•مفتاح الکرامه: سید محمد جواد العاملی (م. ۱۲۲۶ق.) ، به کوشش مروارید، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۸ق
•المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق
•من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق
•منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق
•منهاج الصالحین (فتوی معاملات): سید علی السیستانی، قم، ستاره، ۱۴۱۶ق
•مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
•موسوعة الامام الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) : قم، احیاء آثار الخوئی
•الموطّا: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق
•المهذب البارع: ابن فهد الحلّی (م. ۸۴۱ق.) ، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۷-۱۴۱۳ق
•المهذب: القاضی ابن البراج (م. ۴۸۱ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق
•نهایة التقریر: الفاضل اللنکرانی، تقریر بحث البروجردی
•النهایه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق
•نیل الاوطار: الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.) ، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م
•وسائل الشیعه : الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق
•الهدایه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۸ق.
منبع: پایان()


منبع: تکمیل مقاله
(شناسه = شد
)
جعبه ابزار