ایرج میرزا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ایرج‌میرزا؛، نخستین علم‌دار
تجدد در
شعر فارسی بود.
ایرج‌میرزا، بزرگ‌ترین شاعر
مشروطه، در آبان ماه سال ۱۳۵۲ قمری در
تبریز دیده به
جهان گشود.
وی سادگی سخن را در شعر فارسی به پایه‌ای رساند که در زمان خودش
تصور نمی‌شد و سکه آغاز تجدد و نوآوری در شعر فارسی به نام او زده شد.
پدر وی غلام‌حسین میرزا ملقب به صدر الشعرا (با
تخلص بهجت) از شعرای معروف عصر خود بود و جدش ملک ایرج میرزا، پسر
فتحعلی شاه نیز اهل شعر و ادب بود. ایرج میرزا در دامان چنین خانواده‌ای رشدونمو یافت و بعدها از نظر
جوهر شعر و پایه شعری بر بسیاری از هم‌عصران خود برتری یافت برتری یافت.
وی در دوران کودکی به فراگیری
زبان و ادبیات فارسی،
فرانسه و
عربی پرداخت و در نزد اساتید بزرگ زمان خود محمدتقی عارف اصفهانی و میرزا نصرالله بهار
تحصیل کرد. ایرج شاعری را از نوجوانی آغاز کرد.
بعدها دبیر حضور
امین الدوله شد و همراه او به تهران آمد. از
تهران سفری هم به اروپا رفت. پس از بازگشت از
اروپا ریاست اتاق
تجارت تبریز بدو واگذار شد و تا زمان مرگش یعنی ۱۳۰۴ ه.ش (۱۳۴۳ه. ق.) به
مشاغل مختلف دولتی رسید.
سال‌های پایانی عمر ایرج میرزا با
فقر و پریشانی گذشت و در سال ۱۳۰۴ شمسی در تهران درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله به
خاک سپرده شد.
زندگی ادبی این شاعر دارای دو مرحله بود؛ در مرحله اول که دوران جوانی ایرج بود. وی در قالب
قصیده به ستایش
رجال و خوش‌آمد و
تهنیت پرداخت؛ ولی در مرحله دوم که مصادف با دوران پختگی شاعر بود، از شاعر درباری بودن کناره گرفت و با پشت سرگذاشتن تجربیات ارزنده و جهان‌بینی تازه‌ای که در اثر سفر اروپا و کسب
معرفت و کمالات به دست آورده بود، مسائل و مضامین تازه‌ای در دنیای شعرش پدیدار شد و سبک جدیدی به وجود آورد. بیشتر اشعار موجود در
دیوان او نیز که دارای اعتبار ادبی والایی‌اند در این دوره سروده شده‌اند. ایرج در
سیاق کلام بسیار ساده‌گرا و ساده‌نویس بود. او در اشعار خود از کلمات زبان محاوره‌ای بهره گرفت. با کمک ایرج
زبان شعر به لحاظ واژگان محاوره‌ای، بسیار
غنی و پرمایه شد.
از مزایای شعر ایرج،
اشعار سهل و ممتنع و
نصایح شیرین اوست. شعر ایرج ساده و به دور از
تکلف و بیان‌کننده احساسات و ادراکات و حاکی از واقعیات زندگی شاعر است. او بنام مردم حرف می‌زند و هرگز بدون هدف شعرپردازی و قافیه‌سازی نمی‌کند.
زاده‌های
طبع وی را باید بر دو بخش تقسیم کرد:
نخست قطعاتی که به قصد
تهذیب خردسالان، ذم مفاهیم اجتماعی و مبارزه با
خرافات گفته است؛
بخش دیگر قصاید، فطعات و وصف حال‌های رکیک و خارج از حدود
عفت ادبی است.
سادگی و روانی و آسانی بیش از حد سروده‌های ایرج، باعث شده که عده‌ی زیادی از استادان ادب فارسی، او را به وجود آورنده شیوه‌ای به نام «سبک روزنامه‌ای» در
شعر فارسی بشناسد.
ایرج میرزا نخستین گام را در راه ایجاد ادبیات کودکان در
ایران برداشته است و یکی از مضامین اصلی شعرش، توجه به کودکان و
تعلیم و تربی ت آنان است.
همچنین ایرج در میان مضامین اجتماعی دوره
مشروطه، به
آزادی و
تربیت زنان ایران توجهی بایسته کرده است.
موضوعات دیگر
شعر ایرج، انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی کشور، وطن‌دوستی،
تشویق جوانان به دانش‌آموزی و فراگیری علوم و فنون جدید و به‌خصوص علاقه به مادر و تجلیل سپاس از
مقام مادر است؛ ایرج میرزا در این ارتباط یکی از زیباترین
اشعار خود را به نام «قلب مادر» سرود که در زمره زیباترین اشعار بازمانده از ادبیات
مشروطیت است و سبب شهرت فراوان او شد.
دیوان شعر؛ مثنوی‌های «زهره و منوچهر»؛ «مثنوی عارفانه».
برای نمونه‌ای از اشعار ایرج، قسمتی از شعر «مادر» وی را که شهرتی به سزا یافته است، می‌آوریم:
داد معشوقه به عاشق پیغام ••• که کند مادر تو با من
جنگهر کجا بیندم از دور کند ••• چهر پرچین و جبین پر آژنگ
با نگاه
غضب آلوده زند ••• بر دل نازک من تیر خدنگ
مادر سنگ دلت تا زنده است ••• شهد در کام من و توست شرنگ
نشوم یک دل و یک رنگ تو را ••• تا نسازی دل او از خون رنگ
گر تو خواهی به وصالم برسی ••• باید این ساعت بی‌خوف و درنگ
روی و سینه‌ی تنگش بدری ••• دل برون آری از آن سینه تنگ
گرم و خونین به مَنَش باز آری ••• تا برد ز آیینه‌ی قلبم زنگ
عاشق بی‌خرد ناهنجار ••• نه بل آن
فاسق بی‌عصمت و ننگ
حرمت مادری از یاد ببرد ••• خیره از باده و دیوانه ز بنگ
۱.
شعر دوره مشروطه، دکتر منیب الرحمن؛ (ترجمه یعقوب آژند)، تهران، روزگار، ۱۳۷۸، چاپ اول.
۲. یزدانی، زینب؛ ایرج میرزا؛ تهران، تیرگان، ۱۳۸۳، چاپ اول.
۳.
تحقیق در احوال، آثار و افکار و اشعار ایرج میرزا، محجوب، محمدجعفر؛ تهران، اندیشه، ۱۳۵۳، چاپ سوم.
۴.
از صبا تا نیما، آرین‌پور، یحیی؛ (ج اول)، تهران، ارغنون، ۱۳۷۵، چاپ سوم.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ایرج میرزا».
