بحار الأنوار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار علیه‌السّلام»، تالیف مرحوم
علامه مجلسی ، مولی محمد باقر بن محمد تقی (۱۰۳۷- ۱۱۱۰)، است. این کتاب که به
زبان عربی است، دائرة المعارف بزرگ حدیث و از عمده‌ترین و گسترده‌ترین جوامع حدیثی
شیعه است که روایات کتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا کاملی جمع نموده است و شامل کلیه مباحث اسلامی از تفسیر
قرآن و تاریخ گرفته تا
فقه و
کلام و... می‌باشد.
ابتدای نوشتن بحار در سال ۱۰۷۰ بود و تا سال ۱۱۰۳ ادامه یافت.البته مجلدات بحار، به ترتیب، تالیف نگشت، بلکه کاملا متفرق آماده شدند؛ مثلا در سال ۱۰۷۷، جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن، جلد پنجم و سپس، جلد یازدهم آماده گشت.جلد دهم، در سال ۱۰۷۹، به اتمام رسید و پس از آن، جلد نهم کامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰، به اتمام رسید.آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال ۱۱۰۳، کامل گشت.
مرحوم مجلسی، پس از آموختن کتب روایی مشهور، به دنبال کتب و مراجع دور افتاده رفت. این اصول، به خاطر بی اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل
کتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سال‌ها کسی سراغ آنها را نمی‌گرفت.
علامه که اوضاع را چنین دید، عده‌ای را برای یافتن این کتب به شهرها و کشورهای مختلف
اسلامی گسیل داشت و با همت و پشت کار او تعداد زیادی از این کتب پیدا شد.
علامه مجلسی، پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها، نهایت سعی خویش را برای نسخه برداری و تکثیر این کتب نمود؛ به همین جهت است که هم اکنون نسخه‌های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از قرن ۱۱ و ۱۲ در دست است.
علامه، شاگردان خود را نیز به این کار تشویق می‌کرد، به طوری که مثلا از
سید نعمت الله جزایری که از شاگردان مبرز علامه مجلسی است، ده‌ها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنساخ نموده است.
علامه، مشکل مهمی در این کتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین کتاب‌ها و تنوع موضوعات بود، به طوری که گاهی یافتن مطلب و موضوع دل خواه در آنها کاری بسیار مشکل و خسته کننده می‌شد.
از سویی بیم آن می‌رفت که پس از چند سال یا چند دهه، دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این کتب نابود گردد. به خاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحار الانوار» را تالیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.
از طرفی، علامه، همه چیز را در
روایات و
سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آنکه در علوم مختلف قدم برداشت و راه‌های گوناگون علمی را سپری نمود، دوباره به سراغ
اهل بیت علیهم السّلام و سخنان آنان آمد. او خود، در مقدمه بحار چنین می‌گوید:
«من، در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانش‌ها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تامل در علم سودمند برای
آخرت ، دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه
وحی و روایات اهل بیت علیه‌السّلام به دست می‌آید...»
بدین سان علامه که علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هر یک از آنها استادی توان مند بود، وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار
معصومین علیه‌السّلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد و با این اقدام بی نظیر، ده‌ها هزار روایت ارزش مند را از خطر نابودی نجات داد.
کتاب بحار الانوار، به کتاب‌های متعدد تقسیم شده؛ به این صورت که هر موضوع کلی، یک کتاب را تشکیل می‌دهد و هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیرمجموعه هر باب کلی، باب‌های جزیی قرار دارد و برخی ابواب جزیی نیز دارای فصل‌هایی است که زیرمجموعه آنها هستند.
در هر موضوع نیز، ابتدا،
آیات قرآنی مرتبط با آن موضوع آمده است و در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه در این باره، از تفسیر «
مجمع البیان »
طبرسی و «
مفاتیح الغیب »
فخر رازی است.
پس از آن، روایات هر باب به تفصیل با ذکر سند کامل و ماخذ نقل، ذکر شده است.
روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه، در کتب گوناگون، تذکر داده شده است.
در بسیاری از موارد، علامه مجلسی، با عنوانی مانند «بیان»، توضیحات و شرح‌هایی برای روایات ذکر کرده است که بسیار از حیث مطالب و موضوعات، متنوع است؛ به طوری که جمع آوری این شرح‌ها و بیان‌ها، خود، چند جلد کتاب ارزش مند می‌شود.
بحار الانوار، توسط مؤلف، در ۲۵ جلد تنظیم شد، البته به جهت طولانی شدن جلد ۱۵، این جلد، به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید.
دار الکتب الاسلامیة، همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد، چاپ نموده که جلد ۵۴- ۵۶ آن، فهرست‌ها و آدرس‌های کتاب می‌باشد.
متاسفانه، علامه مجلسی، فرصت پاک نویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان کتاب را نیافته است. (به جز جلد ۱۸ و ۲۲).
این مجلدات، توسط
میرزا عبدالله افندی ، صاحب
ریاض العلماء که از شاگردان علامه بوده، پاک نویس شده است؛ به همین خاطر، شیوه نگارش این مجلدات با بقیه کتاب، بسیار متفاوت است و برخی عناوین باب‌ها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی‌شود. هم چنین توضیحات و بیان‌های علامه نیز در این قسمت از کتاب، کاهش چشم گیری دارد.
شیوه چینش مطالب در بحار، بسیار متاثر از کتاب کافی است، البته تفاوت‌هایی هم در این بین دیده می‌شود، از جمله، علامه، برخی ابواب و کتب را برای اولین بار مطرح کرده، مانند «
کتاب السماء و العالم » و
تاریخ انبیاء و ائمه علیه‌السّلام .
مرحوم علامه، در مقدمه بحار، در ضمن پنج فصل، پیرامون اصول و کتبی که از آنها نقل حدیث نموده و اعتبار و ارزش آنها و نیز از رموزی که برای آن کتب، وضع نموده و اصطلاحاتی که برای اختصار در اسناد به کار گرفته و پاره‌ای از مطالب لازمی که صاحبان کتب منبع در آغاز کتب خود آورده‌اند، سخن گفته است.
ایشان، در فصل اول از مقدمه، نام ۳۷۵ کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون «و غیره» و «و سایر آثاره»، اشاره نموده است.
این منابع، از حیث تنوع موضوعات، بسیار گسترده‌اند و شامل کتب
حدیث ،
فقه ،
اصول ،
تفسیر ،
رجال ،
انساب ،
تاریخ ،
کلام ،
فلسفه و لغت می‌شوند.
به خاطر اشتهار کتب اربعه، علامه، از آنها مطالب فراوانی نقل نکرده است (به جز «
کافی » که بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده و الا مثلا از «
من لا یحضره الفقیه » کمتر از یک صد مورد، نقل دارد).
در بین منابع، به جز کتاب «
شهاب الاخبار »، بقیه کتب کاملا شیعی است (علامه،
قاضی نعمان بن محمد ، صاحب
دعائم الاسلام را هم شیعه می‌داند).
بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب
اهل سنت ، به جهت تایید یا توضیح
روایات است یا برای رد روایات عامه.
میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف، یک سان نیست. ایشان، برای حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار، اسم رمز مشخص کرده که این کتب، در حقیقت منابع اصلی بحار هستند.
بعضی کتب، مانند
طب الرضا علیه‌السّلام ،
توحید مفضل ،
مسائل علی بن جعفر علیه‌السّلام ، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب اهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده‌اند.
علامه، جز این منابع، از دیگر کتب، بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.
علامه، از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب، اصلا استفاده نکرده، مانند کتاب‌های «
جمل العلم و العمل » و «
المقنع »
سید مرتضی و «منتقی الجمان» و بسیاری از آثار
ابن طاووس (شاید علامه، قصد استفاده از آنها را داشته، اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این کار نشده است).
علامه مجلسی، با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. او، در فصل دوم از مقدمه بحار، بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است.
بسیاری از این کتب، انتسابشان به مؤلفین، بسیار مشهور است؛ به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است و برخی از آنها چون
احتجاج و
غرر الحکم که اسناد روایات را حذف کرده‌اند، چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده، معتبر دانسته شده‌اند.
از کتبی مانند
عوالی اللآلی و
تنبیه الخواطر که روایات
شیعه و
سنی را مخلوط کرده‌اند، بسیار کم استفاده شده است.
روایات برخی کتب، همچون کتاب
قاضی نور الله شوشتری ، چون در منابع مشهورتر عینا آمده، از آن منابع نقل شده است.
از کتاب‌های
مصباح الشریعة و
دیوان امام علی علیه‌السّلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه‌السّلام کم است.
علامه، صحیح‌ترین و معتبرترین نسخه‌ها را در حد امکان به دست آورده، بنابر این، شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار، داده است که البته این، به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست، چنان که علامه نیز گاهی در بیان‌های خویش، به ضعف برخی روایات اشاره دارد.
علامه مجلسی، در تفسیر و شرح روایات، از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام تاریخ،
اخلاق و... استفاده کرده است.
علامه، برای جمع آوری مطالب این کتاب، به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را به دست آورده است.
مجلسی، در نقل مطالب، بسیار دقیق عمل کرده و تقطیع در این کتاب، جایگاهی ندارد. هم چنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب، دقیقا رعایت شده است. در مجموع، بحار الانوار، کتاب خانه‌ای جامع از کتب و تالیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است.
در این کتاب، مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.
چنان که از سخنان
علامه روشن می‌شود، ایشان در ضمن تالیف بحار، تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. هم چنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار، بسیار کم است و روشن است که علامه، فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است.
مجلسی، روایاتی را نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی که به دست می‌آورد، در کتابی مستقل با عنوان «
مستدرک البحار »، جمع نماید که متاسفانه اجل به او مهلت نداد.
فهرست مباحثی که در دوره بیست و پنج جلدی بحار، مطرح شده است، از این قرار می‌باشد:
کتاب العقل و العلم و الجهل ،
کتاب التوحید ،
کتاب العدل و المعاد ، کتاب الاحتجاجات و المناظرات و جوامع العلوم، کتاب قصص الانبیاء علیه‌السّلام ، کتاب تاریخ نبینا و احواله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، کتاب الامامة و فیه جوامع احوالهم علیه‌السّلام ، کتاب الفتن و فیه ما جری بعد النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم من غصب الخلافة و
غزوات امیرالمؤمنین علیه‌السّلام ، کتاب تاریخ امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و فضائله و احواله، کتاب تاریخ فاطمة و الحسن و الحسین صلوات الله علیهم و فضائلهم و معجزاتهم، کتاب تاریخ علی بن الحسین و محمد بن علی الباقر و جعفر بن محمد الصادق و موسی بن جعفر الکاظم صلوات الله علیهم و فضائلهم و معجزاتهم، کتاب تاریخ علی بن موسی الرضا و محمد بن علی الجواد و علی بن محمد الهادی و الحسن بن علی العسکری و احوالهم و معجزاتهم صلوات الله علیهم، کتاب الغیبة و احوال الحجة القائم صلوات الله علیه، کتاب السماء و العالم و هو یشتمل علی احوال العرش و الکرسی و الافلاک و العناصر و الموالید و الملائکة و الجن و الانس و الوحوش و الطیور و سائر الحیوانات و فیه ابواب الصید و الذباحة و ابواب الطب، کتاب الایمان و الکفر و مکارم الاخلاق، کتاب الآداب و السنن و الاوامر و النواهی و الکبائر و المعاصی و فیه ابواب الحدود، کتاب الروضة و فیه المواعظ و الحکم و الخطب، کتاب الطهارة و الصلاة، کتاب القرآن و الدعاء، کتاب الزکاة و الصوم و فیه اعمال السنة، کتاب الحج، کتاب المزار، کتاب العقود و الایقاعات، کتاب الاحکام، کتاب الاجازات و هو آخر الکتاب و یشتمل علی اسانیدنا و طرقنا الی جمیع الکتب و اجازات العلماء الاعلام رضوان الله علیه اجمعین.
در آخر هر جلد، فهرست مطالب و هم چنین رموز کتب مورد استفاده، ذکر شده است.
ترجمه‌های زیادی از بحار موجود است، از جمله:
۱. ترجمه‌ای توسط یکی از علمای
هندوستان برای شاه زاده سلطان محمد بلند اختر.
۲. ترجمه‌ای با نام «عین الیقین»، از حاج شیخ محمد تقی
آقا نجفی اصفهانی ، متوفای ۱۳۳۲ ق.
۳. «
کشف الاسرار »، از سید اسماعیل موسوی زنجانی.
۴. «
بنادر البحار » که ترجمه و تلخیص بحار است، از سید علی نقی
فیض الاسلام ، متوفای ۱۴۰۶ ق.
۵. ترجمه برخی قسمت‌های بحار، مانند توحید مفضل توسط خود علامه.
تذکر: برخی از این ترجمه‌ها، از یک یا چند مجلد بحار، به صورت پراکنده، صورت گرفته است.
مهم‌ترین و معروف‌ترین اثری که پیرامون بحار الانوار، تا کنون، تالیف شده، کتاب ارزش مند «
سفینة البحار » است که توسط محدث کبیر، حاج
شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ ق)، تدوین شده است.
پیرامون این اثر ارزش مند، اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته که شامل ترجمه‌های فراوان، تلخیص‌های متنوع، معجم‌های گوناگون و مستدرکات مختلف است که به جهت اختصار از ذکر نام آنها خودداری می‌کنیم.
۱. کتاب بحار الانوار، اولین بار، در ۲۵ جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی، معروف به کمپانی است.
۲. چاپ دیگر این کتاب، توسط دار الکتب الاسلامیة، در ۱۱۰ جلد تهیه شده است. از این چاپ، به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار، همین نسخه است.
در یک چاپ از مؤسسه آل البیت علیه‌السّلام که افست همان چاپ اسلامیة است و در
بیروت لبنان تکثیر شده، فهرست‌های بحار که جلد ۵۴ ۵۵ ۵۶ بوده، به آخر کتاب منتقل شده است، بنا بر این، شماره مجلدات از ۵۴ به بعد، با چاپ اسلامیة متفاوت شده است.
کتابخانه مهدویت،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
