تاریخ بیهقی،
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ بیهقی (یا تاریخ مسعودی)، کتابی تاریخی به
فارسی درباره دوره پادشاهی
مسعود غزنوی و مختصری در
تاریخ خوارزم میباشد.
مؤلف
کتاب ، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی است. این کتاب بخشی است از کتاب مفصّلی که به نامهای
جامع التواریخ ، جامع فی تاریخ سبکتگین ابوالفضل بیهقی، تاریخ آل محمود یا تاریخ آل سبکتگین شناخته میشود.
با توجه به قراین موجود در متن، این کتاب به شرح احوال و کارهای
غزنویان اختصاص داشته اما طبعاً باید از آل سبکتگین آغاز میشده که به مناسبت لقب ناصرالدین سبکتگین به تاریخ ناصری شهرت یافته است.
همچنین به مناسبت اختصاص یافتن بخشی از کتاب به دوره یمین الدوله
محمود غزنوی ،
مقامات محمودی و نیز
تاریخ یمینی نامیده شده است.
و چون بخشی از آن به روزگار مسعود اختصاص داشته به تاریخ مسعودی
شهرت یافته است.
آغاز
تألیف تاریخ بیهقی
سال ۴۴۸
و موضوع آن، رویدادهای چهل و دو سال از پادشاهی غزنویان بوده و در سی فصل، به نوشته علی بن زید بیهقی «زیادت از سی مجلد» تدوین شده است.
مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده، از مجلد پنجم ــ که آغاز آن از میان رفته ــ تا مجلد دهم، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلدهای بعدی وقایع سالهای ۴۳۲ تا ۴۵۱ بوده است. علی بن زید بیهقی بعضی از این سی مجلد را در
کتابخانه سرخس و کتابخانه
مدرسه خاتون مهد
عراق در
نیشابور دیده بوده است.
تاریخ بیهقی موجود از نامه ارکان
دولت مسعودی به امیرمسعود آغاز میگردد
و پس از ذکر رویدادهای گوناگون دوره
حکومت مسعود غزنوی ، مجلد نهم
کتاب با قصد رفتن مسعود به
هند پایان مییابد و بیهقی در پایان همین مجلد وعده میدهد که مجلد دهم را با دو باب
خوارزم و
جبال آغاز خواهد کرد و سپس موضوع رفتن مسعود را به
هندوستان تا پایان کارش مینویسد،
اما آنچه از مجلد دهم به دست ما رسیده فقط ذکر خوارزم است.
با وجود این، در ضمن کتاب مطالب بسیار مفیدی در تاریخ غزنویان پیش از مسعود غزنوی، و
صفاریان و
سامانیان و
سلجوقیان و جز آنها آمده است. همچنین اطلاعات گرانبهایی درباره
شعرا و
اشعار آنان دارد که منحصر به فرد است.
تاریخ بیهقی هم از جنبه
تاریخ نگاری و هم از جنبه ادبی بسیار درخور توجه است. از لحاظ تاریخ نگاری عمده ترین نکاتی که اهمیت و ارزش این کتاب را آشکار میسازد اینهاست: ۱) حقیقت پژوهی و گزارش حقیقت و رعایت اعتدال و
انصاف در اظهارنظرها
) مشاهده، دقت نظر و باریک بینی بیهقی که سبب شده هیچ نکتهای از نظر او فوت نشود .
) بیان مطالب حِکْمی
و نکتههای اخلاقی
که بظاهر سبب
اطناب شده، اما بیهقی به قصد آراستن تاریخ خود،
عبرت آموزی
و تأثیر بر دلها
آنها را ذکر کرده است؛ ۴)
قدرت استنباط بیهقی، شناخت او از
جامعه عصر خود و تحلیل علل وقایع
) معرفی منبع
روایات و اطلاعات
نویسنده در هر موضوع و اظهارنظر درباره درستی و نادرستی آن روایات
)؛ ۶) نقل
اسناد مهم
) معرفی اشخاص و احوال خصوصی و رفتار آنان و مشاغل و مقاماتی که سابقاً داشته یا بعداً احراز کرده اند
) نقل مذاکرات مهم و محرمانه
) پرده برداشتن از توطئهها و رقابتها
) اشاره به مراسم و
آداب و رسوم مردم آن روزگار، خصوصاً
دربار غزنه ، مانند
خطبه خواندن و
خلعت دادن و
جشن مهرگان ) ذکر تاریخ دقیق و گاه ساعت رخدادها
و ذکر
آمار ).
از جنبه
ادبی و
سبک نگارش ، گیرایی و دلپذیری
نثر ، و ویژگیهای صرفی و نحوی نثر تاریخ بیهقی از بهترین نمونههای نثر فارسی و اوج
بلاغت زبان فارسی شمرده میشود. نثر کتاب حاکی از تسلط بیهقی به زبانهای فارسی و
عربی است و نشان میدهد که وی همه شرایط
دبیری را داشته است.
بیهقی در نثرنویسی پیرو
سبک استادش،
ابونصر مشکان بوده است.
مهمترین ویژگیهای نثر تاریخ بیهقی عبارت است از: ۱) اطناب، در مقابل
ایجاز دوره قبل از بیهقی، به گونهای که در عبارتها خللی ایجاد نمیکند، بلکه از محسّنات این تاریخ شمرده میشود که جزئیات مطالب را روشن، و مقصود را بخوبی بیان میکند. ۲) توصیفات و ذکر جزئیاتی که خواننده را در برابر وقایع قرار میدهد و به تمام اجزای وقایع رهنمون میسازد. ۳)
استشهاد و
تمثیل ، به
تقلید از نثر فنی عربی در
قرن چهارم در
بغداد ، که گاه به مناسبت با ابیاتی با ذکر نام و گوینده برای تأیید مدعا به کار رفته است. ۴) برخی ویژگیهای دستوری، از جمله به کار بردن
فعل ماضی در معنای
مضارع ، به کار بردن افعال ماضی و مضارع به صیغه مجهول، استعمال افعال ماضی به صیغه وصفی، حذف افعال به قرینه، حذف قسمتی از جمله، به کار بردن لغات و جمعها و مصادر عربی و ذکر کلمات تنوین دار طبق قواعد عربی. ۵) ذکر امثال و اصطلاحات فارسی متداول در آن روزگار.
بیهقی به وقایع و اشخاص و ویژگیها و واکنشهای آنان، همچون نویسندگان ادبیات داستانی پرداخته و واقعه را مانند
داستان شرح داده و به انجام رسانده است، نظیر ذکر بر دار کردن
حسنک وزیر که داستانی
تراژیک شده است. در شرح این واقعه بیهقی ضمن گزارش دقیق و عینی از سقوط وزیری مقتدر (حسنک) به شرح دسیسهها و حکایتی از
شقاوت و
شهامت و ندای
وجدان گناهکار میپردازد. این واقعه داستان نما، با
مرگ سلطانی مقتدر (محمود) آغاز و با هلاکت وزیری مقتدر، در عهد مسعود، پایان مییابد. این واقعه تراژیک از دیدگاه
جامعهشناسی تاریخی ایران درخور توجه است.
از تاریخ بیهقی نسخههای خطی فراوانی در کتابخانههای ایران و دیگر کشورهای
جهان بجا مانده است که نشان میدهد در چند قرن اخیر بسیار مورد توجه و پسند مردم بوده و آوازهای درخور داشته است.
تاریخ بیهقی موجود نخستین بار در ۱۸۶۲ در
کلکته به تصحیح مورلی و به اهتمام ناسو لیز
چاپ شد. در ۱۳۰۵ـ ۱۳۰۷ با تصحیحات و حواشی سیداحمد ادیب پیشاوری در
تهران چاپ سنگی شد. طی سالهای ۱۳۱۹ و ۱۳۲۶ و ۱۳۳۲ش با تصحیحات و تعلیقات مفصّل سعید نفیسی در سه مجلد با عنوان تاریخ مسعودی. در ۱۳۲۴ ش به تصحیح علی اکبر فیاض با تعلیقات و فهرستها در تهران و در ۱۳۵۰ش به تصحیح همو در مشهد انتشار یافت. خلیل خطیب رهبر این کتاب را همراه با معانی واژهها و شرح جملههای دشوار و برخی نکتههای دستوری و ادبی در ۱۳۶۸ ش در تهران به چاپ رساند. برخی محققان در سالهای اخیر تاریخ بیهقی را با شرح و توضیح واژهها و جملات به صورت گزیده به چاپ رساندهاند، از جمله زهرا خانلری (تهران ۱۳۴۸ش)؛ محمد دبیرسیاقی (تهران ۱۳۴۸ش)؛ یداللّه شکری (تهران ۱۳۵۶ ش)؛ خلیل خطیب رهبر (تهران ۱۳۶۷ ش)؛ محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی (تهران ۱۳۷۲ ش)؛ نرگس روان پور (تهران ۱۳۷۳ ش)؛ رضا مصطفوی سبزواری (تهران ۱۳۷۸ ش). یحیی خشاب و صادق نشأت، تاریخ بیهقی را به عربی
ترجمه و چاپ کرده اند. (قاهره ۱۳۷۶). آرندس نیز آن را به
روسی ترجمه و منتشر کرده است. (تاشکند ۱۹۶۲، مسکو ۱۹۶۹). کلیفورد ادموند باسورث نیز هم اکنون مشغول ترجمه تاریخ بیهقی به
زبان انگلیسی است که دانشگاه کلمبیا مسئولیت انتشار آن را به عهده دارد.
(۱) کلیفورد ادموند باسورث، «تاریخ بیهقی: معرفی متن و مشکلات ترجمه»، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۸۰ ش (جزوه چاپی).
(۲) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
(۳) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
(۴) محمدبن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، چاپ علی اکبر فیاض، مشهد ۱۳۵۰ ش.
(۵) محمد پروین گنابادی، «نکاتی راجع به تاریخ بیهقی»، در یادنامة ابوالفضل بیهقی: مجموعه سخنرانیهای مجلس بزرگداشت ابوالفضل بیهقی، مشهد، ۲۱ تا ۲۵ شهریور ماه ۱۳۴۹، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۵۰ ش.
(۶) حاجی خلیفه.
(۷) محمد شفیعی، «تراژدیهای تاریخ بیهقی»، در یادنامه ابوالفضل بیهقی.
(۸) عوفی.
(۹) خسرو فرشیدورد، «بعضی از قواعد دستوری تاریخ بیهقی»، در یادنامه ابوالفضل بیهقی.
(۱۰) علی اکبر فیاض، «نسخه های خطی تاریخ بیهقی»، در یادنامه ابوالفضل بیهقی.
(۱۱) محمدعلی کاتوزیان، چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد : «ذکر بردار کردن امیر حسنک وزیر: ملاحظاتی پیرامون جامعه شناسی تاریخی ایران»، ترجمه قهرمان سلیمانی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۱۲) سعید نفیسی، در پیرامون تاریخ بیهقی، تهران ۱۳۴۲ ش.
(۱۳) غلامحسین یوسفی، یادداشتهایی در زمینه فرهنگ و تاریخ، تهران ۱۳۷۱ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ بیهقی»، شماره۳۰۸۵.