• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر القمی‌ (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تفسیری ماثور از علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷)، محدث و فقیه امامی می‌باشد و در استناد آن به علی بن ابراهیم اختلافاتی وجود دارد که در زیر به آنها اشاره می‌شود.



این کتاب در رجال نجاشی و فهرست طوسی
[۲] الفهرست، طوسی، ص ۲۰۹.
به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می‌شود، از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی ، مجمع البیان
[۴] مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۷۷.
[۵] مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۸۴.
[۶] مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۹۰.
و اعلام الوری طبرسی
[۸] شبیری، ص۵۰.
و مناقب ابن شهر آشوب .
[۹] مناقب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۲۳۶.
[۱۰] مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۱۶۰.
اکنون نسخه‌ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حلی به نقل از شهید اول (متوفی ۷۸۴) منقولاتی از این نسخه را دیده
[۱۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ص ۴۱- ۴۷.
و سپس در کتب متاخر، مانند بحار الانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است. در این نسخه بارها عباراتی دیده می‌شود که به تفسیر علی بن ابراهیم ارجاع می‌دهد
[۱۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۲۰.
[۱۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۱.
[۱۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۱۳.
[۱۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۶۰.
[۱۶] الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۳۰۴- ۳۰۵.
بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، همچون احمد بن ادریس (متوفی ۳۰۶) و حسین بن محمد بن عامر و حمید بن زیاد (متوفی ۳۱۰) و محمد بن جعفر رزاز (متوفی ۳۱۶)، نیز روایات بسیار دارد و حتی احادیثی از محدثان متاخر از وی، همچون ابن عقدة (۲۴۹- ۳۳۲) و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری و ابن همام اسکافی (متوفی ۳۳۶)، در این کتاب دیده می‌شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی‌کند.


از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون احمد بن محمد بن عیسی و محمد بن عیسی بن عبید و احمد بن ابی عبدالله برقی، با واسطه معاصران علی بن ابراهیم، نقل شده است. شگفت آنکه در سند دیگری، از ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم، با دو واسطه روایت شده
[۱۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۳۳۹.
و از معاصران وی چون محمد بن یحیی و سعد بن عبدالله نیز با واسطه نقل شده است
[۱۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۳۴۴.
این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می‌دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست .
[۱۹] مدد الموسوی، ص۸۴- ۹۴.



آقا بزرگ طهرانی نخستین کسی است که درباره عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابو الفضل عباس بن محمد بن قاسم، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده، روایات ابو الجارود، راوی مطالبی در تفسیر از امام باقر علیه السلام، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است
[۲۰] الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج ۴، ص۳۰۳.
، اما شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمد بن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق» مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته
[۲۱] مدد الموسوی، ص۹۳- ۹۴.
و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است
[۲۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۲۹۷.
.


در طرف مقابل، در کتاب تاویل الآیات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است
[۲۳] تاویل الآیات، ص۹۰.
[۲۴] تاویل الآیات،ص۱۲۷.
[۲۵] تاویل الآیات، ص ۱۶۵.
[۲۶] تاویل الآیات، ص ۱۷۳.
که اصلا در این تفسیر نیست. بنابراین تفسیر موجود نه دربردارنده تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولات آن از وی است، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طریق بیش از بیست راوی، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است. حجم این دسته روایات، در نیمه نخست مجلد اول تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می‌یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریبا به اندازه روایات منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می‌شود. در تفسیر موجود معمولا پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونه صریح یا با ضمیر، بازگشت متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می‌شود.
[۲۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۰۰- ۲۷۱.
سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویان بخش دوم تفسیر، همچون احمد بن ادریس و حسن بن علی مهزیار و محمد بن جعفر رزاز، از استادان علی بن حاتم قزوینی (زنده در ۳۵۰) بوده‌اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی‌کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می‌شناساند.
[۲۸] محمد جواد شبیری، ص۵۰.
ابو الفضل عباس بن محمد بن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است
[۳۳] علل الشرایع، ابن بابویه، ج۱، ص۳۰۴.
و ممکن است منشا اشتباه در انتساب کتاب، تبدیل نام علی بن ابی سهل- که همان علی بن حاتم است- به علی بن ابراهیم، به جهت شباهت این دو اسم، باشد.


قسمت عمده تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است، ولی وجود نقلهایی در تاویل الآیات و برخی کتب دیگر از تفسیر علی بن ابراهیم- که با احادیث و مطالب تفسیر موجود تفاوتهای فراوانی دارد- سبب می‌شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده، نتوان اعتماد کامل کرد.
[۳۴] تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۳۲.
[۳۵] تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۱۴۰.
[۳۶] تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۲۱۴.
[۳۷] تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۲۱۶.
[۳۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰.
[۳۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۴۰.
[۴۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۱.
[۴۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۶.
[۴۲] سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص۱۶۸- ۱۶۹.
[۴۳] سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص۱۷۰- ۱۷۱.
[۴۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۵۹.
[۴۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۷.
[۴۶] مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۵۰۳.
[۴۷] مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۶۱۴.
[۴۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۶۶.
[۴۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۷۲.
[۵۰] مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۷۲.
[۵۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۵۵.
مقایسه اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می‌کند- از جمله از کوتاه بودن واسطه‌ها در بسیاری از اسناد
[۵۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
- و این امر سبب می‌گردد که در نقل از این کتاب احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم- که در اواسط عمر نابینا شده بود - مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه‌های مختلف داشته، از جمله نسخه‌ای از این تفسیر به روایت نوه مؤلف به دست ابن طاووس
[۵۵] سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص ۱۷۵.
رسیده است و وی در وصف این نسخه می‌گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است
[۵۶] کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، اتان کلبرگ، ص۵۴۴.
، ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی‌شود.


دیدگاهی رجالی درباره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «و نحن ذاکرون و مخبرون بما ینتهی الینا و رواه مشایخنا و ثقاتنا عن الذین فرض الله طاعتهم...» در مقدمه آن
[۵۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، مقدمه، ص۴.
، بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال روایت به معصومان علیهم‌السّلام تاکید می‌کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می‌داند.
[۵۸] وسائل الشیعه، حر عاملی، ج۳۰، ص۲۰۲.
[۵۹] خوئی، ج۱، ص۴۹- ۵۰.
اگر عبارت مذکور افاده حصر کند و گوینده آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت، بر پایه مبانی علم رجال و روایت حدیث، بر شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد. ولی گوینده عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسله اسناد کتاب باشد. به نظر می‌رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب ماخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده، روایات مسلم الضعف فراوان دیده می‌شود. روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است.
[۶۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۰.
[۶۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۳۰.
[۶۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۹۴.
[۶۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۱۴.
[۶۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۰۶.
[۶۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۱۰.
[۶۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۶.
[۶۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۸.
[۶۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۳۴.
از سوی دیگر، با توجه به اینکه علی بن حاتم با وجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده ، پذیرش توثیقات وی دشوار است.


در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم، احادیث بسیاری از تفسیر ابو الجارود با عنوان «و فی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است
[۷۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۰۲.
[۷۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۹۸.
[۷۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۲۴.
[۷۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۱.
مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسه آنها با یکدیگر و با کتب رجال، مآخذ احتمالی کتاب را می‌توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمد بن محمد بن عیسی، محاسن احمد بن ابی عبدالله برقی ، نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری، و چند کتاب تفسیری از جمله تفسیر فرات کوفی ، تفسیر قرآن ابو حمزه ثمالی ، تفسیر علی بن مهزیار ، تفسیر معلی بن محمد، تفسیر گمنام عبد الغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می‌شود، تفسیر الباطن علی بن حسان هاشمی که از غالیان بوده و شدیدا تضعیف شده است، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه‌اند.
[۷۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۰.
[۷۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۳۴.
[۷۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۴۵.
[۷۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۸۶.
[۷۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۲.
[۷۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۴.
[۸۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۵۱.
[۸۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۲.
[۸۲] ابن حجر عسقلانی، ج۳، ص۲۹۱.
[۸۳] رجال، نجاشی، ص۲۵۱.
[۸۴] کتاب الرجال، ابن داوود حلی، ص۲۶۱.
[۸۵] اختیار معرفة الرجال، کشی، ص۵۵۲، ش ۱۰۴۲.



تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده، ازینرو مؤلف از ظاهر آیات ، با استناد به روایات، به آسانی دست کشیده است. کتاب از تفاسیر تاویلی شمرده شده و تاویلهای دور از ذهن در آن بسیار است
[۸۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۵، ۲۰۳.
، ازینرو بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند. در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استناد روشن به روایات، تفسیر شده و شان نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده‌ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه‌های مشترک در قرآن ذکر شده
[۸۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰.
[۸۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
[۸۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۵.
و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده
[۹۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۴۶.
[۹۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۳۲.
[۹۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۳۱.
[۹۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۹.
[۹۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۸۸.
[۹۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۵- ۸۷.
و گاه به نظر عامه اشاره شده است
[۹۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۷۰.
[۹۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۷۹.
[۹۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۵.
[۹۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۹۹.
[۱۰۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۴۲.
[۱۰۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۲۶.
در مقدمه تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده، سپس با ذکر آیه یا آیه‌هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است. آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است. در این مقدمه از ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، خاص و عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته
[۱۰۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
[۱۰۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۴۶.
[۱۰۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۵۱- ۵۲.
[۱۰۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۹۶.
[۱۰۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۶۷.
[۱۰۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۴۹.
و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است.
[۱۰۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۸.
[۱۰۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۱۸.
[۱۱۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۱۵.
علی بن ابراهیم از تحریف قرآن سخن گفته
[۱۱۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۰- ۱۱.
و آیاتی را ذکر کرده است که تاویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است
[۱۱۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۳.
[۱۱۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۴.
[۱۱۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۹۶.
[۱۱۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۴۲.
[۱۱۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۸.
وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیر اسلامی مانند بت پرستان و زنادقه و دهریه
[۱۱۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۰۵.
[۱۱۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۳۶.
[۱۱۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۸.
و برخی از فرق اسلامی مانند معتزله ، قدریه - که به نظر وی همان مجبره‌اند- و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می‌کند
[۱۲۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۷- ۲۵.
[۱۲۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۱۲.
[۱۲۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۰.
[۱۲۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۹.
[۱۲۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۹۸.
و با آوردن روایاتی اجمالا به مذهب امر بین امرین اشاره می‌نماید.


روش تفسیر قرآن به قرآن ، با دیدگاهی تاویلی، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می‌شود.
[۱۲۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۳۵.
[۱۲۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۱۵۷.
[۱۲۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۲۳۱.
[۱۲۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۳۸۸.
[۱۲۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۷۶.
دیدگاه جریان آیات- که به گسترش آیات از موارد شان نزول ناظر است (جری و انطباق) - نیز در این تفسیر مشاهده می‌شود.
[۱۳۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۵۷.
[۱۳۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۶.
[۱۳۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۴.
[۱۳۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۹۶.
[۱۳۴] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۵.
[۱۳۵] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۹۹.
واژه‌های فارسی یا معرب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار)
[۱۳۶] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۴۶.
، فولاذ
[۱۳۷] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۱۲۰.
و مادیانة
[۱۳۸] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۱۲۲.
می‌تواند نشانه غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغه فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قلن ازواجه») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می‌شود.
[۱۳۹] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۹۱.
[۱۴۰] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۹۷.
[۱۴۱] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۵۰.
[۱۴۲] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ۲۰۲.
[۱۴۳] تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ۲۹۱.
مقدمه تفسیر با رساله‌ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد. رساله مذکور منسوب به سید مرتضی علم الهدی است.
[۱۴۴] الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۲، ص۱۵۴.
[۱۴۵] الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۳۱۸.
و متن کامل آن در جلد نود بحار الانوار
[۱۴۶] بحار الانوار، مجلسی، ص ۱- ۹۷.
درج شده است. این رساله، روایت واحد مفصلی است از حضرت علی علیه‌السّلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به امام صادق علیه‌السّلام می‌رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزة دیده می‌شود. در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است. مقایسه شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می‌کند؛ حتی مباحث تازه‌ای همچون وجوه معایش خلق
[۱۴۷] بحار الانوار، مجلسی، ج۹۰، ص۴۶- ۴۹.
و حدود فرایض
[۱۴۸] بحار الانوار، مجلسی، ج۹۰، ص۶۲- ۶۴.
در این روایت دیده می‌شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است. در بحار پس از نقل رساله نعمانی، از رساله‌ای مشابه، تالیف سعد بن عبدالله اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است. دو باب از این رساله در بحار الانوار
[۱۴۹] بحار الانوار، مجلسی، ج ۸۹، ص۶۰- ۷۳.
نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعد بن عبدالله در مجلدات مختلف بحار نقل شده است.
[۱۵۰] بحار الانوار، مجلسی، ج۸۰، ص۴۷.
[۱۵۱] بحار الانوار، مجلسی، ج۸۱، ص۷۱.
[۱۵۲] بحار الانوار، مجلسی، ج۸۱، ص۳۸۲.
[۱۵۳] بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰۰، ص۳۰۵.
آقا بزرگ طهرانی، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می‌داند
[۱۵۴] الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج ۲۴، ص۸.
که نجاشی در ترجمه سعد بن عبدالله برای وی ذکر کرده است. بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می‌تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم، تصحیح اغلاط مقدمه آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر، ممکن است با مقدمه تفسیر موجود ارتباط داشته باشد.
[۱۵۷] الفهرست، طوسی، ص۲۰۹.
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در ۱۳۱۳ بوده است. سید طیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ در نجف به چاپ رسانده است. نسخه مصحح وی در ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ ش در قم به چاپ رسیده است.


آقا بزرگ طهرانی؛ ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم تا.    ؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ محمد عبد الرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵- ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵- ۱۹۹۶؛ ابن داوود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲، چاپ افست قم تا.    ؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم تا.    ؛ ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم ۱۳۷۹ ش؛ علی استرآبادی، تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷؛ حر عاملی؛ حسن بن سلیمان حلی، مختصر بصائر الدرجات، نجف ۱۳۷۰؛ خوئی؛ محمد جواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن- اسفند ۱۳۷۶)؛ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ همو، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ همو، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم تا.    ؛ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال،[۱۷]     محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش؛ اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش؛ کلینی؛ مجلسی؛ احمد مدد الموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹)؛ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.


۱. رجال، نجاشی، ص ۲۶۰.    
۲. الفهرست، طوسی، ص ۲۰۹.
۳. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج۴، ص۴۹- ۵۰.    
۴. مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۷۷.
۵. مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۸۴.
۶. مجمع البیان، طبرسی، ج ۱، ص۳۹۰.
۷. اعلام الوری، طبرسی، ج ۱، ص۲۹۶.    
۸. شبیری، ص۵۰.
۹. مناقب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۲۳۶.
۱۰. مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۱۶۰.
۱۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ص ۴۱- ۴۷.
۱۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۲۰.
۱۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۱.
۱۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۱۳.
۱۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۶۰.
۱۶. الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۳۰۴- ۳۰۵.
۱۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۳۳۹.
۱۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۳۴۴.
۱۹. مدد الموسوی، ص۸۴- ۹۴.
۲۰. الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج ۴، ص۳۰۳.
۲۱. مدد الموسوی، ص۹۳- ۹۴.
۲۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۲۹۷.
۲۳. تاویل الآیات، ص۹۰.
۲۴. تاویل الآیات،ص۱۲۷.
۲۵. تاویل الآیات، ص ۱۶۵.
۲۶. تاویل الآیات، ص ۱۷۳.
۲۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۰۰- ۲۷۱.
۲۸. محمد جواد شبیری، ص۵۰.
۲۹. رجال، نجاشی، ص۳۶.    
۳۰. تهذیب الاحکام، طوسی، ج۳، ص۷۲.    
۳۱. علل الشرایع، ابن بابویه، ج۲، ص۴۴۶.    
۳۲. علل الشرایع، ابن بابویه، ج۲، ص۵۱۹.    
۳۳. علل الشرایع، ابن بابویه، ج۱، ص۳۰۴.
۳۴. تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۳۲.
۳۵. تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۱۴۰.
۳۶. تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۲۱۴.
۳۷. تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، استرآبادی، ص۲۱۶.
۳۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰.
۳۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۴۰.
۴۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۱.
۴۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۶.
۴۲. سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص۱۶۸- ۱۶۹.
۴۳. سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص۱۷۰- ۱۷۱.
۴۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۵۹.
۴۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۷.
۴۶. مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۵۰۳.
۴۷. مجمع البیان، طبرسی، ج۲، ص۶۱۴.
۴۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۶۶.
۴۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۷۲.
۵۰. مناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۷۲.
۵۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۵۵.
۵۲. الکافی، کلینی، ج۲، ص۳۸۹.    
۵۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
۵۴. رجال، نجاشی، ص۲۶۰.    
۵۵. سعد السعود للنفوس، ابن طاووس، ص ۱۷۵.
۵۶. کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، اتان کلبرگ، ص۵۴۴.
۵۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، مقدمه، ص۴.
۵۸. وسائل الشیعه، حر عاملی، ج۳۰، ص۲۰۲.
۵۹. خوئی، ج۱، ص۴۹- ۵۰.
۶۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۰.
۶۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۳۰.
۶۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۹۴.
۶۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۱۴.
۶۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۰۶.
۶۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۱۰.
۶۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۶.
۶۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۸.
۶۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۳۴.
۶۹. رجال، نجاشی، ص۲۶۳.    
۷۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۰۲.
۷۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۹۸.
۷۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۲۴.
۷۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۷۱.
۷۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۰.
۷۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۳۴.
۷۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۴۵.
۷۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۸۶.
۷۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۲.
۷۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۴.
۸۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۵۱.
۸۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۲۲.
۸۲. ابن حجر عسقلانی، ج۳، ص۲۹۱.
۸۳. رجال، نجاشی، ص۲۵۱.
۸۴. کتاب الرجال، ابن داوود حلی، ص۲۶۱.
۸۵. اختیار معرفة الرجال، کشی، ص۵۵۲، ش ۱۰۴۲.
۸۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۵، ۲۰۳.
۸۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰.
۸۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
۸۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۵.
۹۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۴۶.
۹۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۳۲.
۹۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۳۱.
۹۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۰۹.
۹۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۸۸.
۹۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۵- ۸۷.
۹۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۷۰.
۹۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۷۹.
۹۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۵.
۹۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۹۹.
۱۰۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۴۲.
۱۰۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۲۶.
۱۰۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۲.
۱۰۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۴۶.
۱۰۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۵۱- ۵۲.
۱۰۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۹۶.
۱۰۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۱۶۷.
۱۰۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۴۹.
۱۰۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۸.
۱۰۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۱۸.
۱۱۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۱۵.
۱۱۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۰- ۱۱.
۱۱۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۳.
۱۱۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۴.
۱۱۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۹۶.
۱۱۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۴۲.
۱۱۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۸.
۱۱۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۰۵.
۱۱۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۳۶.
۱۱۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۸.
۱۲۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۷- ۲۵.
۱۲۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۲۱۲.
۱۲۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۶۰.
۱۲۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۹.
۱۲۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۹۸.
۱۲۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۳۵.
۱۲۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۱۵۷.
۱۲۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۲۳۱.
۱۲۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم،ج ۱، ص۳۸۸.
۱۲۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۱۷۶.
۱۳۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۱، ص۱۵۷.
۱۳۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۴۶.
۱۳۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۸۴.
۱۳۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۹۶.
۱۳۴. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۲۹۵.
۱۳۵. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۳۹۹.
۱۳۶. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۳۴۶.
۱۳۷. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۱۲۰.
۱۳۸. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج ۲، ص۱۲۲.
۱۳۹. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۹۱.
۱۴۰. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۱، ص۲۹۷.
۱۴۱. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ص۵۰.
۱۴۲. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ۲۰۲.
۱۴۳. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم، ج۲، ۲۹۱.
۱۴۴. الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۲، ص۱۵۴.
۱۴۵. الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج۴، ص۳۱۸.
۱۴۶. بحار الانوار، مجلسی، ص ۱- ۹۷.
۱۴۷. بحار الانوار، مجلسی، ج۹۰، ص۴۶- ۴۹.
۱۴۸. بحار الانوار، مجلسی، ج۹۰، ص۶۲- ۶۴.
۱۴۹. بحار الانوار، مجلسی، ج ۸۹، ص۶۰- ۷۳.
۱۵۰. بحار الانوار، مجلسی، ج۸۰، ص۴۷.
۱۵۱. بحار الانوار، مجلسی، ج۸۱، ص۷۱.
۱۵۲. بحار الانوار، مجلسی، ج۸۱، ص۳۸۲.
۱۵۳. بحار الانوار، مجلسی، ج۱۰۰، ص۳۰۵.
۱۵۴. الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، ج ۲۴، ص۸.
۱۵۵. رجال، نجاشی، ص ۱۷۷.    
۱۵۶. رجال، نجاشی، ص۲۶۰.    
۱۵۷. الفهرست، طوسی، ص۲۰۹.



نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.



جعبه ابزار