تفسیر القمی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیری ماثور از
علی بن ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۳۰۷)،
محدث و
فقیه امامی می‌باشد و در استناد آن به علی بن ابراهیم اختلافاتی وجود دارد که در زیر به آنها اشاره می‌شود.
این کتاب در
رجال نجاشی و فهرست طوسی
به علی بن ابراهیم نسبت داده شده است و منقولاتی از آن در کتب قدما دیده می‌شود، از جمله در
تهذیب الاحکام شیخ طوسی ،
مجمع البیان و
اعلام الوری طبرسی
و مناقب
ابن شهر آشوب .
اکنون نسخه‌ای با عنوان تفسیر علی بن ابراهیم در دست است که نخستین بار حسن بن سلیمان حلی به نقل از
شهید اول (متوفی ۷۸۴) منقولاتی از این نسخه را دیده
و سپس در کتب متاخر، مانند
بحار الانوار ، روایات آن در ابواب مختلف پراکنده شده است. در این نسخه بارها عباراتی دیده می‌شود که به تفسیر
علی بن ابراهیم ارجاع می‌دهد
بعلاوه این تفسیر از معاصران علی بن ابراهیم، همچون
احمد بن ادریس (متوفی ۳۰۶) و حسین بن محمد بن عامر و حمید بن زیاد (متوفی ۳۱۰) و محمد بن جعفر رزاز (متوفی ۳۱۶)، نیز
روایات بسیار دارد و حتی احادیثی از محدثان متاخر از وی، همچون ابن عقدة (۲۴۹- ۳۳۲) و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری و ابن همام اسکافی (متوفی ۳۳۶)، در این کتاب دیده می‌شود که خود علی بن ابراهیم در هیچ سندی از آنها روایت نمی‌کند.
از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم علی بن ابراهیم چون
احمد بن محمد بن عیسی و محمد بن عیسی بن عبید و احمد بن ابی عبدالله برقی، با واسطه معاصران علی بن ابراهیم، نقل شده است. شگفت آنکه در سند دیگری، از
ابراهیم بن هاشم ، پدر و استاد اصلی علی بن ابراهیم، با دو واسطه روایت شده
و از معاصران وی چون محمد بن یحیی و سعد بن عبدالله نیز با واسطه نقل شده است
این قراین و قراین متعدد دیگر نشان می‌دهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست .
آقا بزرگ طهرانی نخستین کسی است که درباره عدم صحت انتساب تمام تفسیر موجود به علی بن ابراهیم سخن گفته و بر این باور است که ابو الفضل عباس بن محمد بن قاسم، شاگرد علی بن ابراهیم که نامش در آغاز تفسیر موجود آمده، روایات ابو الجارود، راوی مطالبی در تفسیر از
امام باقر علیه السلام، و دیگران را از اواسط جلد اول تفسیر در آن وارد کرده است
، اما
شاهدی برای این نظر در دست نیست و عباس بن محمد بن قاسم کسی جز یکی از مشایخ مؤلف کتاب نیست که در «طریق» مؤلف به علی بن ابراهیم قرار گرفته
و نام وی علاوه بر آغاز کتاب در میان نام راویان دیگر نیز ذکر شده است
.
در طرف مقابل، در کتاب
تاویل الآیات از تفسیر علی بن ابراهیم مطالب بسیاری نقل شده است
که اصلا در این تفسیر نیست. بنابراین تفسیر موجود نه دربردارنده تمام تفسیر علی بن ابراهیم است و نه تمام منقولات آن از وی است، بلکه کتابی است از مؤلفی دیگر که بیش از همه از تفسیر علی بن ابراهیم بهره گرفته و در آن، از طریق بیش از بیست راوی، روایات بسیاری از کتب و مصادر دیگر آورده است. حجم این دسته روایات، در نیمه نخست مجلد اول
تفسیر بسیار اندک است و بتدریج افزایش می‌یابد تا بدانجا که در اواخر کتاب تقریبا به اندازه روایات منقول از تفسیر علی بن ابراهیم می‌شود. در تفسیر موجود معمولا پس از نقل از غیر علی بن ابراهیم، با آوردن نام علی بن ابراهیم به گونه صریح یا با ضمیر، بازگشت متن به تفسیر علی بن ابراهیم یادآوری می‌شود.
سید موسی شبیری زنجانی با توجه به اینکه اغلب راویان بخش دوم تفسیر، همچون احمد بن ادریس و
حسن بن علی مهزیار و محمد بن جعفر رزاز، از استادان علی بن حاتم قزوینی (زنده در ۳۵۰) بوده‌اند و هیچ راوی دیگری از این مجموعه افراد روایت نمی‌کند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می‌شناساند.
ابو الفضل عباس بن محمد بن قاسم نیز از مشایخ علی بن حاتم است
و ممکن است منشا اشتباه در انتساب کتاب، تبدیل نام علی بن ابی سهل- که همان علی بن حاتم است- به علی بن ابراهیم، به جهت شباهت این دو اسم، باشد.
قسمت عمده تفسیر موجود، نقل از تفسیر علی بن ابراهیم است، ولی وجود نقلهایی در تاویل الآیات و برخی کتب دیگر از تفسیر علی بن ابراهیم- که با
احادیث و مطالب تفسیر موجود تفاوتهای فراوانی دارد- سبب می‌شود که به آنچه از تفسیر علی بن ابراهیم در تفسیر موجود نقل شده، نتوان اعتماد کامل کرد.
مقایسه اسناد علی بن ابراهیم در این کتاب و اسناد علی بن ابراهیم در کتاب کافی از دشواریهای بسیار این تفسیر حکایت می‌کند- از جمله از کوتاه بودن واسطه‌ها در بسیاری از اسناد
- و این امر سبب می‌گردد که در نقل از این کتاب
احتیاط شود. چون این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم- که در اواسط عمر نابینا شده بود
- مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. بنابراین کتاب تفسیر علی بن ابراهیم در اصل نسخه‌های مختلف داشته، از جمله نسخه‌ای از این تفسیر به روایت نوه مؤلف به دست
ابن طاووس رسیده است و وی در وصف این نسخه می‌گوید که جمیع کتاب در چهار جزء در دو مجلد واقع است
، ولی در تفسیر موجود نشانی از اجزا دیده نمی‌شود.
دیدگاهی رجالی درباره اسناد تفسیر علی بن ابراهیم وجود دارد که با تکیه بر عبارت «و نحن ذاکرون و مخبرون بما ینتهی الینا و رواه مشایخنا و ثقاتنا عن الذین فرض الله طاعتهم...» در مقدمه آن
، بر وثاقت تمامی افراد اسناد این تفسیر به شرط اتصال
روایت به معصومان علیهم‌السّلام تاکید می‌کند و این تفسیر را از مصادر مهم رجالی می‌داند.
اگر عبارت مذکور افاده حصر کند و گوینده آن علی بن ابراهیم باشد، تنها ناظر به مواردی است که از علی بن ابراهیم نقل شده و علاوه بر وثاقت، بر پایه مبانی
علم رجال و روایت حدیث، بر
شیعه بودن راویان نیز دلالت دارد. ولی گوینده عبارات فوق معلوم نیست و بعلاوه، روشن نیست که این گواهی ناظر به تمام افراد سلسله اسناد کتاب باشد. به نظر می‌رسد این عبارت تنها به مشایخ مستقیم یا مؤلفان کتب ماخذ تفسیر اشاره دارد، زیرا در اسناد موجود حتی در مواردی که از علی بن ابراهیم نقل شده،
روایات مسلم الضعف فراوان دیده می‌شود. روایات مرسل نیز در کتاب بسیار است.
از سوی دیگر، با توجه به اینکه علی بن حاتم با وجود وثاقت با تعبیر «یروی عن الضعفاء» وصف شده
، پذیرش توثیقات وی دشوار است.
در تفسیر موجود، بجز تفسیر علی بن ابراهیم، احادیث بسیاری از
تفسیر ابو الجارود با عنوان «و فی روایة ابی الجارود» نقل شده که گاه سند کامل هم همراه نام وی ذکر شده است
مآخذ دیگر این تفسیر چندان روشن نیست، ولی با دقت در تسلسل اسناد کتاب و مقایسه آنها با یکدیگر و با کتب رجال، مآخذ احتمالی کتاب را می‌توان به دست آورد: مراجع معتبری چون نوادر احمد بن محمد بن عیسی، محاسن
احمد بن ابی عبدالله برقی ، نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری، و چند کتاب تفسیری از جمله
تفسیر فرات کوفی ، تفسیر قرآن
ابو حمزه ثمالی ، تفسیر
علی بن مهزیار ، تفسیر معلی بن محمد، تفسیر گمنام عبد الغنی بن سعید ثقفی که به تفسیر ابن عباس منتهی می‌شود، تفسیر الباطن علی بن حسان هاشمی که از غالیان بوده و شدیدا تضعیف شده است، و تفسیر قرآن حسن بن علی بن ابی حمزه که خود و پدرش از رؤسای واقفه‌اند.
تفسیر علی بن ابراهیم با دیدگاه حدیثی نوشته شده، ازینرو مؤلف از ظاهر
آیات ، با استناد به روایات، به آسانی دست کشیده است. کتاب از تفاسیر تاویلی شمرده شده و تاویلهای دور از
ذهن در آن بسیار است
، ازینرو بسیاری از آیات به فضائل
اهل بیت یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده که معنای باطنی آیات به شمار می‌آیند. در این تفسیر تنها روایات گردآوری نشده است بلکه آیات و کلمات بدون استناد روشن به روایات، تفسیر شده و شان نزول آیات بتفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان
پیامبر و مباحث فقهی حجم گسترده‌ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه‌های مشترک در قرآن ذکر شده
و از آیات دیگر و روایات و اشعار شاعران بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده
و گاه به نظر عامه اشاره شده است
در مقدمه تفسیر موجود، مباحث کلی علوم قرآنی به صورت تقسیم بندی آیات در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم مطرح شده، سپس با ذکر آیه یا آیه‌هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است. آشفتگی این مقدمه و عدم تطابق کامل فهرست عناوین با شرح آن حاکی از وجود اختلالی در کتاب است. در این مقدمه از
ناسخ و
منسوخ ،
محکم و
متشابه ،
خاص و
عام و سبک خاصی در قرآن به نام منقطع معطوف سخن رفته
و گفته شده که ترتیب آیات در هنگام جمع آوری آنها به هم خورده است.
علی بن ابراهیم از
تحریف قرآن سخن گفته
و آیاتی را ذکر کرده است که
تاویل آن در تنزیل یا با تنزیل یا قبل از تنزیل یا بعد از تنزیل است
وی از آیات قرآن برای رد مذاهب مختلف غیر اسلامی مانند بت پرستان و
زنادقه و
دهریه و برخی از فرق اسلامی مانند
معتزله ،
قدریه - که به نظر وی همان مجبره‌اند- و نیز دیدگاههای نادرست دیگر استفاده می‌کند
و با آوردن روایاتی اجمالا به
مذهب امر بین امرین اشاره می‌نماید.
روش
تفسیر قرآن به قرآن ، با دیدگاهی تاویلی، در مواضع بسیاری از تفسیر دیده می‌شود.
دیدگاه جریان آیات- که به گسترش آیات از موارد شان نزول ناظر است (جری و انطباق) - نیز در این تفسیر
مشاهده می‌شود.
واژه‌های فارسی یا معرب کنادیج (جمع کندو)، انابیر (جمع انبار)
، فولاذ
و مادیانة
می‌تواند نشانه غیر عرب بودن مؤلف کتاب باشد. همچنین به کار بردن صیغه فعل جمع در جایی که فاعل اسم ظاهر باشد (همچون «قلن ازواجه») بر طبق گویش غیر معروف عربی در مواردی از کتاب دیده می‌شود.
مقدمه تفسیر با رساله‌ای در علوم قرآنی به نام محکم و متشابه شباهتهای بسیاری دارد. رساله مذکور منسوب به
سید مرتضی علم الهدی است.
و متن کامل آن در جلد نود بحار الانوار
درج شده است. این رساله، روایت واحد مفصلی است از
حضرت علی علیه‌السّلام به نقل از نعمانی در تفسیر قرآن که با یک سند متصل به
امام صادق علیه‌السّلام می‌رسد. در سند روایت نام راویان ضعیفی چون حسن بن علی بن ابی حمزة دیده می‌شود. در این رساله نخست فهرست انواع آیات قرآنی ذکر شده که با فهرست عناوین تفسیر شباهت بسیاری دارد، ولی فهرست روایت نعمانی دقیقتر و منظمتر است. مقایسه شرح تفصیلی عناوین در دو کتاب از گستردگی روایت نعمانی حکایت می‌کند؛ حتی مباحث تازه‌ای همچون وجوه معایش خلق
و حدود فرایض
در این روایت دیده می‌شود که در مجموع حجم رساله را به پنج برابر مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم رسانده است. در بحار پس از نقل رساله نعمانی، از رساله‌ای مشابه، تالیف سعد بن عبدالله اشعری نام برده شده که مطالب آن با ترتیبی دیگر مشابه مطالب این روایت است. دو باب از این رساله در
بحار الانوار نقل شده که بی شباهت به مباحث تفسیر قمی نیست و نیز مطالبی دیگر از آن به نام تفسیر سعد بن عبدالله در مجلدات مختلف بحار نقل شده است.
آقا بزرگ طهرانی، این رساله را کتاب ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه می‌داند
که نجاشی در ترجمه سعد بن عبدالله برای وی ذکر کرده است.
بررسی ارتباط دقیق این سه متن با یکدیگر می‌تواند به شناخت بهتر تفسیر علی بن ابراهیم، تصحیح اغلاط مقدمه آن و نیز تصحیح دو متن دیگر یاری رساند. همچنین نام کتاب الناسخ و المنسوخ در شمار آثار علی بن ابراهیم پس از نام کتاب تفسیر، ممکن است با مقدمه تفسیر موجود ارتباط داشته باشد.
تفسیر علی بن ابراهیم چندین بار به چاپ رسیده که اولین بار در ۱۳۱۳ بوده است. سید طیب جزائری نیز آن را تصحیح کرده و در ۱۳۸۶ در
نجف به چاپ رسانده است. نسخه مصحح وی در ۱۴۰۴ و ۱۳۶۷ ش در
قم به چاپ رسیده است.
آقا بزرگ طهرانی؛ ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم
تا. ؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ محمد عبد الرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۵- ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵- ۱۹۹۶؛ ابن داوود حلی، کتاب الرجال، چاپ محمد صادق آل بحر العلوم، نجف ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲، چاپ افست قم
تا. ؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم
تا. ؛ ابن طاووس، سعد السعود للنفوس، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم ۱۳۷۹ ش؛ علی استرآبادی، تاویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، چاپ حسین استادولی، قم ۱۴۱۷؛ حر عاملی؛ حسن بن سلیمان حلی، مختصر بصائر الدرجات، نجف ۱۳۷۰؛ خوئی؛ محمد جواد شبیری، «در حاشیه دو مقاله»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۶ (بهمن- اسفند ۱۳۷۶)؛ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ همو، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ همو، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/ ۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست
مشهد ۱۳۵۱ ش؛ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم
تا. ؛ محمد بن عمر کشی،
اختیار معرفة الرجال،
[۱۷] محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی،
مشهد ۱۳۴۸ ش؛ اتان کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ ش؛ کلینی؛ مجلسی؛ احمد مدد الموسوی، «پژوهشی پیرامون تفسیر قمی»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹)؛ احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
