تمیمیه بنت منقذ بسوس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَسوس تمیمیّه بنت مُنقذ بن سلمان، از چهرههای افسانهای داستانهای جنگاوریِ
قبایل عرب «ایام العرب» در
عصر جاهلی است.
گویند مسبب
قتل کُلیب بن ربیعه تَغلبِی و نیز جنگی (حرب البسوس) بوده است که در پی آن میان قبایل بَکر بن وائل و تغلب بن وائل رخ داد. (کلیب بن ربیعه) در افسانهها، کلیب جباری است که
عادات و
رسوم بدویان را زیر پا میگذارد و حق چرا و
شکار را در مناطقی که قُرُق اعلام کرده
غصب میکند.
روزی بسوس که با
خواهرزاده خود جَساس (برادر زن کلیب) بود،
ناقه خود را (به روایت دیگر، ناقه سَعدالجَرمی
شوهر یا به قولی دیگر، حمایت شده خود را) در
چراگاه کلیب چرانید و کلیب آن ناقه را کشت (به روایت دیگر،
شتر بچه را کشت و پستان مادر را زخمی کرد).
این تخطی از تکالیف مهماننوازی، چنان جساس را به
خشم آورد که کلیب را کشت (به روایت دیگر، او با پسر عمش کلیب را کشتند) و همین امر به
جنگ میان دو
قبیله انجامید.
نابغه جَعدی (متوفی ح۶۵/۶۵۸) از کشته شدن آن ناقه و
مرگ کلیب یاد کرده است، اما اشارهای به بسوس ندارد.
نام بسوس نخستین بار در
ضرب المثل «أشأم مِن ناقة البسوس» آمده است.
همه این
حکایت ، از قول ابوعُبیده
نقل کرده است، و دیگر گردآورندگان «ایام العرب» نیز همان را با اندک اختلافی روایت کردهاند.
در فاخر،
شرح خطیب تبریزی بر حماسه
و جای دیگر، چهار بیت به بسوس نسبت دادهاند که گویند خطاب به سعد سروده و غیر مستقیم جساس را به گرفتن
انتقام از کلیب برانگیخته است.
این ابیات نمونه روشن از «تحریض» به شمار میرود و در رسائل اخوان الصفا
برای تأثیر عظیمی که
شعر میتواند در اعمال انسان داشته باشد شاهد آورده شده است.
به گمان برخی از
دانشمندان ، در ضرب المثل یاد شده، مراد از بسوس
چهره شورانگیز عصر شجعان عرب نیست، بلکه مراد زنی
یهودی و همنام اوست که، به
حماقت ، سه آرزویی را که خداوند اجابتش را به
شوهر او
وعده فرموده بود بر باد داد.
(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، چاپ تورنبرگ، لیدن ۱۸۵۱ـ۱۸۷۶، ج۱، ص۳۸۵ به بعد.
(۲) ابن عبدربه، العقد الفرید، قاهره ۱۳۱۶، ج۳، ص۶۶ به بعد.
(۳) ابن منظور، لسان العرب، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۰۰)، ذیل «بسس»، (درباره بسوس، زن یهودی).
(۴) علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق ۱۲۸۵.
(۵) معمر بن مثنی ابوعبیده، نقائض جریر و الفرزدق.
(۶) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا، قاهره۱۳۴۷.
(۷) خزانة الادب، ج۱، ص ۳۰۰ به بعد.
(۸) محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ عبدالستار احمد فراج (و دیگران)، کویت۱۳۸۵/۱۹۶۵، ذیل «بسس» (درباره بسوس، زن یهودی).
(۹) مفضل بن سلمه، الفاخر، چاپ عبدالعلیم طحاوی و محمد علی بخار، الجمهوریة العربیة المتحدة ۱۳۸۰/ ۱۹۶۰.
(۱۰) احمد بن محمد میدانی، مجمع الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، ج ۲، ص ۱۸۱ـ۱۸۲.
(۱۱) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ دوستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، ج ۱، ص ۱۵۰ـ۱۵۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمیمیه بنت منقذ بسوس»، شماره۱۳۵۷.