جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
احادیث فراوانی از
امامان معصوم (علیه‌السّلام) به
زیارت اربعین سفارش و به زمان و مکان استحباب بیشتر این
زیارت، اشاره شده است؛ به طوری‌که در مناسبت‌های گوناگون به آن ترغیب و در حدیثی، یکی از نشانه‌های
مؤمن شمرده شده است. این نوشتار، ضمن آوردن زیارت اربعین، به جنبه‌های تاریخی و اعتقادی این زیارت نزد
شیعیان پرداخته است.
در
احادیث فراوانی از
امامان معصوم (علیه‌السّلام) به
زیارت اربعین سفارش و به زمان و مکان استحباب بیشتر این زیارت، اشاره شده است؛ به طوری که در مناسبت‌های گوناگون به آن ترغیب و در حدیثی، یکی از نشانه‌های
مؤمن شمرده شده است. این سفارش‌های مؤکد ازآن‌روست که پیش از
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) به هیچ‌روی اربعین جلوه‌ای نداشته و
اهل بیت (علیه‌السّلام) خواسته‌اند به بهانه‌های گوناگون، ازجمله با تاکید بر زیارت اربعین، نام و یاد آن حضرت زنده نگه داشته شود. در بحث اربعین، اصل زیارت
سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در این روز و مفاد زیارت اربعین اهمیت دارد و باید نه با نگاه صرفاً تاریخی، بلکه نگاهی معرفت شناسانه همراه باشد. زیارت اربعین به قدری در پاسداشت مقام سیدالشهدا (علیه‌السّلام) تاثیر داشته که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می‌شد، امروزه به حضور میلیونی زائران حسینی در
کربلا تبدیل شده است. این نوشتار، ضمن آوردن زیارت اربعین، به جنبه‌های تاریخی و اعتقادی این زیارت نزد
شیعیان پرداخته است.
اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه به صورتی مؤثق و گسترده، نگاهی معرفت شناسانه است. ما نمی‌خواهیم به صورت صرفا تاریخی به موضوع اربعین بپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت شناسانه و با مراجعه به «زیارت اربعین» که سفارش اکید
امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده، به آن می‌پردازیم. به این اعتبار،
شیعه هویّت خود را نیز باید در اربعین جست وجو کند.
بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام (علیه‌السّلام) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهل بیت عصمت و طهارت (علیه‌السّلام) بر مصائب حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) به مناسبت‌های گوناگون تاکید داشتند. بخشی از خطبه‌های
حضرت زینب کبری و
حضرت امام زین العابدین در
کوفه و
شام بیان مظلومیت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) و در حقیقت، روضه‌خوانی است. بعد هم که اهل بیت در
مدینه بودند، در آن جا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه‌ای که امام زین العابدین (علیه‌السّلام) عزاداران را اطعام می‌کرد،
و سنت در نزد شیعیان به از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌روزی بود و بنا نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه
عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.
پس از ایشان،
امام باقر (علیه‌السّلام) وصیّت کردند که تا ده سال در
منا روضه بخوانند.
در دوره امام صادق (علیه‌السّلام) فضا بازتر شد و حتی سرودن
شعر و مراثی نیز
تشویق می‌شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند
ابوعماره منشد،
جعفر بن عفان و
ابوهارون مکفوف را تشویق می‌کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السّلام) شعر بسرایند. در زمان
امام رضا (علیه‌السّلام) هم می‌بینیم که شاعرانی مانند مثل
دعبل خزاعی برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه‌ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی عبدالله (علیه‌السّلام) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت‌های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی‌های این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق (علیه‌السّلام) باز می‌گردد و عجیب این است که با وجود
بیم و
ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می‌کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل
حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می‌فرمودند که بروید.
این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله
حج، یکی از شرایط
استطاعت را «تخلیه سرب» بیان فرموده‌اند؛ یعنی باید
امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می‌کردند.
از این گذشته، به مناسبت‌های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است.در جلد ۱۴
وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت‌های زیارتی سیدالشهدا (علیه‌السّلام) ذکر شده است
که در این بخش، تنها به مناسبت‌ها و ابواب آن در وسائل اشاره می‌کنیم:
استحباب تکرار زیارة الحسین (علیه‌السّلام)؛ استحباب زیارة النساء؛ کراهة ترک زیارت الحسین (علیه‌السّلام)؛ استحباب المشی الی زیارة الحسین (علیه‌السّلام)؛ باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین (علیه‌السّلام).
یا در مناسبت‌ها و حالات گوناگون:
استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) ولو رکب البحر؛
(یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن
دریا با
کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام)
مستحب است). یا در مناسبت‌ها و زمان‌های خاص
مانند: استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) کل لیلة جمعة.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل الشیعه
این باب را می‌یابیم: «باب تاکّد استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) یوم الاربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تاکّد استحباب را که در این جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می‌کند. روایت اول از امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است که فرمود: «علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛
نشانه‌های
انسان مؤمن پنج تاست: پنجاه رکعت
نماز روزانه (
نمازهای واجب و
نافله)، زیارت اربعین،
انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر
خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان می‌کند
و بعد مطلبی است که از «
مصباح المتهجد» شیخ نقل می‌کند.
فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم می‌شود و از اول تا آخر وسائل این‌گونه است. در این‌جا فتوایش این طور است: «باب تاکّد استحباب زیارت الحسین (علیه‌السّلام) یوم الاربعین».
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب‌های روایی مطرح بوده و همه‌جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین (علیه‌السّلام) به همین روایت
امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) که اصل آن در مزار
شیخ مفید و دو کتاب
شیخ طوسی (یعنی
تهذیب الاحکام و
مصباح المتهجد است، تمسک کرده‌اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) تمسک می‌کند.
شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می‌کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) همین روایت را می‌آورد.
همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» می‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیارت الاربعین» بعد هم همین روایت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را بیان می‌کند
و سپس روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره می‌کند و همه خبر و زیارت را نمی‌آورد و فقط یک جمله‌اش را می‌آورد: «السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»
اما در مصباح کامل آمده است.در آن جا دارد که در روز اربعین و در وقت ارتفاع نهار بگو:
«اَلسَّلامُ عَلی وَلِی اللَّهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی صَفِی اللَّهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلی الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ، اَللّهُمَّ اِنّی اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِیک وَابْنُ وَلِیک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الْفآئِزُ بِکرامَتِک، اَکرَمْتَهُ بِالشَّهادَةِ، وَحَبَوْتَهُ بِالسَّعادَةِ، وَاَجْتَبَیتَهُ بِطیبِ الْوِلادَةِ، وَجَعَلْتَهُ سَیداً مِنَ السَّادَةِ وَ قآئِداً مِنَ الْقادَةِ، وَذآئِداً مِنْ الْذادَةِ، وَاَعْطَیتَهُ مَواریثَ الْاَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلی خَلْقِک مِنَ الاَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرَ فی الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ، وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیک، لِیسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الْجَهالَةِ وَحَیرَةِ الضَّلالَةِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بِالْاَرْذَلِ الاَْدْنی، وَشَری آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْاَوْکسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدّی فی هَواهُ، وَاَسْخَطَک وَاَسْخَطَ نَبِیک، وَاَطاعَ مِنْ عِبادِک اَهْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَةَ الْاَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ عَذاباً اَلیماً، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْاَوْصِیآءِ اَشْهَدُ اَنَّک اَمینُ اللَّهِ وَابْنُ اَمینِهِ، عِشْتَ سَعیداً، وَمَضَیتَ حَمیداً وَمُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً شَهیداً، وَاَشْهَدُ اَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلَک وَمُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَک، وَاَشْهَدُ اَنَّک وَفَیتَ بِعَهْدِ اللَّهِ، وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیک الْیقینُ، فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَک، وَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَک، وَلَعَنَ اللَّهُ اُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِک فَرَضِیتْ بِهِ، اَللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُک اَنّی وَلِی لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ، اَشْهَدُ اَنَّک کنْتَ نُوراً فی الْاَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَالْاَرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْک الْجاهِلِیةُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْک الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّک مِنْ دَعآئِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّک الْاِمامُ الْبَرُّ التَّقِی، الرَّضِی الزَّکی الْهادِی الْمَهْدِی، وَاَشْهَدُ اَنَّ الْاَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِک کلِمَةُ التَّقْوی، وَاَعْلامُ الْهُدی، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقی، وَالْحُجَّةُ علی اَهْلِ الدُّنْیا، وَاَشْهَدُ اَنّی بِکمْ مُؤْمِنٌ، وَبِاِیابِکمْ مُوقِنٌ، بِشَرایعِ دینی وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ، وَاَمْری لِاَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنُصْرَتی لَکمْ مُعَدَّةٌ، حَتّی یاْذَنَ اللَّهُ لَکمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیکمْ، وَعلی اَرْواحِکمْ وَاَجْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئِبِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَ الْعالَمین».
این زیارت مخصوص سیدالشهداء (علیه‌السّلام) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است.
سید بن طاووس نیز در «
اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) در روز بیستم
ماه صفر را بیان کرده و به همان
حدیث معروف امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) تمسک می‌کند.
علامه حلی نیز در «
منتهی المطلب» می‌نویسد: «و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می‌کند.
شهید اول در کتاب مزار می‌گوید: «و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»
و
کفعمی در دو کتابش «
البلد الامین» و المصباح خود همین مطلب را آورده است.در «البلد الامین» می‌نویسد: «یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین (علیه‌السّلام) و هی زیارة الاربعین»
و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در «
روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) تمسک می‌کند.
محمدباقر مجلسی صاحب
بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری (علیه‌السّلام) دارد
و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.
این‌که مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی،
شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که همین معنا از سخن آنان استفاده شده است و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) از جمله علامت‌های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) اصلاً اربعین جلوه‌ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ‌گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونه‌ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می‌شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتّی اگر جابر به کربلا نمی‌آمد، باز هم زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در روز اربعین
مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقیناً آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمونی است که کاملا با عمق
عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب
جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از
ائمه گرفته باشد و از این‌رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند. پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سید الشهدا (علیه‌السّلام) در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.
پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.
خلاصه سخن این‌که: زیارت سیدالشهدا (علیه‌السّلام) همیشه مستحب است، اما در اماکن خاص و اوقات خاص سفارش دوچندان به آن شده است و اهل بیت خواسته‌اند به بهانه‌های مخلتف نام و یاد آن حضرت زنده نگاه داشته شود. از این‌رو کاری کردند که در طول سال مردم به یاد سیدالشهدا (علیه‌السّلام) باشند و با ایشان محشور باشند. حضور در آن مکان مقدس هم آثار و برکات ویژه‌ای دارد؛ به اندازه‌ای که
امام هادی (علیه‌السّلام) وقتی
بیمار شدند، با این‌که خودشان امام و حجت خدا هستند، افرادی را به کربلا می‌فرستند تا برای‌شان
دعا کنند.
سرانجام این که خود مکان و شرایط زمانی و مکانی یقیناً آثار خود را دارد و در اربعین، این استحباب مضاعف است؛ چون با هدایت اهل بیت (علیه‌السّلام) بوده و به مرور به شعار شیعه تبدیل شده است.
سایت حوزه، برگرفته از مقاله «جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی».
