حسن بن ابی الحسن دیلمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابومحمد، حسن بن ابی الحسن بن محمد دیلمی از علمای
قرن هشتم هجری است. به اعتراف جمیع بزرگانی که نامی از دیلمی برده‌اند، او از بزرگان
اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا
فقه و
حدیث و
عرفان است.
تاریخ ولادت ابو محمد، حسن بن ابی الحسن دیلمی دقیقا مشخص نشده، اما به طور حتم، از علمای قرن هشتم هجری است.
بعضی نام او را چنین گفته‌اند: حسن بن ابی الحسن بن محمد دیلمی، که محمد نام جد آن بزرگوار است. بعضی دیگر گفته‌اند: حسن بن ابی الحسن، محمد دیلمی که محمد را نام پدر او دانسته‌اند و کنیه‌اش را ابوالحسن.
صاحبان تراجم و علمای رجال پیرامون این مسئله بسیار بحث و مناظره کرده‌اند.
اما گذشته از تمام بحث‌ها نظریه صحیح این است که: «محمد» نام جد آن بزرگوار است نه پدر او و صحیح این است: حسن بن ابی الحسن بن محمد دیلمی.
دلیل ما بر این مدعا آن است که مصنف در کتاب شریف
اعلام الدین، می‌فرماید: «یقول العبد الفقیر الی رحمة الله و عفوه، الحسن بن علی بن محمد بن الدیلمی تغمده الله برحمته و مسامحته و غفرانه، جامع هذا المجموع...» از این عبارت به وضوح پیدا است که نام او حسن، نام پدر او علی، و نام جد او محمد است و کنیه ابوالحسن کنیه رایج برای نام علی است نه محمد.
برای درک مقام علمی هر کس، باید نظری به کلمات بزرگان معاصر و متاخر از او انداخت و دید که آنها چگونه شخص مورد نظر را معرفی کرده‌اند.
با نگاهی اجمالی به کلمات بزرگان پیرامون دیلمی صفاتی همچون:
عارف،
عالم،
محدث، کامل، وجه من کبار اصحابنا فی الفقه و الحدیث و العرفان و المغازی و السیر و... را در وصف او می‌بینیم.
از حیث
اعتماد و
وثاقت هم، همین بس که
علامه مجلسی رحمه‌الله کتاب شریف اعلام الدین و
ارشاد القلوب را از آن بزرگوار در
بحار الانوار نقل کرده. صاحب
وسائل الشیعه نیز، بسیار از کتابهای او نقل می‌کند و این به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت او و مقام علمی و تقوای آن بزرگ مرد عرصه
علم و
تقوا است. پس به اعتراف جمیع بزرگانی که نامی از دیلمی برده‌اند، او از بزرگان
اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا
فقه و
حدیث و
عرفان است.
در مورد طبقه حسن بن علی دیلمی نیز، مانند سال ولادت او اختلاف فراوانی است به طوری که بعضی او را از علمای قرن پنجم دانسته‌اند و بعضی تا قرن نهم را ذکر کرده‌اند. با قطع نظر از تمام اقوال که در کتب تراجم به صورت مبسوط ذکر شده، نتیجه‌ای که در چند جمله خلاصه، به عنوان نظر نهایی می‌توان قبول کرد آن است که:
با توجه به نقل دیلمی از
ورام بن ابی فراس، متوفای ۶۰۵ هجری، در جلد اول کتاب؛ و نقل او از کتاب شریف الالفین
علامه حلی ، متوفای ۷۲۶ هجری، در جلد دوم کتاب ارشاد القلوب؛ روشن می‌شود که حسن بن علی دیلمی متاخر از آن دو بزرگوار است. همچنین
ابن فهد حلی متوفای ۸۴۱ هجری در «
عدة الداعی» از دیلمی مطلب نقل می‌کند.
از این توضیحات نتیجه می‌گیریم که: دوران زندگی حسن بن ابی الحسن دیلمی قطعا بین سال‌های ۷۲۶ تا قبل از ۸۴۱ بوده است (البته ممکن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد). با این بیان، نیازی به بحث‌های طولانی ذکر شده در کتب
تراجم و
رجال وجود ندارد.
۱-
ارشاد القلوب الی الصواب: این کتاب معروف‌ترین کتاب دیلمی است و در دو جزء تالیف شده، جزء اول در
مواعظ و
حکمت‌های قرآن و
سنت و جزء دوم در مناقب
امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام و
ائمه طاهرین علیهم‌السلام.
ارشاد القلوب بارها در
ایران و
نجف چاپ شده است اما چاپ موجود در برنامه، بدون مقدمه و تحقیق و فهرست‌های لازم است. ان شاء الله بزودی به بهترین وجه تجدید چاپ شود، چرا که کتابی بسیار ارزشمند در
اخلاق و مواعظ است.
۲-
غرر الاخبار و درر الآثار: در مناقب
اهل‌بیت عصمت و
طهارت علیهم‌السلام. این کتاب ظاهرا هنوز چاپ نشده و به صورت خطی در
کتابخانه ملی موجود است.
۳-
اعلام الدین فی صفات المؤمنین: از کتابهای مهم دیلمی، و شامل مواعظ بلند اخلاقی است و در آن بحث‌های
کلام،
تفسیر، مواعظ،
ادعیه،
صفات حسنه و
رذائل اخلاق و بحث‌های متنوع و فراوان دیگری از کلام
معصومین علیهم‌السّلام نقل کرده است.
این کتاب در ۵۳۰ صفحه و با تحقیق و مقدمه خوبی به چاپ رسیده است.
۴- الاربعون حدیثا: کتابی است که چاپ نشده و نسخه آن هم یافت نمی‌شود. از بین کتب فوق، کتاب ارشاد القلوب و اعلام الدین از جمله مآخذ بحار الانوار هستند و
علامه مجلسی بسیار در بحار از آنها نقل کرده است.
تاریخ وفات دیلمی به طور تعیین، مشخص نیست؛ اما بنابر نقل علامه
سید محسن امین ، وفات او در سال ۸۴۱ هجری بوده است.
این نظریه، با توجه به مطالبی که پیرامون طبقه و دوران زندگی دیلمی اشاره کردیم قریب به واقع جلوه می‌کند.
ارشاد القلوب الی الصواب المنجی من عمل به من الیم العقابغرر الاخبار و درر الآثار فی مناقب الاطهاراعلام الدین فی صفات المومنین
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
