حکم جدل (قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

جدل در لغت به معنای ستیزه جویی، سختگیری در خصومت و قدرت داشتن بر آن، شدت یافتن دشمنی، مقابله حجت با حجت، نزاع، مناقشه و مناظره است.

---

جدل غیر عالمانه درباره خداوند حرام است.
«ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم ویتبع کل شیطـن مرید• کتب علیه انه من تولاه فانه یضله ویهدیه الی عذاب السعیر؛ گروهی از مردم، بدون هیچ علم و دانشی، به مجادله درباره خدا برمی‌خیزند؛ و از هر شیطان سرکشی پیروی می‌کنند• بر او نوشته شده که هر کس ولایتش را بر گردن نهد، بطور مسلّم گمراهش می‌سازد، و به آتش سوزان راهنماییش می‌کند!». گاه در اصل توحید و یگانگى حق و نفى هر گونه شریک جدال مى‌کنند، و گاه در قدرت خدا نسبت به مساءله احیاى مردگان و بعث و نشور، و در هر صورت هیچگونه دلیلى بر گفته‌هاى خود ندارند.
«ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم ولا هدی ولا کتـب منیر• ثانی عطفه لیضل عن سبیل الله له فی الدنیا خزی ونذیقه یوم القیـمة عذاب الحریق؛ و گروهی از مردم، بدون هیچ دانش و هیچ هدایت و کتاب روشنی بخشی، درباره خدا مجادله می‌کنند!• آنها با تکبّر و بی‌اعتنایی (نسبت به سخنان الهی)، می‌خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند! برای آنان در دنیا رسوایی است؛ و در قیامت ، عذاب سوزان به آنها می‌چشانیم!»
«... ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم ولا هدی ولا کتـب منیر؛ آیا ندیدید خداوند آنچه را در آسمانها و زمین است مسخّر شما کرده، و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟! ولی بعضی از مردم بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری درباره خدا مجادله می‌کنند!»
«الذین یجـدلون فی ءایـت الله بغیر سلطـن‌اتـهم کبر مقتـا عند الله وعند الذین ءامنوا کذلک یطبع الله علی کل قلب متکبر جبار؛ همانها که در آیات خدا بی‌آنکه دلیلی برایشان آمده باشد به مجادله برمی‌خیزند؛ (این کارشان) خشم عظیمی نزد خداوند و نزد آنان که ایمان آورده‌اند به بار می‌آورد؛ این گونه خداوند بر دل هر متکبّر جبّاری مُهر می‌نهد!»
«ان الذین یجـدلون فی ءایـت الله بغیر سلطـن‌اتـهم ان فی صدورهم الا کبر ما هم ببــلغیه فاستعذ بالله انه هو السمیع البصیر؛ کسانی که در آیات خداوند بدون دلیلی که برای آنها آمده باشد ستیزه‌جویی می‌کنند، در سینه‌هایشان فقط تکبّر (و غرور) است، و هرگز به خواسته خود نخواهند رسید، پس به خدا پناه بر که او شنوا و بیناست!»
«والذین یحاجون فی الله من بعد ما استجیب له حجتهم داحضة عند ربهم وعلیهم غضب ولهم عذاب شدید؛ کسانی که (از روی لجاجت) درباره خدا بعد از پذیرفتن (و ایمان به) او، محاجّه می‌کنند، دلیلشان نزد پروردگارشان باطل و بی‌پایه است؛ و غضب بر آنهاست و عذابی شدید دارند».

---

جدل با مخالفان به صورت غیر علمی و ناپسند جایز نیست.
«... فلا تمار فیهم الا مراء ظـهرا...؛ گروهی خواهند گفت: آنها سه نفر بودند، که چهارمین آنها سگشان بود! و گروهی می‌گویند: پنچ نفر بودند، که ششمین آنها سگشان بود. -همه اینها سخنانی بی‌دلیل است- و گروهی می‌گویند: آنها هفت نفر بودند، و هشتمین آنها سگشان بود. بگو: پروردگار من از تعدادشان آگاهتر است! جز گروه کمی، تعداد آنها را نمی‌دانند. پس درباره آنان جز با دلیل سخن مگو؛ و از هیچ کس درباره آنها سؤال مکن!» ( آیه مزبور دلالت دارد که اگر جدل به صورت علمی و با روش نیکو نباشد حرام است.

---

جدل از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با جاهلان درباره اصحاب کهف ، مگر با حجت و اخبار، از جانب خداوند حرام است.
«سیقولون ثلـثة رابعهم کلبهم ویقولون خمسة سادسهم کلبهم رجمـا بالغیب ویقولون سبعة وثامنهم کلبهم قل ربی اعلم بعدتهم ما یعلمهم الا قلیل فلا تمار فیهم الا مراء ظـهرا ولا تستفت فیهم منهم احدا؛ گروهی خواهند گفت: آنها سه نفر بودند، که چهارمین آنها سگشان بود! و گروهی می‌گویند: پنچ نفر بودند، که ششمین آنها سگشان بود. -همه اینها سخنانی بی‌دلیل است- و گروهی می‌گویند: آنها هفت نفر بودند، و هشتمین آنها سگشان بود. بگو: پروردگار من از تعدادشان آگاهتر است! جز گروه کمی، تعداد آنها را نمی‌دانند. پس درباره آنان جز با دلیل سخن مگو؛ و از هیچ کس درباره آنها سؤال مکن!» (یکی از احتمالات درباره «مراء ظاهرا» این است که مقصود از آن حجت و اخبار از جانب خدا باشد. )

---

جدال بر اساس دانش و برهان جایز است.
«... اتجـدلوننی فی اسماء سمیتموها انتم وءاباؤکم مانزل الله بها من سلطـن....؛ گفت: پلیدی و غضب پروردگارتان، شما را فرا گرفته است! آیا با من در مورد نامهایی مجادله می‌کنید که شما و پدرانتان بعنوان معبود و خدا، بر بتها) گذارده‌اید، در حالی که خداوند هیچ دلیلی درباره آن نازل نکرده است؟! پس شما منتظر باشید، من هم با شما انتظار می‌کشم! (شما انتظار شکست من، و من انتظار عذاب الهی برای شما!)»
«... وجـدلهم بالتی هی احسن....؛ با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است».
«... فلا تمار فیهم الا مراء ظـهرا...؛ گروهی خواهند گفت: آنها سه نفر بودند، که چهارمین آنها سگشان بود! و گروهی می‌گویند: پنچ نفر بودند، که ششمین آنها سگشان بود. -همه اینها سخنانی بی‌دلیل است- و گروهی می‌گویند: آنها هفت نفر بودند، و هشتمین آنها سگشان بود. بگو: پروردگار من از تعدادشان آگاهتر است! جز گروه کمی، تعداد آنها را نمی‌دانند. پس درباره آنان جز با دلیل سخن مگو؛ و از هیچ کس درباره آنها سؤال مکن!»
«ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم... • کتب علیه انه من تولاه فانه یضله ویهدیه الی عذاب السعیر؛ گروهی از مردم، بدون هیچ علم و دانشی، به مجادله درباره خدا برمی‌خیزند؛ و از هر شیطان سرکشی پیروی می‌کنند• بر او نوشته شده که هر کس ولایتش را بر گردن نهد، بطور مسلّم گمراهش می‌سازد، و به آتش سوزان راهنماییش می‌کند!». مجادله در برابر حق و باطل - گرچه در واژه مجادله در عرف، مفهوم جر و بحث بى اساس و غیرمنطقى افتاده است ولى در اصل لغت چنین نیست بلکه به معنى هر گونه بحث و گفتگو است که گاه به حق و گاه به ناحق است.
«ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم... • ثانی عطفه لیضل عن سبیل الله له فی الدنیا خزی ونذیقه یوم القیـمة عذاب الحریق؛ و گروهی از مردم، بدون هیچ دانش و هیچ هدایت و کتاب روشنی بخشی، درباره خدا مجادله می‌کنند!• آنها با تکبّر و بی‌اعتنایی (نسبت به سخنان الهی)، می‌خواهند مردم را از راه خدا گمراه سازند! برای آنان در دنیا رسوایی است؛ و در قیامت ، عذاب سوزان به آنها می‌چشانیم!»
«ومن الناس من یجـدل فی الله بغیر علم ولا هدی ولا کتـب منیر؛ آیا ندیدید خداوند آنچه را در آسمانها و زمین است مسخّر شما کرده، و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟! ولی بعضی از مردم بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری درباره خدا مجادله می‌کنند!»
«الذین یجـدلون فی ءایـت الله بغیر سلطـن‌اتـهم کبر مقتـا عند الله وعند الذین ءامنوا کذلک یطبع الله علی کل قلب متکبر جبار؛ همانها که در آیات خدا بی‌آنکه دلیلی برایشان آمده باشد به مجادله برمی‌خیزند؛ (این کارشان) خشم عظیمی نزد خداوند و نزد آنان که ایمان آورده‌اند به بار می‌آورد؛ این گونه خداوند بر دل هر متکبّر جبّاری مُهر می‌نهد!»
«ان الذین یجـدلون فی ءایـت الله بغیر سلطـن‌اتـهم ان فی صدورهم الا کبر ما هم ببــلغیه فاستعذ بالله انه هو السمیع البصیر؛ کسانی که در آیات خداوند بدون دلیلی که برای آنها آمده باشد ستیزه‌جویی می‌کنند، در سینه‌هایشان فقط تکبّر (و غرور) است، و هرگز به خواسته خود نخواهند رسید، پس به خدا پناه بر که او شنوا و بیناست!»

---