• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خارطوم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خَرطوم (خارطوم/ خُرطوم)، پایتخت سودان، واقع در استان خرطوم در مرکز سودان، در محل تلاقی رود نیل آبی (ازرق) و نیل سفید (ابیض)، و در ارتفاع حدود چهارصد متری از سطح دریا
[۱] ابوسلیم، ص ۵، اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۸۷، محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
است.


استان خرطوم با جمعیتی حدود شش میلیون نفر در دشتی مثلث شکل واقع شده و شامل سه شهر خرطوم شمالی (خرطوم بحری) واقع در شرق رود نیل آبی و نیل سفید، اُم‌دُرمان، پایتخت فرهنگی سودان، واقع در غرب رود نیل سفید و نیل بزرگ و خرطوم، پایتخت رسمی سودان، است
[۲] منیر بعلبکی، موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، ذیل مادّه، بیروت ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
[۳] بطرس بستانی، کتاب دائرة‌المعارف: قاموس عام لکل فن و مطلب، ذیل مادّه، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی‌تا).
[۴] شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص۲۱۵.
آب و هوای خرطوم گرم و خشک است. میانگین درجه حرارت سالیانه آن ْ ۳۰ و میانگین بارندگی سالیانه ۱۵۰ میلیمتر است.
[۵] سعود صادقحسن، ملامح من عمارة المساجد فی الخرطوم) بیروت (: دارالاصاله، ج۱، ص۶، ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
[۶] الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
صحرای بیوضه واقع در شمال این شهر پوشیده از بوته‌ها و درختان خاردار علف مقاوم به خشکی است.
[۷] حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۱۳، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.


خرطوم مرکز سیاسی و اداری، خدماتی، تجاری، اقتصادی، صنعتی سودان و به لحاظ فرهنگی دارای اهمیت است.
[۸] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۹] آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۰۹، عَمّان ۲۰۰۲.
[۱۰] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۵۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

خطوط راه‌آهن خرطوم را به مصر، العُبید و بورت سودان متصل می‌کند
[۱۱] مازن مغایری، اطلس العالم، نابلس ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
[۱۲] شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۹.
[۱۳] دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
شهر خرطوم با یک پل به ساحل غربی نیل سفید و اُم‌درمان و با پل دیگر به خرطوم بحری یا شمالی در ساحل شرقی نیل آبی مرتبط می‌شود
[۱۴] دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
[۱۵] شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۶.
فرودگاه بین‌المللی سودان نیز در شهر خرطوم واقع است.
[۱۶] آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۱۰، عَمّان ۲۰۰۲.
[۱۷] عبدالحکیم عقیقی، موسوعة ۰۰۰۱ مدینة اسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.


شهر خرطوم از لحاظ کشاورزی دارای موقعیت ممتازی است، چنان‌که در اطراف آن کشتزارهای برنج، گندم، بادام زمینی، کنجد و پنبه، و نیز نخلستان‌ها و بوستان‌های بزرگ وجود دارد.
[۱۸] آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۱۰، عَمّان ۲۰۰۲.

سد جبل اولیاء در جنوب خرطوم بر روی نیل سفید در ۱۳۱۶ش/ ۱۹۳۷ احداث گردید که با استفاده از آب آن طرح کشت پنبه میان دو نیل اجرا شد.
[۱۹] عبدالحکیم عقیقی، موسوعة ۰۰۰۱ مدینة اسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
در ۱۳۲۱ش/ ۱۹۴۲ یکی از طولانی‌ترین مخازن آبی جهان در این شهر احداث گردید که با بنای سدّ اسوان اهمیت خود را از دست داد.
[۲۰] آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۰۹، عَمّان ۲۰۰۲.
خرطوم مرکز تجاری و اولین مرکز صنعتی سودان است و بیش‌تر کارخانه‌های صنعتی سودان در این شهر متمرکزند، از جمله صنایع نساجی، موادغذایی و ساختمان.
[۲۱] مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، ج۹، ص۲۹۰، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.


کلیسای اقباط قصر حکمداریه، قصر سیدعلی‌ المیرغنی و قصر جارکوک که مقرّ مهدی سودانی بود، از آثار تاریخی شهر خرطوم است.
[۲۲] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۳۷ـ۳۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۳] ۲۳۶، پیتر مالکم هولت و م دیلی، ج۱، ص۹۳، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد ۱۳۶۶ش.


درباره وجه تسمیه خرطوم نظرها مختلف است. برخی نام خرطوم را برگرفته از نام گیاهی به نام قرطم دانسته‌اند که در آن مناطق زیاد می‌روید. برخی این نام را برگرفته از زبان قبایل دنکا دانسته‌اند که به‌معنای محل تلاقی رودها و چشمه‌هاست. برخی نیز بر این باورند که خرطوم در اصل خورالتوم بوده و پس از تحریف به صورت خرطوم در آمده است، اما غالب نویسندگان نام‌گذاری خرطوم را به علت واقع شدن آن در محل تلاقی دو رود نیل دانسته‌اند که به شکل خرطوم فیل است.
[۲۴] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۷ـ۸، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۵] موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، بیروت ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
[۲۶] الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
[۲۷] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


مهم‌ترین شهر دوره مسیحیان سوبا، پایتخت اقلیم جنوبی مملکت نوبه، در محل خرطوم فعلی بوده است.
[۲۸] سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، ج۱، ص۸، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
هسته اصلی شهر خرطوم در قرن دوم در جزیره توتی (محل تلاقی دو نیل آبی و سفید و مرکز عمده کشت پنبه سودان) شکل گرفت
[۲۹] ۶۴، پیتر مالکم هولت و م دیلی، ج۱، ص۹، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد ۱۳۶۶ش.
[۳۰] نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، ج۱، ص۲۲، بیروت ۱۹۷۲.
[۳۱] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


و بعد از قرن دوم، تاجرانی که از نیل و دریای سرخ می‌آمدند اسلام را به این ناحیه وارد کردند شهرهای
[۳۲] خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۶.
در ۱۱۰۳ فقیهی از اهالی جزیره توتی که به تقوا مشهور بود پس از عبور از رود نیل در مکان فعلی خرطوم منزلگاهی برای خود بنا کرد و آبادانی خرطوم از این تاریخ آغاز شد.
[۳۳] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۳۴] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


در ۱۲۳۶ محمدعلی‌پاشا، خدیو مصر، سودان را که در حاکمیت سلسله فونج بود تصرف و در ۱۲۳۷ پادگان دائمی در خرطوم احداث کرد.
[۳۵] مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، ج۹، ص۲۲۰، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
[۳۶] گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، ج۱، ص۲۷۹، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
در ۱۲۳۷ پسر وی اسماعیل‌پاشا، اردوی خود را در رأس خرطوم (نوک خرطوم یا رأس دشت مثلثی در محل تلاقی دو رود) برپا کرد که شالوده بنای شهر خرطوم (پایتخت) شد.
[۳۷] حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۴۳، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
[۳۸] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
وی در ۱۲۳۹ مقر حکمرانی را که در زمان حاکمیت فونجها شهر سنار بود، به خرطوم منتقل ساخت.
[۳۹] الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
[۴۰] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
در ۱۲۴۶ با انتقال ادارات دولتی به خرطوم، این شهر رسمآ پایتخت سودان گردید.
[۴۱] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۲۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۲] نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، ج۱، ص۱۰۷، بیروت ۱۹۷۲.


خرطوم در ۱۲۶۱ شهری با شصت هزار تن جمعیت بود که نیمی از اهالی آن را مصریان و نیم دیگر را یونانی‌ها، سوری‌ها و اروپایی‌ها تشکیل می‌دادند.
[۴۳] ضرار صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، بیروت ۱۹۶۸.
در قرن چهاردهم/ نیمه دوم قرن نوزدهم سودان تحت سیطره انگلیس در آمد و گوردون فرمانده انگلیسی به سودان آمد. در این زمان مسلمانان به رهبری محمد احمد بن عبداللّه معروف به مهدی سودانی در برابر انگلیسی‌ها قیام کردند. در این قیام گوردون به قتل رسید
[۴۴] حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۵۱، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
و در ۱۳۰۳ مهدی سودانی بر خرطوم مسلط شد. بعدها در ۱۳۱۶ کیچنر فرمانده انگلیسی اقدام به بازسازی برخی ویرانه‌ها کرد
[۴۵] دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
[۴۶] ۱۳، سیدبشری، ج۱، ص۱۱، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
در دوره حکومت مشترک مصر و انگلیس (۱۳۱۶ـ۱۳۷۵ (۱۳۳۵ش) / ۱۸۹۸ـ ۱۹۵۶) ساختمان‌های دولتی و مسکونی بسیاری در آن‌جا بنا گردید. خرطوم در ۱۳۳۲ رونق گرفت و جمعیت آن به ۰۰۰، ۲۵۰ تن رسید. پس از استقلال کشور سودان در ۱۳۳۵ش/ ۱۹۵۶، جمعیت خرطوم افزایش یافت و شهر بزرگی شد.
[۴۷] الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۴۸] سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، ج۱، ص۱۳ـ۱۴، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
جمعیت این شهر در ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳، حدود ۴۰۳، ۲۷۱ تن بوده است.
[۴۹] شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۵.


شهر خرطوم فعلی دارای سه بخش تجاری، دولتی و مسکونی است. شرق، غرب و جنوب بخش مسکونی را دو بخش تجاری و حکومتی احاطه کرده‌اند.
[۵۰] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

خرطوم بحری/ شمالی. این شهر با جمعیت حدود ۸۸۷، ۷۰۰ تن (در ۱۳۷۲ش/ ۱۹۹۳)، کوچک‌ترین و جدیدترین شهر از شهرهای سه‌ ‌گانه پایتخت سودان و یکی از مراکز صنعتی سودان در امتداد شهر خرطوم و مکمل آن است. قبل از آغاز قرن چهاردهم/ بیستم این شهر حلفایه نامیده می‌شد. مقبره و گنبد شیخ خوچلی در این شهر قرار دارد. در دوره مهدی سودانی کارخانه فشنگ‌سازی در این شهر ساخته شد. پس از ایجاد پل بر روی رود نیل آبی در ۱۳۲۸/ ۱۹۱۰ راه‌آهن از این شهر به شهر خرطوم امتداد یافت. انگلیسی‌ها نیز تأسیساتی مثل انبار مهمات در این شهر ساختند. پس از جنگ جهانی دوم در اطراف ایستگاه راه‌آهن منطقه صنعتی تأسیس شد که پس از استقلال سودان توسعه یافت
[۵۱] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۷۲ـ۱۷۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۲] محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۳] شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۵.
[۵۴] اطلس جامع گیتاشناسی: ۸۸ـ ۸۷، تهران: گیتاشناسی، ج۱، ص۹۷، ۱۳۸۷ش.


(۱) آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، عَمّان ۲۰۰۲.
(۲) محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۳) اطلس جامع گیتاشناسی: ۸۸ـ ۸۷، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۷ش.
(۴) بطرس بستانی، کتاب دائرة‌المعارف: قاموس عام لکل فن و مطلب، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی‌تا).
(۵) منیر بعلبکی، موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، بیروت ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
(۶) مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
(۷) سعود صادقحسن، ملامح من عمارة المساجد فی الخرطوم) بیروت (: دارالاصاله، ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۸) سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
(۹) نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، بیروت ۱۹۷۲.
(۱۰) ضرار صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، بیروت ۱۹۶۸.
(۱۱) عبدالحکیم عقیقی، موسوعة ۰۰۰۱ مدینة اسلامیة، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۲) حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
(۱۳) گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
(۱۴) مازن مغایری، اطلس العالم، نابلس ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۱۵) الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
(۱۶) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۷) پیتر مالکم هولت و م دیلی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد ۱۳۶۶ش.
(۱۸) Cities of the Middle East and North Africa: a historical encyclopedia, ed Michael RT Dumper and Bruce E Stanley، Santa Barbara, Calif ۲۰۰۷, sv "Khartoum" (by Bruce Stanley).
(۱۹) New encyclopedia of Africa, ed John Middleton, Detroit: Thomson, ۲۰۰۸, sv "Khartoum" (by Thomas F McDow).
(۲۰) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, ۲۰۰۵.

۱. ↑ ابوسلیم، ص ۵، اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۸۷، محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
۲. ↑ منیر بعلبکی، موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، ذیل مادّه، بیروت ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
۳. ↑ بطرس بستانی، کتاب دائرة‌المعارف: قاموس عام لکل فن و مطلب، ذیل مادّه، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی‌تا).
۴. ↑ شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص۲۱۵.
۵. ↑ سعود صادقحسن، ملامح من عمارة المساجد فی الخرطوم) بیروت (: دارالاصاله، ج۱، ص۶، ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۶. ↑ الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
۷. ↑ حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۱۳، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
۸. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۹. ↑ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۰۹، عَمّان ۲۰۰۲.
۱۰. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۵۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۱. ↑ مازن مغایری، اطلس العالم، نابلس ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۱۲. ↑ شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۹.
۱۳. ↑ دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
۱۴. ↑ دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
۱۵. ↑ شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۶.
۱۶. ↑ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۱۰، عَمّان ۲۰۰۲.
۱۷. ↑ عبدالحکیم عقیقی، موسوعة ۰۰۰۱ مدینة اسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۱۸. ↑ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۱۰، عَمّان ۲۰۰۲.
۱۹. ↑ عبدالحکیم عقیقی، موسوعة ۰۰۰۱ مدینة اسلامیة، ذیل مادّه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۲۰. ↑ آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، ج۱، ص۲۰۹، عَمّان ۲۰۰۲.
۲۱. ↑ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، ج۹، ص۲۹۰، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
۲۲. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۳۷ـ۳۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۳. ↑ ۲۳۶، پیتر مالکم هولت و م دیلی، ج۱، ص۹۳، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد ۱۳۶۶ش.
۲۴. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۷ـ۸، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲۵. ↑ موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، بیروت ۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
۲۶. ↑ الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
۲۷. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲۸. ↑ سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، ج۱، ص۸، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
۲۹. ↑ ۶۴، پیتر مالکم هولت و م دیلی، ج۱، ص۹، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد ۱۳۶۶ش.
۳۰. ↑ نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، ج۱، ص۲۲، بیروت ۱۹۷۲.
۳۱. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳۲. ↑ خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۶.
۳۳. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۴، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۳۴. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳۵. ↑ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، ج۹، ص۲۲۰، بیروت ۱۹۹۴ـ۲۰۰۴.
۳۶. ↑ گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، ج۱، ص۲۷۹، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
۳۷. ↑ حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۴۳، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
۳۸. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۳۹. ↑ الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، ذیل مادّه، ۱۹۹۸ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه).
۴۰. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۴۱. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۲۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۴۲. ↑ نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، ج۱، ص۱۰۷، بیروت ۱۹۷۲.
۴۳. ↑ ضرار صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، ج۱، ص۵۹ـ۶۰، بیروت ۱۹۶۸.
۴۴. ↑ حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج۲، ص۵۱، ج :۲ سودان، تهران ۱۳۴۳ش.
۴۵. ↑ دایرة‌المعارف جدید افریقا، ذیل مادّه.
۴۶. ↑ ۱۳، سیدبشری، ج۱، ص۱۱، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
۴۷. ↑ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ذیل مادّه، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۸. ↑ سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، ج۱، ص۱۳ـ۱۴، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج ۱۲، ش ۱۲ (۱۹۸۵ـ۱۹۸۶).
۴۹. ↑ شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۵.
۵۰. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۱. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۷۲ـ۱۷۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۲. ↑ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، ج۱، ص۱۸۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵۳. ↑ شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی، ص ۲۱۵.
۵۴. ↑ اطلس جامع گیتاشناسی: ۸۸ـ ۸۷، تهران: گیتاشناسی، ج۱، ص۹۷، ۱۳۸۷ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خارطوم»، شماره ۶۹۹۰.    



جعبه ابزار