• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خطابیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خطّابیه، فرقه‌ای از غالیان زمان امام صادق علیه‌السلام و یکی از فرقه‌هاى منحرف منسوب به شیعه می‌باشد.از این عنوان به مناسبت در باب طهارت نام برده‌اند.


مؤسس این فرقه، ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب بود.
او ابتدا از یاران و نزدیکان امام صادق علیه‌السلام به شمار می‌آمد تا جایی که به نقل کلینی
[۱] کلینی، اصول الکافی، ج۵، ص۱۵۰.    
رابط امام و یارانِ دیگر ایشان بود و امام، یاران خود را به دوستی با وی امر کرده بودند.
[۲] کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۴۱۸.
[۳] نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، ج۱، ص۴۹، چاپ آصف بن علیاصغر فیضی، قاهره (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست (قم، بی تا).
[۴] مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۲۱۹۲۲۰.    

ابوالخطّاب بعدها، به دلیل عقاید غلو آمیزش، احتمالا قبل از ۱۳۰ مورد لعن و تکفیر شدید امام صادق قرار گرفت.
[۵] مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۲۱۹۲۲۰.    


بنابه گزارش ملل و نحل نویسان، ادعاهای وی در تغییر و تحول بود.
او نخست ادعا کرد امام صادق وی را وصی خود کرده و اسم اعظم الهی را به او آموخته است.
[۶] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.

سپس از نبوت امامان سخن گفت
[۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
که این خطابه به تعبیر امام جواد علیه‌السلام ناشی از خلط میان محدَّث و نبی بوده است.
[۸] کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۷۰.    
[۹] مجلسی، بحار الانوار، ج۲۶، ص۶۷.    

پس از آن، حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله و سلم، علی علیه‌السلام و دیگر امامان را خدا خواند و پس از آن‌که امام صادق وی را طرد و لعن نمود، خود را خدا خواند.
[۱۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

وی الهیت را نوری در نبوت و نبوت را نوری در امامت می‌دانست و معتقد بود زمین هرگز از این انوار خالی نخواهد بود.
[۱۱] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۰، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).

همچنین معتقد بود نور یا روح الهی در بدن‌های امامان به ارث می‌رسد.
پیروان ابوالخطّاب، فرزندان و شیعیان امام حسین را فرزندان و دوستان خدا می‌خواندند.
آنان با تأویل آیه ۷۲ سوره صعبادت و طاعت ائمه را واجب می‌دانستند.
[۱۲] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۳] نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۶، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    

به عقیده آنان امامان حجت‌های خدا بر خلق و دانای همه علوم اند.
[۱۴] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

پیروان ابوالخطّاب به رغم آن‌که قائل به الوهیت امام صادق بودند، ابوالخطّاب را برتر از ایشان و برتر از حضرت علی می‌دانستند.
[۱۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۱۶] تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش.

همچنین مدعی بودند امام صادق کتابی به نام جَفر مشتمل بر همه علوم به آن‌ها دادهاست که به سبب آن به همه چیز علم دارند.
[۱۷] احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۲، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).

خطابیه، ابوبکر ، عمر ، عثمان و بیش‌تر صحابه را به دلیل جلوگیری از امامت علی علیه‌السلام کافر شمرده و تعدادی از آنان مانند معاویه و عمرو عاص را مصداق برخی واژه‌های قرآنی چون خَمْر ، مَیسِر ، جِبْت و طاغوت معرفی می‌کردند.
[۱۸] محمد بن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، ج۱، ص۱۵۴، چاپ محمدزاهد کوثری، (قاهره) ۱۳۶۹.
[۱۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۲۰] احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۲، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).

خطابیه براساس آیه ۴۴ سوره مؤمنون در هر زمان به وجود دو امام، یکی ناطق و دیگری صامت معتقد بودند.
به این ترتیب که در زمان حیات پیامبر ، امام علی را امام صامت و پیامبر را امام ناطق می‌دانستند که پس از رحلت پیامبر، حضرت علی امام ناطق شد
[۲۱] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
و همینطور دیگر امامان تا زمان امام صادق که وی را امام ناطق و ابوالخطّاب را امام صامت برمی‌شمردند و معتقد بودند پس از امام صادق، ابوالخطّاب امام ناطق است.
[۲۲] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

آرای این فرقه درباره امامت ، نبوت و الوهیت امامان و ابوالخطّاب، و نیز ادعاهای ابوالخطاب مبنی بر ملک بودن و جعفرصادق بودن و این‌که به هر صورتی که بخواهد درمی‌آید، نشان از اعتقاد آنان به حلول دارد.
[۲۳] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.

خطابیه واجبات و محرّمات را، نه افعال معین، بلکه مراد از آن را انسان هایی می‌دانستند که دوستی با دسته اول و دشمنی با دسته دوم ( محرّمات ) است.
[۲۴] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.

امام صادق علیه السلام در نامه‌ای به ابوالخطّاب چنین سخنانی را باطل شمرد.
[۲۵] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۹۱،) تلخیص (محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.

به عقیده آن‌ها آنچه خداوند به وسیله پیامبرش بر بندگان واجب کرده است، ظاهر و باطنی دارد.
عباداتی که در کتاب و سنّت آمده ظاهر عبادت است و نجات و سعادت در گرو عمل به باطن آنهاست.
[۲۶] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۵، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.

گفته شده است ابوالخطّاب در فرائض دینی به پیروان خود تخفیف می‌داد
[۲۷] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
و شهادت دروغ را به نفع پیروان خود جایز می‌شمرد.
[۲۸] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۲۹] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
[۳۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

او و پیروانش روزه ماه شعبان را واجب دانسته و ترک آن را موجب وجوب کفاره می‌دانستند.
[۳۱] محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۱۳۸، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.    


فقها فرقه خطّابیه را از غالیان برشمرده و احكام اهل غلو را بر ایشان جارى كرده‌اند.
[۳۲] منتهى‌المطلب، ج۷ص۲۸۳


به نقل نوبختی
[۳۳] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
به رغم وعده ابوالخطّاب به پیروزی در جنگ با عیسی بن موسی (احتمالا در سال ۱۳۸) پیروان ابوالخطّاب، به جز یک تن، در این جنگ کشته شدند و خود وی نیز دستگیر شد.
او این شکست را به استناد وقوع بداء در علم الهی توجیه کرد.
ابوالخطّاب سپس به دار آویخته شد.
البته به عقیده برخی از پیروان ابوالخطّاب، وی و یارانش کشته یا مجروح نشدند بلکه از دیده‌ها پنهان شدند و پس از این واقعه ابوالخطّاب جزو فرشتگان قرار گرفت.
[۳۴] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.


بنابر برخی گزارش‌ها خطابیه پس از کشته شدن ابوالخطّاب
[۳۵] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
[۳۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
و بنابر برخی دیگر پس از طرد وی از سوی امام صادق علیه السلام، چند فرقه شدند.
باتوجه به زمان به قتل رسیدن عُمَیر بن بیان عجلی (مقتول بین ۱۲۹ـ ۱۳۱) می‌توان گفت که دستکم پیش از به قتل رسیدن ابوالخطّاب، فرقه خطابیه چند فرقه منشعب داشته که مقریزی
[۳۷] احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
تعداد آن‌ها را پنجاه فرقه گزارش کرده است.
به گزارش نشوان بن سعید حِمْیری
[۳۸] نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۸، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
جماعتی از خطابیه، به محمد بن اسماعیل گرویدند و به فرقه مبارکیه ، از فرق اسماعیلیه ، پیوستند.
عده‌ای نیز بر اعتقادات سابق خود باقی ماندند و وجود جانشین برای ابوالخطّاب را انکار کردند و خطابیه مطلقه نامیده شدند.
[۳۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

علاوه بر این دو گروه، هفت فرقه دیگر نیز از شاخه‌های خطابیه یاد شده‌اند :

۵.۱ - بزیغیه

پیروان بزیغ
[۴۰] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۱] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
یا بزیع
[۴۲] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
بنموسی می‌باشد.
آنان امام صادق علیه السلام را خدایی می‌دانستند که بزیع را مانند ابوالخطّاب به پیامبری فرستاده است.
بزیع در زمان حیات امام صادق کشته شد و امام با شنیدن این خبر خدا را شکر نمود.
همچنین امام در موقعیت‌های مختلف وی را لعن کرد.
[۴۳] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵،) تلخیص (محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.


۵.۲ - عمیریه یا عجلیه

پیروان عمیر بن بیان یا بنان عجلی می‌باشد.
[۴۴] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۵] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۲، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).

بیشتر عقاید این فرقه همانند بزیغیه بود.
آنان مرگ خود را می‌پذیرفتند، اما معتقد بودند جانشینانی در زمین وجود دارند که می‌مانند و آنان همان امامان و پیامبران هستند.
امام صادق علیه السلام را می‌پرستیدند و او را پروردگار خود می‌خواندند.
[۴۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۴۷] نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۷، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    

عمیریه در محله کناسه کوفه خیمه‌ای برپا کرده و در آن جمع می‌شدند و آداب پرستش را در حق امام صادق انجام می‌دادند.
این خبر به یزید بن هُبَیرة (حک: ۱۲۹ـ۱۳۱) رسید، به آنان حمله و عمیر را دستگیر کرد و همان‌جا به دار آویخت و تعدادی از یاران وی را نیز زندانی کرد.
[۴۸] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۹] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۳، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).


۵.۳ - پیروان سِری اقصَم

پیروان سِری اقصَم که مدعی بودند امام صادق علیه السلام وی را به عنوان رسولی قوی و امین فرستاده است.
به عقیده آنان روح حضرت موسی در پیشوایشان حلول کرده و عصا و برهان موسی نیز نزد اوست.
آنان جعفر را اسلام و خود را فرزندان اسلام می‌دانستند و سایرین را به نبوت و رسالت سری اقصم دعوت می‌کردند.
این گروه امام صادق و افرادی را که باب آن حضرت می‌دانستند، عبادت می‌کردند.
سری به پیروان خود دستور داده بود که از نوح ، ابراهیم ، موسی و عیسی برائت جویند.
[۵۰] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۵۱] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۴۳ـ ۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.

امام صادق وی را همچون بزیع بارها لعن کرد.
[۵۲] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵،(تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.


۵.۴ - معمّریه

پیروان معمّر بن احمر بودند.
[۵۳] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۳، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
علی بن اسماعیل اشعری ،
[۵۴] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
نام دیگر این فرقه را یعمومیه ذکر کرده است.
آنان معمر را همچون ابوالخطّاب می‌پرستیدند و قائل به تناسخ بودند.
این فرقه دنیا را ابدی می‌دانستند و معتقد بودند بهشت همان خوبی‌ها و نعمت‌هایی است که انسان از آن بهره‌مند می‌شود و جهنم مصیبت‌هایی است که به افراد می‌رسد.
[۵۵] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
[۵۷] نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۷، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    

به گمان آن‌ها نور و روحی الهی در بدن برگزیدگان و پیامبران حلول می‌کند، ولی قالب‌های این روح از بین نمی‌رود بلکه به صورت فرشته به آسمان صعود می‌کند.
آنان تصریح می‌کردند که روح الهی از عبدالمطلب به ابوطالب، محمد، علی و امامان تا جعفر، ابوالخطّاب و نهایتآ به معمر منتقل شده است.
با گذر نور از بدن‌های جعفر و ابوالخطّاب، آن دو فرشته شدند.
معمر، خدای زمین است که فرمانبردار خدای بزرگتر در آسمان است.
در زمینه احکام نیز بسیاری از محرّمات را حلال می‌شمردند.
[۵۸] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۳، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
[۵۹] حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.


۵.۵ - مفضّلیة

مدعیان پیروی مفضّل بن عمر جُعفی بودند.
این فرقه با دیگر فرقه‌های خطابیه در اعتقاد به الوهیت جعفر و ادعای نبوت خود هم‌عقیده بودند، با این حال رسالت امام جعفر صادق را انکار کرده و به پیروی از ایشان از ابوخطّاب برائت جستند.
[۶۰] علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۶۱] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

کشی
[۶۲] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۹،(تلخیص)محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
روایاتی در تأیید مفضّل و روایاتی در تکفیر وی نقل نموده و گاه روایاتِ تأییدی را به وضع مفضّل در حالت استقامت و پیش از آن‌که به فرقه خطابیه درآید، نسبت داده است.
[۶۳] محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۳،(تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.


۵.۶ - غرابیه

بنیانگذار این فرقه مشخص نیست.
آنان معتقد بودند به سبب شباهت زیاد حضرت علی به پیامبر اکرم ، جبرئیل به اشتباه رسالت الهی را به حضرت محمد ابلاغ کرد.
ازاین رو جبرئیل را لعن می‌کردند و علی و فرزندانش را پیامبر می‌دانستند.
[۶۴] ابن حزم، الفضل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۴، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۵] نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۵۵، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
[۶۶] تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش.


۵.۷ - مخمّسه

سعد بن عبداللّه اشعری
[۶۷] سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۶ـ۵۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
از فرقه‌ای از یاران ابوالخطّاب به نام مخمّسه نام برده و اعتقادات آنان را به تفصیل بیان کرده است.

(۱) ابن حزم، الفضل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۴) عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
(۵) تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش.
(۶) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۷) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۸) نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، چاپ آصف بن علیاصغر فیضی، قاهره (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست (قم، بی تا).
(۹) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال،) تلخیص (محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۱۰) کلینی، اصول الکافی.
(۱۱) مجلسی، بحار الانوار.
(۱۲) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
(۱۳) احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
(۱۴) محمد بن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، چاپ محمدزاهد کوثری، (قاهره) ۱۳۶۹.
(۱۵) نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.
(۱۶) حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.

۱. ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۵، ص۱۵۰.    
۲. ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۴۱۸.
۳. ↑ نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، ج۱، ص۴۹، چاپ آصف بن علیاصغر فیضی، قاهره (۱۹۶۳ـ ۱۹۶۵)، چاپ افست (قم، بی تا).
۴. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۲۱۹۲۲۰.    
۵. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۲۱۹۲۲۰.    
۶. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۷. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۸. ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۷۰.    
۹. ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۲۶، ص۶۷.    
۱۰. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۱۱. ↑ محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۰، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
۱۲. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۳. ↑ نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۶، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۱۴. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۰، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۵. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۱۶. ↑ تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش.
۱۷. ↑ احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۲، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
۱۸. ↑ محمد بن احمد مَلَطی شافعی، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، ج۱، ص۱۵۴، چاپ محمدزاهد کوثری، (قاهره) ۱۳۶۹.
۱۹. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۲۰. ↑ احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۲، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
۲۱. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۲. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۲۳. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۴. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱ـ۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۵. ↑ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۹۱،) تلخیص (محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۲۶. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۵، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۲۷. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۸. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۲۹. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۳۰. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۳۱. ↑ محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۱۳۸، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.    
۳۲. ↑ منتهى‌المطلب، ج۷ص۲۸۳
۳۳. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۰، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۳۴. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۳۵. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۷۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۳۶. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۳۷. ↑ احمد بن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۵۲، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق ۱۲۷۰، چاپ افست بغداد (۱۹۷۰).
۳۸. ↑ نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۸، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۳۹. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۴۰. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۲، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴۱. ↑ مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۱، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
۴۲. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۴۳. ↑ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵،) تلخیص (محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۴۴. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴۵. ↑ محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۲، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
۴۶. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۹، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۴۷. ↑ نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۷، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۴۸. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴۹. ↑ محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۳، چاپ احمد فهمی محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
۵۰. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۲، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۵۱. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۴۳ـ ۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۵۲. ↑ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۰۴ـ۳۰۵،(تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۵۳. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۳، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۵۴. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۵۵. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۵۶. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۸، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۵۷. ↑ نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۷، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۵۸. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۳، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.
۵۹. ↑ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۴۴، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۶۳.
۶۰. ↑ علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۱۳، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۶۱. ↑ عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۰، چاپ محمد محییالدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).
۶۲. ↑ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۹،(تلخیص)محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۶۳. ↑ محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۳،(تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
۶۴. ↑ ابن حزم، الفضل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۴، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۵. ↑ نشوان بن سعید حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۵۵، چاپ کمال مصطفی، چاپ افست تهران ۱۹۷۲.    
۶۶. ↑ تبصرةالعوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سیدمرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۱، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر، ۱۳۶۴ش.
۶۷. ↑ سعد بن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۶ـ۵۹، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خطابیه»    
منحرف فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج‌۳،ص ۴۷۱.    



جعبه ابزار