دست گردان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دست گردان به معنای گرفتن
وجوه شرعى از
مالک و بازگرداندن آن به وى است. عنوان دست گردان از عناوین جدید است که در کلمات معاصران در باب
زکات و
خمس مطرح شده است.
دست گردان این است که
حاکم شرع (
مجتهد جامع شرایط) یا
وکیل او و یا فرد
مستحق، وجوه شرعى، از قبیل زکات و خمس را از مالک بگیرد و آن را دوباره به وى برگرداند.
شارع مقدس جهت رفع نیاز نیازمندان، براى آنان سهمى معیّن به عنوان زکات، خمس یا غیر آن در اموال
اغنیا قرار داده است. از این رو،
توسل به
حیله براى عدم پرداخت آن و در نتیجه
تضییع حق نیازمندان
جایز نیست. براین اساس، حاکم شرع نمى تواند مالى را به عنوان زکات یا خمس از مالک بگیرد و سپس آن را به وى ببخشد و با این حیله،
ذمه‌ی او را از حقّى که بر عهده‌اش آمده
فارغ سازد. چنان که
فقیرِ مستحق نیز حق ندارد با
تبانى قبلى با مالک، آن را این چنین دست گردان کند.
فقیر مى تواند بدون تبانى، آنچه را از مالک گرفته به عنوان
هدیه به او بدهد به شرط آنکه دادن چنین هدیه‌اى در
شأن فقیر باشد.
اگر شخص مقدارى زیاد از وجوه شرعى
بدهکار باشد، ولى در شرایط فعلى نتواند آن را
ادا کند، در صورتى که
قصد توبه دارد، بنابر قول برخى حاکم شرع، مى‌تواند با دست گردان کردن، ذمّه‌ی او را فارغ سازد؛ هرچند بهتر آن است که با امید به
تمکن مالى او در آینده، پرداخت تمامى آن هنگام تمکّن بر وى شرط شود؛ لیکن برخى، قائل به چنین
ولایت ى براى حاکم شرع نشده و آن را تنها براى فرد مستحق با وجود
داعى عقلایى جایز دانسته‌اند.
به
تصریح برخى، کسى که خمس بدهکار است و نمى‌تواند یکباره آن را بپردازد، مى‌تواند با دست گردان کردن آن با حاکم شرع- در صورت صلاحدید- آن را از وى
قرض بگیرد و سپس به تدریج بپردازد.
بنابر قول برخى، دِینى که از راه دست گردان بر ذمّه‌ی شخص مى‌آید از
مئونه به شمار نمى‌رود؛ از این رو، بدهکار نمى تواند مبلغ بدهى را از
سود سال
کسر کند و سپس خمس سود باقى مانده را محاسبه نماید؛ بلکه باید ابتدا- بدون در نظر گرفتن
دین- خمس سود حاصل را محاسبه کند و آن را بپردازد و سپس از باقى مانده ی آن،
بدهى خویش را بپردازد.
دست گردان خمس دو گونه متصوّر است:
۱) آنکه شخص تمامى مبلغ خمس را به حاکم شرع بپردازد و سپس آن را به قرض بگیرد.
۲) آنکه مقدارى از خمس را که نزدش موجود است به
حاکم بپردازد وحاکم پس از قبول ، آن را به وى قرض دهد، و سپس شخص براى بار دوم همان مبلغ را به حاکم بپردازد و حاکم دوباره آن را به وى برگرداند و همین طور تا پرداخت همه‌ی مبلغ بدهکارى. در این صورت نیز تمامى مبلغ خمس، به عنوان
قرض به
ذمه‌ی شخص، منتقل مى‌شود و او بدهکار خمس به حاکم مى‌گردد.
دست گردان باید با مجتهد جامع شرایط یا
نماینده ی وى صورت گیرد.
فایده‌ی دست گردان این است که خمس به ذمّه‌ی شخص، منتقل مى‌شود و در نتیجه مى تواند در اموالى که خمس به آنها تعلّق گرفته
تصرف کند و اگر با آنها تجارت کند، سود حاصل، از آنِ او خواهد بود، در حالى که بدون دست گردان، تصرف در آن اموال ،
حرام و در صورت تجارت، تنها مالک بخشى از سود خواهد شد نه همه‌ی آن.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،ج۳، ص۶۱۳-۶۱۵.
