• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شرایط تفسیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


آداب و شرایط تفسیر اموری‌اند که مراعات آن‌ها خطای مفسّر را به حداقل می‌رسانند. دانشمندان و مفسّران بر این بحث مهم تأکید کرده‌اند. اشتباهات و اختلافات در تفسیر نوعاً بر
[۱] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۶.
اثر غفلت از آن است.
[۲] سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۲، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
البته آداب و شرایط مورد بحث بیش‌تر در تفسیر اجتهادی مطرح می‌باشد و گرنه تفسیر روایی محض آداب و شرایط چندانی ندارد.

فهرست مندرجات

۱ - پیشینه
۲ - شرایط و صلاحیت های مفسّر
       ۲.۱ - شرایط نفسی
              ۲.۱.۱ - اقسام کلام خدا
       ۲.۲ - شرایط علمی
              ۲.۲.۱ - مهم‌ترین علوم مورد نیاز در تفسیر قرآن
                     ۲.۲.۱.۱ - لغت
                     ۲.۲.۱.۲ - علم صرف
                     ۲.۲.۱.۳ - علم نحو
                     ۲.۲.۱.۴ - علوم بلاغی
                     ۲.۲.۱.۵ - علوم قرآنی
                     ۲.۲.۱.۶ - علوم حدیث
                     ۲.۲.۱.۷ - اصول فقه
                     ۲.۲.۱.۸ - فقه
                     ۲.۲.۱.۹ - کلام
۳ - فهرست منابع
۴ - پانویس
۵ - منبع

طرح این بحث به صورت مبسوط سابقه‌ای طولانی ندارد؛ ولی ریشه آن را می‌توان در روایاتی جستوجو کرد که از تفسیر قرآن بدون علم
[۳] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹_۴۷، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.
[۴] انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
و بدون آگاهی از ناسخ و منسوخ ، عام و خاص ، مطلق و مقید
[۵] بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹_۴۷، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.
[۶] انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۴۱ ۱۴۴، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
و مراجعه به روایات
[۷] انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۴۱ ۱۴۴، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
نهی می‌کنند؛ همچنین بنا به اعتقاد جمعی مقصود از تفسیر به رأی در روایاتی که از تفسیر به رأی قرآن نهی می‌کنند، تفسیر قرآن بدون داشتن شرایط و علوم مورد نیاز است.
[۸] ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۱۷_۱۸، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
[۹] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۳_۴۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
صحابه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و پس از آن تابعان با وجود کوشش فراوان برای فهم قرآن، به گونه‌ای که به همراه فراگیری تلاوت، معانی آن را نیز می‌آموختند،
[۱۰] طبری، جامع البیان، ج۱، ص۵۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.    
[۱۱] ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۱۸_۱۹، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
[۱۲] طوسی، التبیان، ج۱، ص۴، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
در تفسیر قرآن شدیداً احتیاط می‌کردند و تفسیر قرآن را بدون داشتن علوم و شرایط مورد نیاز مذموم می‌دانستند.
[۱۳] قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۱، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ ق.
[۱۴] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۱_۵۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
راغب اصفهانی در مقدمه تفسیرش شرایطی را برای مفسر ذکر کرده است که با وجود آن‌ها از تفسیر به رأی دور است. وی آگاهی از دانش‌های لغت، اشتقاق (صرف)، نحو ، قرائات، سیره ، حدیث ، اصول فقه ، فقه ، کلام و علم الموهبه را که برای تفسیر جنبه ابزاری دارند از شرایط تفسیر صحیح می‌داند.
[۱۵] راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۶، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
سمرقندی
[۱۶] سمرقندی، بحرالعلوم، ج۱، ص۳۵، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
و ابن‌عطیه
[۱۷] ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.    
نیز آگاهی از برخی دانش‌ها نظیر لغت و اسباب نزول را از شرایط تفسیر بیان می‌کنند. ابوحیان نیز از هفت دانش لغت، نحو، بیان و بدیع، اصول فقه، حدیث، کلام و قرائات به عنوان دانش‌هایی یاد می‌کند که مفسّر در تفسیر قرآن به آن‌ها نیاز دارد.
[۱۸] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۴_۱۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
[۱۹] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۲۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
به باور زرکشی قرآن دریایی عمیق است که فهم آن دقیق است و تنها کسانی به فهم آن دست می‌یابند که در دانش‌هایی مهارت داشته باشند و در نهان و آشکار با خدا به پرهیزگاری رفتار کنند و از نزدیک شدن به شبهات بپرهیزند.
[۲۰] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۳، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.

وی پس از ذکر مهم‌ترین منابع تفسیر که به جهت ارتباط محتوایی و تأثیر مستقیم آن‌ها در روشن ساختن مفاد آیات مورد بهره‌برداری قرار
[۲۱] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۷.
می‌گیرند، دانش‌های لغت، صرف ، نحو، معانی، بیان و بدیع را از مهم‌ترین علوم ابزاری می‌داند که مفسّر باید در آن تبحّر داشته باشد
[۲۲] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
[۲۳] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۷۳_۱۷۴، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
همچنین وی شناخت قواعد اصول فقه را لازم‌ترین راه برای برداشت احکام از آیات می‌داند.
[۲۴] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
نامبرده در نوع چهل و یکم البرهان نکاتی دقیق و ارزشمند را که در تفسیر قرآن کاربرد دارند یادآوری می‌کند.
[۲۵] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۴۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
سیوطی در الاتقان، تفسیر قرآن را برای کسانی روا می‌شمارد که دارای علوم لغت، نحو، صرف، اشتقاق، معانی، بیان، بدیع، اصول فقه، کلام، اسباب نزول، قصص، ناسخ و منسوخ، فقه، حدیث و علم موهبت باشند. وی در پایان علم موهبت را تبیین می‌کند.
[۲۶] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۷_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
آلوسی نیز از دانش‌های لغت، نحو، معانی و بیان و بدیع، علم الحدیث، اصول فقه، کلام و قرائات به عنوان نیازهای دانش تفسیر یاد می‌کند.
[۲۷] آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
رشیدرضا به تبع استادش عبده برای دستیابی به مرتبه اعلای تفسیر فهم معانی حقیقی الفاظ در زمان نزول قرآن، توجه به زبان و اسلوب‌های قرآن (معانی و بیان)، علم به احوال بشر، آگاهی از کیفیت هدایت بشر به وسیله قرآن و علم به سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و یارانش را ضروری می‌داند،
[۲۸] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
به هر روی این بحث امروزه اهمیت ویژه‌ای یافته است و در پژوهش‌های مقدماتی تفسیر با عناوینی چون شرایط مفسر،
[۲۹] صابر حسن محمد، الدرالثمین، ج۱، ص۲۳_۲۹، ریاض، دارعالم الکتب، ۱۴۲۶ ق.
صفات لازم برای مفسر،
[۳۰] سبحانی، المناهج التفسیریه، ج۱، ص۱۹ ۴۸، بیروت، دارالولاء، ۱۴۲۶ ق.    
آداب تفسیر، شرایط و آداب تفسیر
[۳۱] کامل موسی و علی دحروج، کیف نفهم القرآن، ج۱، ص۱۸۳_۱۸۷، بیروت، داربیروت المحروسه، ۱۴۱۲ ق.
[۳۲] سالم صفار، نقد منهج التفسیر، ج۱، ص۴۶_۷۱، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ ق.
[۳۳] محمد حمد زغلول، التفسیر بالرأی، ج۱، ص۱۷۲_۱۷۷، دمشق، مکتبة الفارابی، ۱۴۲۰ ق.
و صفات و آداب مفسر
[۳۴] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۶۱_۶۶، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
به آن‌ها توجه شده است.

دانشمندان شرایط و صلاحیت‌های لازم برای مفسر قرآن را در دو بخش ارائه کرده‌اند
[۳۵] راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۴، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
[۳۶] سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۴ ۶۱، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
[۳۷] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۵۳_۱۵۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
[۳۸] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۷۳_۱۷۴، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
:

۲.۱ - شرایط نفسی

شرایط نفسی و روحی مفسّر برخی ذاتی و غیر اکتسابی‌اند؛ مانند برخورداری از سرعت انتقال، هرچند این ویژگی‌ به‌طور ارادی و با تمرین و آموزش تقویت و تضعیف‌پذیر است. برخی نیز اکتسابی‌اند؛ مانند ملکه استنباط ، نیت نیکو، تقوا ، صداقت در نقل قول‌ها، بی‌طرفی علمی و دخالت ندادن آرا و اندیشه‌های فردی و گروهی، روی آوردن به تفسیر قرآن همراه با اخلاص و توکل بر خداوند و تدبّر و تفکر ، برخورداری از عقیده درست، اعتقاد به
[۳۹] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۸.
وحیانی بودن قرآن، پرهیز از هواهای نفسانی و تعصّب و پیش‌داوری در امر تفسیر، اجتناب از تحمیل آرای شخصی بر قرآن و جز این‌ها.
[۴۰] محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۸_۳۸۰، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
[۴۱] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۶۱_۶۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
برخی توانمندی فکری، صفای باطن و فعّال بودن ذهن مفسّر را از شرایط کمال تفسیر برشمرده‌اند.
[۴۲] عمید زنجانی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ج۱، ص۱۸۱_۱۸۲، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
[۴۳] محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۸، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
راغب علم الموهبة را نیز از شرایط تفسیر دانسته است.
[۴۴] راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۵، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
وی این سخن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را که «هر کس به آنچه می‌داند عمل کند خداوند علم آنچه را نمی‌داند به او می‌دهد» ناظر به علم موهبت می‌داند.
[۴۵] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
[۴۶] سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۳۷۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ ق.
علم موهبت هرچند اکتسابی نیست، مقدمات آن یعنی تقوا و عمل صالح در حیطه توان انسان است،
[۴۷] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
از این رو بدعت‌گذار، متکبّر، خودخواه، اصرار کننده بر گناهان کبیره یا کسی که ایمان در دلش راه نیافته یا در تحقیق ضعیف است یا به هر سخنی اعتماد می‌کند به معانی و اسرار قرآن راه نمی‌یابد
[۴۸] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۰_۱۸۱، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
و خداوند در قرآن تصریح می‌کند که متکبران را از فهم آیات قرآن باز می‌دارد
[۴۹] علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۴۰.
[۵۰] قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۲۸۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ ق.
[۵۱] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹_۴۸۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
: «سَاَصرِفُ عَن ءایـتِیَ الَّذینَ یتَکبَّرونَ فِی الاَرضِ بِغَیرِ الحَقِّ».
[۵۲] اعراف/سوره۷، آیه۱۴۶.    
برخی معتقدند معنای صرف آیات این است که توان فهم قرآن را از آنان (متکبران) باز می‌گیرد،
[۵۳] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹_۴۸۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
افزون بر این حقایق و معارف عالی قرآن را جز پاکان ادراک نمی‌کنند: «لا یمَسُّهُ اِلاَّالمُطَهَّرون».
[۵۴] شوکانی، فتح القدیر، ج۵، ص۱۶۰، بیروت، دارالمعرفه.
[۵۵] آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۲۳۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
[۵۶] مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۲۶۸، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.
[۵۷] واقعه/سوره۵۶، آیه۷۹.    
آلوسی معتقد است علم موهبت فقط برای فهم اسرار قرآن لازم است نه فهم معانی آن.
[۵۸] آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.


۲.۱.۱ - اقسام کلام خدا

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: خداوند کلامش را سه بخش کرده است:
أ. آنچه همه مردم آن را می‌فهمند.
ب. آنچه فقط کسانی آن را ادراک می‌کنند که خداوند به آن‌ها شرح صدر عنایت فرموده و ذهنی باصفا و احساسی لطیف و قوّه تشخیص صحیح دارند.
ج. آنچه فقط خدا و امینان وحی و راسخان در علم آن را می‌دانند.
[۵۹] حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۹۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
[۶۰] ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۳۷۶، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
برخی محققان آنچه را امروزه شرایط نفسی مفسّر می‌نامند اشاره به علم موهبت و مقدمات تحصیل آن می‌دانند.
[۶۱] محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۵، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.


۲.۲ - شرایط علمی

از دیرباز مفسران بر این نکته تأکید کرده‌اند که مفسر پیش از ورود به تفسیر باید علوم پیش نیاز تفسیر را بیاموزد.
[۶۲] حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
برخی
[۶۳] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۹.
تفسیر قرآن بدون کسب این علوم را تفسیر به رأی دانسته‌اند.

۲.۲.۱ - مهم‌ترین علوم مورد نیاز در تفسیر قرآن

مهم‌ترین علوم مورد نیاز در تفسیر قرآن عبارت‌اند از:
[۶۴] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۷_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
[۶۵] آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
[۶۶] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۸ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    


۲.۲.۱.۱ - لغت

راغب شناخت معانی واژه‌های قرآن را نخستین مددکار در فهم معانی قرآن می‌داند،
[۶۷] راغب، مفردات، ج۱، ص۵۴، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
بر این اساس مفسر باید با معانی مفردات قرآن اعم از حقیقت ، مجاز، منقول، حقیقت شرعی و عرفی با مراجعه به منابع لغوی کهن و معتبر و کتاب‌های وجوه و نظایر و فروق لغویه آشنا باشد.
[۶۸] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ۱۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
[۶۹] آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
ناگفته نماند که زبان در میان همه ملت‌ها در حال تحول و تطور است و چه بسا یک لغت با گذشت زمان‌ به‌طور کلی معنای جدیدی می‌یابد. بر مفسر لازم است با زبان و فرهنگ عربی حجاز و پیرامون آن در عصر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) آشنا باشد، زیرا قرآن به زبان عربی آن زمان نازل شده است.
[۷۰] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱ ۲۲، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
[۷۱] محمد حسین بهشتی، روش برداشت از قرآن، ج۱، ص۱۴_۱۵، ۱۳۶۰ ش.


۲.۲.۱.۲ - علم صرف

آشنا بودن با اصل و ریشه کلمات قرآنی و اشتقاقات آن‌ها نیز از علوم مورد نیاز مفسر است؛ برای نمونه زهری گفته است: واژه «دکر» در زبان عربی نیست؛ ولی تاج کندی بر او خرده گرفته است که «وَادَّکرَ بَعدَ اُمَّة»
[۷۲] یوسف/سوره۱۲، آیه۴۵.    
و «فَهَل مِن مُدَّکر»
[۷۳] قمر/سوره۵۴، آیه۱۵.    
در قرآن آمده است، در حالی که اشکال تاج ناشی از غفلت از ریشه این کلمات (ذکر) است.
[۷۴] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۷_۲۹۸، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.


۲.۲.۱.۳ - علم نحو

این دانش در فهم قرآن نقشی کلیدی دارد و آگاهی از آن برای پی بردن به ساخت‌های ترکیبی کلمات و جملات برای دریافت معنای صحیح آن‌ها در آیات قرآن ضروری است و فهم آیات قرآن بدون این علم ممکن نیست، لذا بسیاری از مفسران در تفسیر آیات به تبیین اعراب کلمات آن می‌پردازند و مفسّر باید آن را بداند.
[۷۵] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
[۷۶] سمین حلبی، الدرالمصون، ج۱، ص۱۹، به کوشش علی محمد معوض و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ ق.


۲.۲.۱.۴ - علوم بلاغی

علوم بلاغی شامل معانی، بیان و بدیع:
[۷۷] آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
[۷۸] سید عبدالقادر ملاحویش، بیان المعانی، ج۱، ص۷، دمشق، مطبعة الترقی، ۱۳۸۴ ق.    
مفسر با این علوم فصاحت و بلاغت، مطابقت کلام با مقتضای حال و موارد تشبیه ، استعاره ، حقیقت ، مجاز و محسّنات و زیبایی‌های کلام وحی را باز می‌شناسد. زمخشری به اهمیت فوق العاده این علوم در تفسیر توجه داده است.
[۷۹] زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۱_۸، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.
سیوطی نیز آن‌ها را از مهم‌ترین ارکان تفسیر دانسته است.
[۸۰] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۲۱۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.


۲.۲.۱.۵ - علوم قرآنی

بسیاری از مباحث علوم
[۸۱] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۵۰.
قرآنی نظیر ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه ، مکی و مدنی، اسباب نزول و قرائات
[۸۲] سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۸_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
تأثیر زیادی در فهم قرآن دارند و آگاهی مفسر از آن‌ها از شرایط اساسی تفسیر است و بعضاً در روایات نیز بر این نکته تأکید شده است.
[۸۳] فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
[۸۴] طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۸۲، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
[۸۵] سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۷ ۳۹، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
برخی افزون بر آگاهی از اسباب نزول آیات آگاهی از فضای نزول هر سوره و جوّ نزول قرآن را نیز در فهم قرآن دخیل دانسته‌اند.
[۸۶] جوادی آملی، تسنیم، ج۱، ص۲۳۵_۲۳۸، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش.


۲.۲.۱.۶ - علوم حدیث

در قرآن مجملات، عمومات و مطلقاتی هستند که مبین، مخصّص و مقید آن‌ها در احادیث رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل بیت آن حضرت وارد شده‌اند، ازاین رو بر مفسّر لازم است برای تفسیر آیات به روایات تفسیری نیز مراجعه کند
[۸۷] سبحانی، المناهج التفسیریه، ج۱، ص۳۴، بیروت، دارالولاء، ۱۴۲۶ ق.    
و با توجه به این‌که روایات تفسیری از ارزش یکسانی برخوردار نیستند، لازم است مفسّر قرآن برای تمییز روایات صحیح از ناصحیح قادر به شناسایی متون احادیث (درایة الحدیث) و راویان آن (روایة الحدیث) باشد.
[۸۸] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.


۲.۲.۱.۷ - اصول فقه

این علم انواع دلالت‌های کلام و شرایط حجیت آن‌ها را بیان می‌کند.
[۸۹] سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۴۷۸، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
[۹۰] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
[۹۱] محمد بن احمد جزی الغرناطی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۱، ص۸، لبنان، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ ق.
شناخت بسیاری از قواعد مباحث الفاظ و بخشی از مباحث حجّت آن به ویژه در تفسیر آیات فقهی قرآن بسیار ضروری است.
[۹۲] زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.


۲.۲.۱.۸ - فقه

با توجه به این‌که بخش قابل توجهی از آیات قرآن آیات الاحکام است مفسر باید با دانش فقه آشنا باشد.
[۹۳] محمد بن احمد جزی الغرناطی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۱، ص۸، لبنان، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ ق.
[۹۴] زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۹، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.


۲.۲.۱.۹ - کلام

برای شناخت مباحث اعتقادی قرآن آگاهی به این علم برای مفسر ضروری است.
[۹۵] ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
[۹۶] معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۵۴، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ ق.
رشید رضا
[۹۷] رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۲ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
و برخی دیگر افزون بر شرایط یاد شده، شناخت احوال بشر در دوران‌های مختلف به ویژه فرهنگ و تمدن عرب در دوران جاهلیت و کیفیت هدایت آن‌ها به وسیله قرآن، همچنین آشنایی با سنت و سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و صحابه آن حضرت را برای مراتب عالی تفسیر لازم می‌دانند.
[۹۸] زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۵۸ ۵۹، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ ق.    
[۹۹] محمد حسین علی صغیر، دراسات قرآنیه، ج۱، ص۳۱_۳۲، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.
[۱۰۰] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۳_۶۰، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
افزون بر آنچه گذشت استفاده از منابع معتبر و مراعات قواعد تفسیر
[۱۰۱] خالد بن عثمان، قواعد التفسیر، ج۱، ص۳۶_۳۸، مصر، داربن عفان، ۱۴۲۱ ق.
[۱۰۲] فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ج۱، ص۱۳۶_۱۴۳، ریاض، مکتبة التوبه، ۱۴۱۹ ق.
[۱۰۳] صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۵، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
از دیگر شرایط ضروری برای تفسیر است.
[۱۰۴] دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۵۱.


(۱) قرآن کریم.
(۲) سیوطی، الاتقان، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
(۳) ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.
(۴) سمرقندی، بحرالعلوم، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
(۵) ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
(۶) فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ریاض، مکتبة التوبه، ۱۴۱۹ ق.
(۷) بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.
(۸) زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
(۹) سید عبدالقادر ملاحویش، بیان المعانی، دمشق، مطبعة الترقی، ۱۳۸۴ ق.
(۱۰) طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۱) جوادی آملی، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش.
(۱۲) محمد بن احمد جزی الغرناطی، التسهیل لعلوم التنزیل، لبنان، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۱۳) صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
(۱۴) محمد حمد زغلول، التفسیر بالرأی، دمشق، مکتبة الفارابی، ۱۴۲۰ ق.
(۱۵) سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.
(۱۶) فیض کاشانی، تفسیر الصافی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.
(۱۷) مغنیه، التفسیر الکاشف، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م.
(۱۸) رشید رضا، تفسیر المنار، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
(۱۹) مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.
(۲۰) معرفت، التفسیر والمفسرون، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ ق.
(۲۱) طبری، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۲۲) قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ ق.
(۲۳) محمد حسین علی صغیر، دراسات قرآنیه، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.
(۲۴) صابر حسن محمد، الدرالثمین، ریاض، دارعالم الکتب، ۱۴۲۶ ق.
(۲۵) سمین حلبی، الدرالمصون، به کوشش علی محمد معوض و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ ق.
(۲۶) سیوطی، درالمنثور، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ ق.
(۲۷) آلوسی، روح المعانی، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
(۲۸) محمد حسین بهشتی، روش برداشت از قرآن، ۱۳۶۰ ش.
(۲۹) محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
(۳۰) شوکانی، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۳۱) انصاری، فرائد الاصول، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.
(۳۲) خالد بن عثمان، قواعد التفسیر، مصر، داربن عفان، ۱۴۲۱ ق.
(۳۳) زمخشری، الکشاف، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.
(۳۴) حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
(۳۵) کامل موسی و علی دحروج، کیف نفهم القرآن، بیروت، داربیروت المحروسه، ۱۴۱۲ ق.
(۳۶) عمید زنجانی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
(۳۷) ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
(۳۸) راغب، مفردات، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۳۹) راغب، مقدمة جامع التفاسیر، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
(۴۰) سبحانی، المناهج التفسیریه، بیروت، دارالولاء، ۱۴۲۶ ق.
(۴۱) زرقانی، مناهل العرفان، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ ق.
(۴۲) طباطبایی، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۴۳) سالم صفار، نقد منهج التفسیر، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ ق.
(۴۴) حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
(۴۵) دائرة المعارف قرآن کریم.
(۴۶) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی.

۱. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۶.
۲. ↑ سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۲، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
۳. ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹_۴۷، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.
۴. ↑ انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
۵. ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۹_۴۷، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.
۶. ↑ انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۴۱ ۱۴۴، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
۷. ↑ انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۱۴۱ ۱۴۴، به کوشش گروهی از محققان، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق.    
۸. ↑ ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۱۷_۱۸، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
۹. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۳_۴۳۴، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
۱۰. ↑ طبری، جامع البیان، ج۱، ص۵۶، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.    
۱۱. ↑ ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۱۸_۱۹، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
۱۲. ↑ طوسی، التبیان، ج۱، ص۴، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۳. ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، ص۲۱، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ ق.
۱۴. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۱_۵۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۱۵. ↑ راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۶، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
۱۶. ↑ سمرقندی، بحرالعلوم، ج۱، ص۳۵، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر.
۱۷. ↑ ابن‌عطیة اندلسی، المحرر الوجیز، ج۱، ص۴۱، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.    
۱۸. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۴_۱۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۱۹. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۲۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۲۰. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۳، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۲۱. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۷.
۲۲. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۵۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۲۳. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۷۳_۱۷۴، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۲۴. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۲۵. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۴۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۲۶. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۷_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۲۷. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۲۸. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
۲۹. ↑ صابر حسن محمد، الدرالثمین، ج۱، ص۲۳_۲۹، ریاض، دارعالم الکتب، ۱۴۲۶ ق.
۳۰. ↑ سبحانی، المناهج التفسیریه، ج۱، ص۱۹ ۴۸، بیروت، دارالولاء، ۱۴۲۶ ق.    
۳۱. ↑ کامل موسی و علی دحروج، کیف نفهم القرآن، ج۱، ص۱۸۳_۱۸۷، بیروت، داربیروت المحروسه، ۱۴۱۲ ق.
۳۲. ↑ سالم صفار، نقد منهج التفسیر، ج۱، ص۴۶_۷۱، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ ق.
۳۳. ↑ محمد حمد زغلول، التفسیر بالرأی، ج۱، ص۱۷۲_۱۷۷، دمشق، مکتبة الفارابی، ۱۴۲۰ ق.
۳۴. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۶۱_۶۶، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۳۵. ↑ راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۴، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
۳۶. ↑ سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۴ ۶۱، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
۳۷. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۵۳_۱۵۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۳۸. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۷۳_۱۷۴، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۳۹. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۸.
۴۰. ↑ محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۸_۳۸۰، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
۴۱. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۶۱_۶۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۴۲. ↑ عمید زنجانی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ج۱، ص۱۸۱_۱۸۲، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۳ ش.
۴۳. ↑ محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۸، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
۴۴. ↑ راغب، مقدمة جامع التفاسیر، ج۱، ص۹۵، به کوشش احمد حسن، کویت، دارالدعوة، ۱۴۰۵ ق.
۴۵. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۴۶. ↑ سیوطی، درالمنثور، ج۱، ص۳۷۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ ق.
۴۷. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۴۸. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۸۰_۱۸۱، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۴۹. ↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۴۰.
۵۰. ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۲۸۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ ق.
۵۱. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹_۴۸۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۵۲. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۴۶.    
۵۳. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۹_۴۸۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۵۴. ↑ شوکانی، فتح القدیر، ج۵، ص۱۶۰، بیروت، دارالمعرفه.
۵۵. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۲۳۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۵۶. ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۲۶۸، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.
۵۷. ↑ واقعه/سوره۵۶، آیه۷۹.    
۵۸. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۵۹. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۹۴، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۶۰. ↑ ابومنصور طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۳۷۶، به کوشش سید محمد باقر، دارالنعمان، ۱۳۸۶ ق.    
۶۱. ↑ محمود رجبی، روش شناسی تفسیر قرآن، ج۱، ص۳۷۵، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.
۶۲. ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ ق.
۶۳. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۴۹.
۶۴. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۷_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۶۵. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴_۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۶۶. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۱۸ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
۶۷. ↑ راغب، مفردات، ج۱، ص۵۴، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
۶۸. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ۱۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۶۹. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۴، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۷۰. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۱ ۲۲، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
۷۱. ↑ محمد حسین بهشتی، روش برداشت از قرآن، ج۱، ص۱۴_۱۵، ۱۳۶۰ ش.
۷۲. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۴۵.    
۷۳. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱۵.    
۷۴. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۹۷_۲۹۸، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۷۵. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۴، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۷۶. ↑ سمین حلبی، الدرالمصون، ج۱، ص۱۹، به کوشش علی محمد معوض و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ ق.
۷۷. ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۱، ص۱۵، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق.
۷۸. ↑ سید عبدالقادر ملاحویش، بیان المعانی، ج۱، ص۷، دمشق، مطبعة الترقی، ۱۳۸۴ ق.    
۷۹. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۱_۸، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.
۸۰. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۲۱۰، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۸۱. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۵۰.
۸۲. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۲، ص۴۷۸_۴۷۹، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۸۳. ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۱، ص۳۹، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۸۴. ↑ طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۸۲، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۸۵. ↑ سید محمد باقر حکیم، تفسیر سورة الحمد، ج۱، ص۳۷ ۳۹، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۰ ق.    
۸۶. ↑ جوادی آملی، تسنیم، ج۱، ص۲۳۵_۲۳۸، قم، اسراء، ۱۳۷۸ ش.
۸۷. ↑ سبحانی، المناهج التفسیریه، ج۱، ص۳۴، بیروت، دارالولاء، ۱۴۲۶ ق.    
۸۸. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۳، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۸۹. ↑ سیوطی، الاتقان، ج۳، ص۴۷۸، به کوشش سعید المندوب، لبنان، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
۹۰. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۹۱. ↑ محمد بن احمد جزی الغرناطی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۱، ص۸، لبنان، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ ق.
۹۲. ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۶، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ ق.
۹۳. ↑ محمد بن احمد جزی الغرناطی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۱، ص۸، لبنان، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۳ ق.
۹۴. ↑ زمخشری، الکشاف، ج۱، ص۹، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.
۹۵. ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۱، ص۱۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
۹۶. ↑ معرفت، التفسیر والمفسرون، ج۱، ص۵۴، مشهد، الجامعة الرضویه، ۱۴۱۸ ق.
۹۷. ↑ رشید رضا، تفسیر المنار، ج۱، ص۲۲ ۲۴، قاهره، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.    
۹۸. ↑ زرقانی، مناهل العرفان، ج۲، ص۵۸ ۵۹، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ ق.    
۹۹. ↑ محمد حسین علی صغیر، دراسات قرآنیه، ج۱، ص۳۱_۳۲، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۳ ق.
۱۰۰. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۳_۶۰، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۱۰۱. ↑ خالد بن عثمان، قواعد التفسیر، ج۱، ص۳۶_۳۸، مصر، داربن عفان، ۱۴۲۱ ق.
۱۰۲. ↑ فهد بن عبدالرحمن، بحوث فی اصول التفسیر، ج۱، ص۱۳۶_۱۴۳، ریاض، مکتبة التوبه، ۱۴۱۹ ق.
۱۰۳. ↑ صلاح عبدالفتاح، تعریف الدارسین، ج۱، ص۵۵، دمشق، دارالقلم، ۱۴۲۱ ق.
۱۰۴. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج۸، ص۵۱.


دائرةالمعارف قرآن کریم جلد ششم، برگرفته از مقاله «شرائط تفسیر»، شماره۴۹.    



جعبه ابزار