ضمان قهری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
ضمان قهري خلا‌ف
ضمان عقدی، قصد متعهد در ايجاد
ضمان مؤثر نيست و مبناي
ضمان حکم قانون است. به عبارت ديگر، در
ضمان قهري تعهد به پرداخت مال اختياري نيست؛ چه مبناي
ضمان قرارداد باشد و چه واقعه حقوقي.
ضمان قهرى در چند مورد تحقق مى يابد:
۱- آنجا كه يكى از
عقود شرعیه، چون
بیع و
اجاره و مانند آن بطور فاسد انجام گيرد، كه به مقتضاى قاعده فقهيه: « ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده و ما لايضمن بصحيحه لايضمن بفاسده » در صورتى كه صحيح يك
معامله ضمان آور باشد مانند
بیع كه هر يك از
بایع و مشترى بايستى از عهده يكديگر برآيند، فاسدش نيز
ضمان دارد، نهايت در
بیع صحيح
ثمن مسمّی به عهده مشترى است و در
بیع فاسد
ثمن المثل. و اگر چنانچه صحيح آن
معامله ضمان آور نباشد مانند
هبه، فاسدش نيز
ضمان ندارد .
۲ - در مورد
غصب، اگر چنانچه كسى عدواناً بر مال ديگرى دست نهاد و آن را به تصرف خويش درآورد، در صورت تلف يا عدم امكان برگردانيدن آن به صاحبش،
ضامن مثل آن اگر مثلى باشد و
ضامن بالاترين قيمت آن از تاريخ
غصب تا تاريخ تلف با عدم امكان رد و به قولى قيمت
یوم التلف مى باشد اگر قيمى باشد، چنانكه
ضامن اجرت عين مغصوبه نيز مىباشد، خواه از آن بهرهبردارى كرده باشد يا نكرده باشد. همه اينها بمقتضاى : «على اليد ما اخذت حتى تؤدّى» است.
۳ - اگر كسى عمدا يا سهوا و غفلة و حتى در حالت خواب، زيانى مالى يا جانى يا عضوى به كسى وارد كند، بمقتضاى «من اتلف مال غيره فهو له
ضامن » و ادلّه ديه، بر او است كه از عهده تاوان آن برآيد، با اين تفاوت كه در صورت عمد گناه كرده و در مورد
قتل و
نقص عضو ابتدا مديون
قصاص است و در صورت
غیر عمد گناه نكرده و در مورد
قتل و
نقص عضو دیه و در مورد مال
مثل يا قيمت تالف را بايد بپردازد بشرط اينكه آن زيان و تلف عرفا مستند به وى باشد هر چند در خواب يا در دوران كودكى آن كار انجام گرفته باشد كه كودك پس از
بلوغ بايد از عهده آن برآيد.
۴ - اگر كسى در شب، ديگرى را به خانه خويش دعوت نمود و سپس شبانه وى را از خانه بيرون كرد، اگر چنانچه وى را كشته يافتند، دعوت كننده
ضامن دیه او مىباشد.
اگر زنى كه بچه ديگرى را شير مىدهد، خوابش ببرد و بر روی كودك بيفتد و كودك بميرد، اگر چنانچه وى محض افتخار و مباهات، بچه را شير مىداده است، از مال خود
ضامن دیه آن مىباشد و اگر به علت نياز، وى را شير مىداده،
دیه طفل بر
عاقله زن است.
اگر زن شيرده، بچه را به نزد پدر و مادر برگردانيد ولى آنها گفتند: اين بچه ما نيست، سخن زن پذيرفته است، مگر اين كه علم به كذب وى باشد، كه در اين صورت وى
ضامن دیه است تا اين كه خود بچه يا بچه اى كه محتمل باشد همان بچه است حاضر سازد.
معلّم شنا اگر كودكى در حال تعليم، در نزدش تلف شود وى
ضامن دیه كودك است، بخلاف اين كه اگر شنا آموز بزرگسال باشد.
اگر ديوار خانه اش كه به سمت بيرون ميل كرده بود و او بدين امر آگاه بود و مى توانست آن را تعمير كند و نكرد، بر روى كسى يا بر مالى افتاد و آن كس يا آن شىء تلف يا ناقص شد، وى
ضامن خواهد بود.
اگر آتشى در ملك خويش بيفروزد و باد شديدى هم نباشد كه متعارفا آتش بجاى ديگر سرايت كند، اتفاقاً آتش به خانه يا مال و ملك ديگر سرايت نمود، وى
ضامن خسارت نيست، ولى اگر در تندباد آتش افروخت آنچنان كه خطر محسوس بود،
ضامن خسارت ديگرى مىباشد .
اگر در نگهدارى حيوان خود (كه موذى مى باشد) بى احتياطى كند، بر حيوان شخص ديگرى درآيد و جنايتى بر آن وارد سازد، صاحب حيوان
ضامن خواهد بود .
واجب است نگهدارى و حفظ و ضبط نمودن شتر مست و سگ گزنده و مانند آن را، كه اگر صاحب آنها به حال آنها آگاه باشد و در عين حال در نگهداريشان بى مبالاتى كند زيانى را كه به كسى وارد كنند وى
ضامن مى باشد.
مباشر ضامن است نه سبب، مگر اين كه
مباشر جاهل بحال باشد، چنانكه كسى چاهى را در ملك خود حفر كند و شخص ديگرى يكى را هُل دهد و به چاه بيفتد، هل دهنده
ضامن است نه چاه كننده، مگر اينكه در چاه بسته باشد و هل دهنده از وجود چاه بى اطلاع باشد.
کسی که سوار بر مركب است،
ضامن جنايات مركب است كه بوسيله سر و دستهاى آن صورت مى گيرد و همچنين كسى كه افسار مركب را مىكشد، و اما آن كه مركب را مىراند همه جنايات صادره از مركب را حتى آنچه به پاى آن واقع مىشود نيز
ضامن است و اگر صاحب مركب حاضر باشد و حيوان خود را مواظبت كند، سوار
ضامن نخواهد بود.
حسینی دشتی، سید مصطفی؛ معارف و معاریف، تهران، آرایه، چاپ سوم، ۱۳۷۹، ج۷، ص۲۴.
سایت پژوهه
