علی بن حسین مسعودی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
متکلم،
مورخ و جغرافی دان بزرگ اسلامی ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در نیمه دوم قرن سوم هجری حدود سال (۲۶۰ هـ . ق).
تاریخ دقیق ولادت مسعودی مشخص نیست. آن چه مسلم است این که وی در سال های نیمه دوم قرن سوم هجری متولد شده است و از روی نشانه ها چنین به دست می آید که سال تولد او حدود (۲۶۰ هـ . ق) بوده است؛ زیرا وی در سال (۳۰۰ هـ . ق) عازم سفری پژوهشی به بلاد مختلف اسلامی شد و بنابر تصریح شرح حال نویسان، وی در آن زمان مردی کامل بوده است و از طرفی او در حدود همان سال (۳۰۰ هـ . ق) با برخی از بزرگان
اسلام و
اهل کتاب به مناظره و مباحثه علمی پرداخته است و مسلم است که عزم سفری طولانی و پرحادثه و توانایی علمی جز از یک مرد کامل که در حدود ۴۰ سالگی محقق می شود ـ صورت نمی پذیرد. بنابر این می توان حدث زد که مسعودی، حدود سال (۲۶۰ هـ . ق) متولد شده است. در شهر بابل
عراق به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در آن جا سپری کرد.
شرح حال نویسان در مورد مکان، زمان و چگونگی تحصیلات مسعودی، اطلاعات زیادی ننگاشته اند؛ ولی از لابلای گفتار آنان در مورد معرفی شخصیت علمی و آثار او و نیز تصریح و یا اشاره خود مسعودی در کتاب هایش به خوبی می توان به دست آورد که وی برای یادگیری علوم دینی در سال های نوجوانی راهی بغداد شده است. علت هجرت او نیز این بود که بغداد در آن زمان مرکز علم و فرهنگ به شمار می رفت و عالمان و فقیهان بزرگی در آن شهر سکونت داشتند و مسعودی برای دستیابی به علم و کمال با اشتیاق کامل به آن سامان شتافته است. هوش سرشار، روحیه جستجوگری فراوان، انگیزه قوی برای یادگیری و پشتکار از پشتوانه های تحصیلی اوست. وی دست کم دو دهه از عمر خود را در شهر بغداد در پی یادگیری علوم مختلف اسلامی سپری کرد و با جدیت هر چه تمام تر به پژوهش و تعمق در رشته های مختلف؛ مثل
ادبیات عرب،
کلام،
حدیث،
فقه،
اصول،
فلسفه و
تاریخ پرداخت. وی بعد از سال ها تحصیل و تحقیق به درجات عالی علمی نایل آمد. او در شناخت
اخبار و
روایات دارای مهارتی بسزا شد و در فقه و
اصول نیز به درجه
اجتهاد نایل آمد. وی در
کلام و
فلسفه به ویژه
تاریخ، به اطلاعات بسیار دست یافت به طوری که اعجاب عالمان و اندیشمندان عصر خود و آینده را برانگیخت.
مقام بلند علمی و جامعیت او در علوم مختلف اسلامی و سایر رشته های علمی رای بشری بر دانشمندان
علم رجال و تراجم جایگاه ویژه ای است؛ از این رو آن ها با اوصاف و عبارت هایی چون دانشمند کامل، پژوهشگر ماهر،
فیلسوف،
متکلم،
فقیه،
اصولی،
محدث،
رجالی،
منجم،
مورخ، جغرافی دان و ... از مقام علمی او تجلیل کرده اند.
آیه الله مرعشی نجفی در تقریظ ترجمه کتاب «
اثبات الوصیه لعلی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ که توسط محمد جواد نجفی نوشته شده در وصف مسعودی و کتابش می نویسد:
آن کتاب، نوشته علامه، پیشوا، اقدم، ثقه و امین، شیخ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی هذلی متوفای (۳۴۶ هـ . ق) است.
تحصیلات مسعودی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد:
مرحله اول، از ابتدای نوجوانی تا قبل از سال (۳۰۰ هـ . ق) عمده تحصیلات او در شهر
بغداد صورت گرفته است و مرحله دوم، از سال (۳۰۰ هـ . ق) تا سال ۳۳۲ که مدام در سیر و سیاحت بوده است. این مرحله به منزله تکمیل یافته ها و پژوهش بیشتر در علوم مختلف به حساب می آید. وی در این سال ها نه مکان خاصی را مرکز تحصیل خود قرار داد و نه استاد مشخصی؛ بلکه در هر شهری از شهر های جهان اسلام که وارد می شد از شرق گرفته تا غرب آن، مثل:
عراق،
ایران،
هند،
مصر و ... هر استاد و دانشمندی را می یافت مدتی نزد او توقف کرده از دانش او بهره می برد.
ویژگی تحصیلی مسعودی در این مرحله از تحصیلات، کثرت استادان، تنوع دانش ها و جامعیت در آن ها است؛ چه این که با بیشتر استادان و دانشمندان
شیعه و
سنی با همه اختلاف نظرهایی که در مبانی اصول و فروع داشتند، ملاقات کرد، سخنان آنان را شنید و در مورد صحت و سقم آراء آنان به تعمق و تأمل پرداخت و با آزاد اندیشی نظر صواب را پذیرفته و سرمایه راه خود قرار داد.
از ویژگی های قرن سوم و چهارم هجری، فراوانی سفرهای پژوهشی از ناحیه جویندگان علم و دانش به نقاط مختلف و دور دست
جهان اسلام بود که برای دست یابی به حقایق و معارف دینی و سایر علوم بشری صورت می گرفت. فشار خلفا و حاکمان عباسی بر عالمان موجب شد تا بسیاری از دانشمندان و صاحبان علم و معرفت در شهر ها و نقاط دور افتاده عزلت گزینند و جویندگان علم و کمال نیز برای دستیابی به علوم آنان مجبور بودند مسافت های طولانی را در نوردند و مشقت های فراوان را به جان بخرند.
از جمله آن جویندگان علم، علی بن حسین مسعودی است که
بغداد را به قصد ملاقات با دانشوران و عالمان و دریافت حقایق تاریخی ترک کرد و عازم سفر شد. با این که وی بسیاری از حقایق و معارف دینی را در
بغداد فرا گرفته بود، با تشویق استادان بغداد به خاطر علاقه فراوان به
تاریخ،
جغرافیا و
کلام، همانند بزرگان دیگر همچون واقعی، بلاذری، یعقوبی و
ابوریحان بیرونی عازم سفر شد.
نکته قابل توجهی که از آثار به جامانده از مسعودی نیز به دست می آید این است که وی دارای ثروت شخصی بسیار بوده است و مخارج سفرش را خود تأمین می کرده است؛ زیرا علاوه بر سفر با چهارپایان، با کشتی نیز بسیار سفر کرده و مشخص است که اجرت کشتی در آن زمان بسیار گران بوده است؛ از طرفی هیچ دلیل یا قرینه ای وجود ندارد تا نشان دهد او از پادشاه یا حاکمی برای شروع یا ادامه سفر خود مستمری دریافت کرده باشد و همین مسأله اعتماد به گفته ها و گزارشات او را بیشتر می کند.
علی بن حسین مسعودی به شهر های
ایران مثل فارس،
کرمان،
قزوین و سواحل
دریای خزر سفر کرد و سپس به آسیای مرکزی رفت و از آن جا عازم
هند شد و از مناطق آن جا دیدن نمود. وی پس از آن از طریق دریا به
چین و کشورهای آسیای جنوبی و جنوب شرقی مثل سیلان (سری لانکای کنونی) و
مالزی رفت و در بازگشت از راه دریا به
عمان و
عربستان رسید و در ادامه، به
ترکیه و
سوریه سفر کرد. در نهایت وی در سال (۳۳۲ هـ . ق) به
مصر رسید و در همان جا ماندگار شد.
۱. عبدالله بن جعفر حمیری
متوفای (۲۹۷ هـ . ق)
۲. شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی نویسنده اصول کافی.
۳. حسن بن محمد بن جمهور قمی.
۴. محمد بن جعفر اسدی رازی
۵. محمد بن عمرو کاتب.
۶. عباس بن محمد بن حسین.
۷. حمزه بن نصر.
۸. محمد بن جریر طبری، مورخ و مفسر.
۹. حسن بن موسی نوبختی.
۱۰. ابراهیم بن محمد نفطویه
۱۱. ابوبکر محمد بن خلف وکیع.
۱۲. محمد بن یحیی طولی جلیس.
۱۳. ابوالحسن دمشقی.
۱۴. ابوخلیفه جمحی.
۱۵. عبدالله بن احمد معروف به ابن زبرقاضی.
۱۶. ابن درید،
۱۷. ابوبکر انباری.
۱۸. ابو اسحاق زجاج،
۱۹. سنان بن ثابت بن قره،
۲۰. محمد بن عبدالوهاب
۲۱. عبدالله بن محمد
۲۲. ابوالحسن بن ابی بشیر اشعری.
۲۳. محمد بن زکریای رازی.
۲۴. ابوالقاسم بلخی،
۲۵. ابو اسحاق جوهری.
۲۶. ابوالحسن مهرانی مصری.
۲۷. جعفر بن محمد بن الازهر.
۲۸. طاهر بن یحیی.
۲۹. ابو محمد عبدالله بن محمد خالدی.
۳۰. علان کلابی.
مسعودی در کنار تحصیل و تحقیق به تدریس نیز اشتغال داشته است. از آن جا که تدریس و تربیت شاگردان سیره تمام دانشمندان و فقیهان اسلامی بوده و هست و مسعودی نیز قطعا شاگردانی داشته و عده ای از او نقل روایت می کرده اند؛ با این حال شرح حال نویسان، تنها نام یکی از شاگردان او را ذکر کرده اند. و او محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی مکنی به ابوالمفضل است. ابوالمفضل شیبانی نویسنده کتاب های «الولادات الطیبه الطاهره»، «الفرائض» و «المزار» است. او از راویان قرن چهارم هجری است که در سال (۳۳۳ هـ . ق) در مصر به محضر مسعودی شرفیاب شد و ضمن ملاقات با او از وی اجازه روایت گرفت.
علی بن حسین مسعودی در طول مسافرت های گستره ای که انجام داد، اطلاعات گسترده ای از منابع دست اول کسب نمود که در میان تاریخ نگاران و جغرافی دانان و
متکلمان مسلمان، تنها بیرونی، یعقوبی، بلاذری، طبری و تنی چند می توانند با او همتایی کنند. طبیعی است که او ضمن این سفر ها، اطلاعات انبوهی به دست آورد که خود دائره المعارفی از انسان شناسی، طبیعت شناسی، حیوان شناسی، تاریخ شناسی، مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امثال آن بود.
مسعودی در میان تاریخ نگاران مسلمان و غیر مسلمان جایگاه ویژه ای دارد از این رو او را از این جهت مورد تمجید قرار داده اند. ابن خلدون، او را «امام المورخین» می نامد. «فون کرومر» او را «هرودوت عرب» نامید. همان گونه که هرودوت، بزرگترین مورخ یونان است. مسعودی طبق گفتار کرومر بزرگترین تاریخ نگار مسلمان است.
مسعودی بر بیشتر زبان های رایج آن زمان تسلط کامل داشت. وی فارسی، رومی، هندی، یونانی، سریانی و برخی زبان های دیگر را به خوبی تکلم می کرد و این تسلط وسیله بسیار مناسبی بود تا با مردم و نیز عالمان هر منطقه و دیاری که وارد می شد ملاقات و مذاکره مناسب داشته باشد. او می گوید:
در هر سرزمین، دیار و منطقه ای شگفتی هایی است که تنها مردم همان منطقه از آن ها خبر دارند. بنابر این کسی که در وطن خود بماند و با اطلاعاتی که در وطن خود کسب کرده است بسنده کند، با کسی که عمر خود را در جهانگردی و سفر گذرانده است و حقایق را از مردم آن سرزمین ها به دست آورده است برابر نخواهد بود.
مسعودی، هم با افراد مطلع از اوضاع سیاسی، اجتماعی، تاریخی، مذهبی و جغرافیایی ملاقات داشته و هم از کتاب ها، نقشه ها و تصویر هایی که در اختیار داشتند استفاده نمود است؛ از این رو در آثار او نام بسیاری از کتاب های گذشتگان که حاوی حقایق مهم و دست اول بودند، ذکر شده است.
مسعودی در جای دیگر می گوید:
«سال (۳۰۳ هـ . ق) در شهر استخر فارس به نزد یکی از بزرگ زادگان ایران کتابی بزرگ دیدم که از علوم و اخبار ملوک، بناها و روش های حکومت داری ایرانیان مطالب فراوانی داشت که چیزی از آن ها را در کتاب های دیگر چون «خدای نامه» و «آیین نامه» و غیره ندیده بودم. تصویر ۲۷ تن از پادشاهان ایران از خاندان ساسانی در آن وجود داشت.
وی در جای دیگر می آورد:
ثابت بن حره حرانی کتابی دارد که همه گفتارهای جالینوس را از کتاب های او درباره تأثیر خورشید و ماه در این جهان فراهم آورده است. و پسر او، سنان بن ثابت آن را در معرض استفاده من نهاد.
علی بن حسین مسعودی نویسنده ای پرکار است و آثار بسیاری بر جای گذاشته است که شامل ده ها کتاب مهم می شد. او در «
مروج الذهب» و «ا
لتنبیه و الاشراف» نام بیش از ۳۰ اثر خود را می آورد. از بررسی فهرست آن آثار به دست می آید که حوزه علاقه او
علم کلام و تاریخ بوده است. وی بیشتر آثار کلامی خود را قبل از سال (۳۳۲ هـ . ق) و در دوره اول زندگی خود نوشته است و در سال ۳۳۲ هـ . ق که در
مصر اقامت داشته بیشتر به تألیف کتاب های تاریخی روی آورده است. این آثار تاریخی ثمره سال ها رنج و زحمت و تحمل مشکلاتی بود که او در طول سفر های طولانی به بلاد مختلف جهان اسلام و برخی کشور های غیر مسلمان به دست آورده است و آنان عبارتند از:
۱. اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضیه و الاجیال الخالیه و الممالک الداثره.
۲. الکتاب الاوسط.
۳. مروج الذهب و معادن الجواهر فی تحف الاشراف من الملوک و اهل الدیارات.
۴. ذخائر العلوم و ما کان فی سالف الدهور.
۵. الاستذکار لما جری فی سالف الاعصار
۶. فنون المعارف و ماجری فی الدهور السوالف.
۷. التنبیه و الاشراف.
۸. المقالات فی اصول الدیانات.
۹. القضایا و التجارب.
۱۰. سر الحیاه.
۱۱. رساله البیان فی اسماء الائمه القطیعه من الشیعه.
۱۲. الزلف فی احوال النفس و قواها.
۱۳. المبادی و التراکیب.
۱۴. الانتصار
۱۵. نظم الجواره فی تدبیر الممالک و العساکر.
۱۶. طب النفوس.
۱۷. نظم الادله فی اصول المله.
۱۸. الصفو فی الامامه.
۱۹. الاسبصار فی الامامه.
۲۰. الدعوات الشنیعه
۲۱. حدائق الاذهان فی اخبار اهل بیت النبی ـ علیهم السلام ـ
۲۲. الواجب فی الفروض اللوازم.
۲۳. وصل المجالس بجوامع الاخبار و مخلط الآثار.
۲۴. مقاتل الفرسان العجم.
۲۵. تقلب الدول و تغیر الآراء و الملل.
۲۶. المسائل و العلل فی المذاهب و الملل.
۲۷. خزائن الدین و سر العالمین.
۲۸. نظم الاعلام فی اصول الاحکام.
۲۹. الابانه عن اصول الدیانه.
۳۰. النهی و الکمال.
۳۱. الرؤس السبعیه.
۳۲. الاسترجاء فی الکلام.
۳۳. مظاهر الاخبار و طوائف الآثار فی اخبار آل النبی ـ علیهم السلام ـ
۳۴. الزاهی فی رد الخوارج.
۳۵. راحه الارواح.
۳۶. التواریخ فی اخبار الأمم من العرب و العجم.
۳۷. الاخبار المسعودیه.
۳۸. الرسائل.
۳۹. احوال الامامه.
۴۰. الهدایه الی تحقیق الولایه.
۴۱. اثبات الوصیه لعلی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ.
سرانجام روح بلند
متکلم،
فیلسوف،
فقیه و
مورخ بزرگ اسلامی علی بن حسین مسعودی هذلی، پس از سال ها تحمل رنج و مشقت در راه تحصیل، تحقیق و کشف حقایق دینی و علمی، در تاریخ (۳۴۶ هـ . ق) در شهر فسطاط (قاهره قدیم)
مصر به آسمان پر کشید و به ملکوت اعلی پیوست. پیکرش در قبرستان معروف آن شهر به خاک سپرده شد.
علي كرجي - تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج ۵، ص ۲۳.
سایت اندیشه قم
