عهدنامه ترکمانچای
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عهدنامه ای که پس از دورة دوم جنگهای ایران و روس در پنجم شعبان ۱۲۴۳ در
ترکمان چای بین ایران و
روسیه منعقد شد. این عهدنامه در تاریخ دیپلماسی، روابط بین المللی و اوضاع داخلی ایران نقطة عطف تلقی می‌شود. دو دوره جنگ ایران و روسیه، ایران را بیش از گذشته به عرصة سیاستهای جهانی کشاند و فضای جدیدی در ایران ایجاد کرد که برای تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران زمینة مساعدی فراهم آمد.
با تأسیس سلطنت
قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)،
قفقاز اهمیت ویژه ای یافت. رشد و گسترش سرمایه های تجاری روسیه، که از زمان پتر کبیر آغاز شده بود، سیاست نظامی خاصی در پی داشت که از یکسو گرایش به تسلط بر
دریای سیاه برای تفوق بر
عثمانی و از سوی دیگر، سلطه بر
دریای خزر را برای نفوذ به
هند، از طریق
خلیج فارس و سرزمینهای شرق دریای خزر، در اولویت قرار می‌داد. الحاق
گرجستان به روسیه در ۳ جمادی الاولی ۱۲۱۶/ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱
و خودمختاری برخی حکام محلیِ تحت حمایت روسیه، موضوع مهم دیگری بود که حکومت قاجار را به تسلط بر قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی تحریک می‌کرد. پیش از این، دو اردوکشی نظامی
آقامحمدخان به
قفقاز در ۱۲۰۹ و ۱۲۱۱،
روسها را برای تسلط بر این ناحیه تحریض کرده بود؛ ازینرو، در ۱۲۱۸/ ۱۸۰۳ نخستین دورة جنگهای ایران و روسیه آغاز شد که ده سال ادامه یافت و به شکست ایران و عقد
عهدنامه گلستان انجامید. اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده، طی سالهای پس از انعقاد این قرارداد، بی نتیجه ماند
.
افزون بر این، برخوردهای نظامی ایران و عثمانی در فاصلة سالهای ۱۲۳۶ تا ۱۲۳۸ در غرب و شمال غرب، که منجر به عقد قرارداد هفت مادّه ای صلح شد،
و توجه سیاست خارجی ایران به مسائل مرزی با عثمانی، برای رفع اختلافات مرزی ایران و روسیه فرصتی باقی نگذاشت و به استقرار روسها در مناطق تصرف شدة قفقاز استحکام بخشید. با اشتغال ایران به مسئلة عثمانی و قطع نسبی مذاکرات، روسها مالکیت سه منطقة مهم و راهبردی (مَحالّ بالغ لو/ بالقلو، گونی/ اَرْوَنَق و گوگجه دنگیز/ گوگچه تنگیز/ سوان) را مطرح کردند. با اینحال، در ۱۲۴۰ مازاروویچ، نمایندة دولت روسیه، در بارة تعیین مرزهای دو کشور با
عباس میرزا و اللهیارخان آصف الدوله و حسن خان ساری اصلان در چمن سلطانیه به مذاکره پرداخت.
این مذاکرات، که ادعاهای تازة روسها را مبنی بر مالکیت محالّ سه گانه در برداشت، بی نتیجه ماند. تنها نتیجه، احالة مذاکرات به
تفلیس با حضور یرمولوف، فرمانده کل نظامی قفقاز، بود که به زعم هیئت سیاسی ایران، وی باانصاف بود.
بنابراین،
میرزامحمدصادق مروزی به نمایندگی ایران، و مازاروویچ عازم تفلیس شدند، ولی مازاروویچ در تبریز بر میرزامحمدصادق پیشی گرفت و قبل از او به تفلیس رسید. با تحریک وی، سپاه روسیه محالّ بالغ لو را اشغال کرد و مذاکرات میرزامحمدصادق با ولیامینوف، معاون یرمولوف، در تفلیس، نیز بی نتیجه ماند. با مرگ الکساندر اول (تزار روسیه) در ۱۲۴۱/ ۱۸۲۵، مذاکرات متوقف شد و میرزامحمدصادق به ایران بازگشت.
مرگ الکساندر اول و شکست مذاکرات تفلیس، برای کارگزاران سیاسی ایران این توهم را به وجود آورد که راه هرگونه مذاکرة سیاسی برای رفع اختلافات مرزی، بخصوص درباره نواحی اشغال شده، مسدود شده و تنها راه ممکن، آغاز مخاصمات نظامی است.
نیکلای اول، امپراتور روسیه، برای حل نهایی مسائل ایران و روسیه، پرنس
منشیکوف را به تهران فرستاد. منشیکوف زمانی به ایران رسید که به سبب نقض مُفاد عهدنامة گلستان از سوی سپاه روس، زمینة نبرد در ایران فراهم شده بود. در ۱۲۴۱،
فتحعلی شاه و شاهزادگان و سران دربار و علمای بزرگ ایران و
عتبات عالیات در چمن سلطانیه مجمعی تشکیل دادند.
پیش از این، در پی درخواستهای مرزنشینان مسلمان و غیرمسلمان از علما و گزارشهای رسیده درباره ستم روسها بر مردم این ناحیه، علمای بزرگ و در صدر آنان،
سیدمحمد طباطبایی اصفهانی معروف به
سیدمحمد مجاهد ، به مجتهدان و فضلای سرزمینهای اسلامی نامه نوشته و عموم مسلمانان را به جهاد دعوت کرده بودند.
منشیکوف هنگامی در چمن سلطانیه به اردوی شاه رسید که مجمع بزرگ علمای ایران، به زعامت سیدمحمد طباطبایی و
ملااحمد نراقی ، تشکیل و مقرر شده بود که فتحعلی شاه باید «با دولت روسیه ترک مصالحه و مدارا کند و لازم است و
واجب شرعی که عداوت و منازعت آشکار سازد»
ازینرو، درخواست منشیکوف مبنی بر فرستادن سفیری از ایران به روسیه برای «تهنیت جلوس امپراتور جدید» و «تعزیت امپراتور متوفی» پذیرفته نشد و علما نیز تقاضای او را برای ملاقات و گفتگو نپذیرفتند و تأکید کردند که مهربانی با کفار بنا بر نص کلام ایزدِ جبّار،
حرام است و افزودند که «در صورت ردّ ولایات، باز جهاد با ایشان واجبتر از روزة ماه صیام است».
منشیکوف که تلاشهایش برای ایجاد صلح، به رغم تمایل عباس میرزا، بی نتیجه مانده
بود، بسرعت به روسیه رفت و بدین ترتیب، دورة دوم جنگهای ایران و روسیه در ذیحجّة ۱۲۴۱ آغاز شد.
با سقوط
تبریز (۱۲۴۳) و شهرهای دیگری چون مرند و خلخال و مشکین (مشکین شهر) و سراب و گرمرود تا میانه، تنها برخی مناطق، از جمله
اردبیل و
ارومیه و ساوجبلاغ و تالش و مغان، تحت حاکمیت قاجار باقی ماند.
بنابراین، عباس میرزا برای برقراری صلح تلاش کرد. نخستین اقدام رسمی را برای مذاکره
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی انجام داد و در تبریز درخواست
صلح را به پاسکویچ تسلیم کرد.
دومین اقدام رسمی، پیامی بود که بیژن خان گرجی برای پاسکویچ برد
. روسها پیشنهاد مذاکره درباره صلح را پذیرفتند و منطقة دهخوارقان (آذرشهر کنونی)، در پنج فرسنگی تبریز، را برای برگزاری جلسات گفتگو تعیین کردند
. جان مک دونالد کینر، سفیر انگلستان، که در طی جنگ به فتحعلی شاه پیوسته بود، به همراه جان مک نیل
در گفتگوهای صلح دهخوارقان شرکت داشت و تلاش می‌کرد که مذاکرات نهایی صلح را به انجام رساند.
خبر پذیرش گفتگوی صلح دهخوارقان همراه با پیشنهاد چهار مادّه ای پاسکویچ، به عنوان پیش شرط مصالحه، به عباس میرزا رسید. مفاد این پیشنهاد عبارت بود از: واگذاری ایروان و نخجوان و اردوباد به روسیه و تعیین رود ارس به عنوان مرز دو کشور؛ واگذاری تالش و مغان به روسیه؛ پرداخت بیست کرور اشرفی (ده هزار سکة طلا) غرامت به روسیه؛ عذرخواهی نایب السلطنه یا شاه ایران از امپراتور در سن پترزبورگ.
فتحعلی شاه نخست این پیشنهاد را قبول نکرد، ولی پس از کم شدن مبلغ غرامت و آگاه شدن از وخامت اوضاع، آن را پذیرفت.
سرانجام در ۲۷ رجب ۱۲۴۳، هنگامی که نیروهای پاسکویچ از تبریز خارج شده بودند، منوچهرخان معتمدالدوله نخستین بخش غرامت را به پیشقراولان سپاه روسیه تحویل داد. پاسکویچ نیز در نامه ای به عباس میرزا، وی را برای ادامة مذاکرات صلح به روستای ترکمان چای دعوت کرد.
در ۵ شعبان ۱۲۴۳/ اول فوریة ۱۸۲۸،
عباس میرزا،
آصف الدوله،
قائم مقام، م
نوچهرخان معتمدالدوله، پاسکویچ، جان مک نیل، میرزامسعود (مترجم زبان فرانسه)، میرزامحمدعلی منشی الممالک و
میرزاابوالحسن خان شیرازی،
در اردوگاه نظامی روسها در ترکمان چای گفتگوهای صلح را به انجام رساندند و نمایندگان ایران و روسیه عهدنامة ترکمان چای را
امضا کردند.
در اواخر همان ماه، میرزاابوالحسن خان شیرازی و ژنرال روزن متن مذاکرات و قرارداد را در تهران به شاه دادند.
عهدنامة ترکمان چای در دو بخش سیاسی و بازرگانی، بترتیب در شانزده و نُه مادّه، تنظیم شده بود که هر کدام شرایط سنگینی را به مردم و حکومت ایران تحمیل می‌کرد. روسها در عرصة سیاسی و اقتصادی دارای چنان امتیازاتی در ایران شدند که تا آن زمان از هیچ‌یک از همسایگان خود به دست نیاورده بودند.
محورهای اساسی بخش سیاسی عهدنامة ترکمان چای در مواد سوم، چهارم، هفتم، هشتم، دهم و سیزدهم آن آمده است. برطبق مادّة سوم، ناحیه و شهر مهم
نخجوان و
ایروان از ایران جدا و به روسیه واگذار شد. مادّة چهارم به تعیین مرزهای ایران و روسیه اختصاص یافت و مجرای
رود ارس سرحد دو کشور شد. طبق مادّة هفتم، روسها عباس میرزا را ولیعهد و جانشین مشروع شاه می‌دانستند. برطبق مادّة هشتم، کشتیهای تجاری روسیه همچنان از حق کشتیرانی آزاد در
دریای خزر در طول کرانه های آن بهره مند بودند. این مادّه، برای ایران در دریای خزر هیچگونه حقی قائل نبود. مادّة دهم، بیشترین امتیاز را نصیب سیاستهای توسعه طلبانة روسیة تزاری می‌نمود. این مادّه «استقرار و توسعة روابط بازرگانی را میان دو دولت یکی از محسّنات بازگشت به صلح» می دانست و در پی آن، بر عقد قراردادی جداگانه در این زمینه تأکید داشت، به این صورت که ایران به روسیه حق می‌داد که هر نقطه ای را که سود بازرگانی آن کشور ایجاب می‌کرد، انتخاب کند تا از این طریق روسیه بتواند کانونهای نمایندگی و کنسولی ایجاد کند. امتیاز روسیه در این مادّه سبب شد که انگلیس، در به دست آوردن امتیازاتی در ایران، با روسیه بشدت رقابت کند که به انعقاد قرارداد بازرگانی ایران و انگلیس در ۱۲۵۷، در دورة محمدشاه، انجامید. مادّة سیزدهم، و برخی از موارد مادّة چهاردهم، در بارة اسیران و اتباع دو دولت بود که برطبق آن، ایران و روسیه می‌بایست در فرصتی چهارماهه، اسیران را به نمایندگان دو دولت تحویل می‌دادند.
در مادّة سیزدهم، برای دخالت در شناسایی اسیران و اتباع دو دولت و استرداد آنان حقی نامحدود در نظر گرفته شده بود. با تکیه بر این مادّه بود که یک سال پس از عقد عهدنامه، گریبایدوف
به جستجوی گرجیان و ارمنیانی برآمد که به زعم وی باید به روسیه بازمی گشتند.
چنانچه ذکر شد، بخش دوم عهدنامه متضمن روابط تجاری ایران و روسیه بود که در نُه مادّه تنظیم و به قرارداد سیاسی منضم شد. این بخش، بیش از آن‌که ناظر به گسترش تجارت روسیه و منافع سرمایه داری تجاری آن در ایران باشد، راه مطمئنی برای نفوذ روسها و تحقق اهداف سیاسی آنان بود. محورهای اساسی این بخش از عهدنامه نیز مواد پنجم و ششم و هفتم و هشتم بود که هرکدام امتیازات فراوانی به روسیة تزاری می‌داد. برطبق مادّة پنجم، اتباع دولت روسیه می‌توانستند در ایران مسکن یا مرکز فروش بخرند یا
اجاره کنند و مأموران دولت ایران، بدون اجازة وزیرمختار و کنسول روسیه، حق ورود به آن‌جا را نداشتند. مادّة ششم، ورود مایحتاج مأموران نمایندگیهای روسیه به ایران را، بدون پرداخت عوارض گمرکی، مجاز می‌شمارد. همچنین، به اتباع ایرانیِ در خدمت آنان، تا زمان خدمت، حقوقی برابر با اتباع روسیه داده می‌شد و در صورت وقوع و اثبات جرم، با رضایت وزیرمختار و کنسول، آنان را به محاکم ایرانی تحویل می‌دادند. در مادّة هفتم، محاکمات و موارد اختلاف میان اتباع روسیه در ایران با قوانین روسیه حل وفصل می‌شد و اختلاف میان اتباع روسیه و ایران در صورتی به محاکم ایرانی ارجاع داده می‌شد که مترجمی از نمایندگی رسمی روسیه، با اجازة وزیرمختار یا کنسول روسیه، حضور داشت. مادّة هشتم به سنگینترین و مداخله جویانه ترین اقدام، و در واقع نقض حاکمیت قضایی ایران، منتهی می‌شد. برطبق این مادّه، در صورتی که اتباع روسیه قتل یا جنایتی مرتکب می‌شدند، قضاوت آن برعهدة وزیرمختار، کاردار یا کنسول روسیه بود و محاکم ایران نمی‌توانستند آنان را تعقیب یا مجازات کنند. رسیدگی به این موارد، درصورت مدلل شدن جنایت، تنها در حضور نمایندگان کنسولی روسیه در ایران امکان پذیر بود. درصورت احراز تقصیر، محکوم به وزیرمختار یا
کنسول امپراتور روسیه سپرده می‌شد تا در روسیه مجازات شود (
کاپیتولاسیون).
بدین ترتیب، انعقاد عهدنامة ترکمان چای از یکسو تا حدودی به خواستهای سیاسی و توسعه طلبانة روسیه و نفوذ سرمایه داری تجاری آن تحقق بخشید و از سوی دیگر، رقابت دو دولت توسعه طلب روسیه و انگلستان را تشدید کرد و عرصه های سیاسی و اقتصادی جامعة ایران را قریب به یکصد سال تحت تأثیر مستقیم و غیرمستقیم خویش قرار داد.
اصل عهدنامة ترکمان چای، به همراه دو طومار، در ادارة کل اسناد و خدمات پژوهشی
وزارت امور خارجة ایران موجود است که به صورت دفتری با ۳۶ برگ در ابعاد ۵ر۱۹ سانتیمتر ۵ر۳۱ سانتیمتر به دو زبان فارسی و فرانسه، حاوی چهار عهدنامه است: متن عهدنامة سیاسی ترکمان چای (۱۶ فصل)؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصول چهارم و ششم درباره نحوة اقامت ارتش روسیه در آذربایجان تا هنگام پرداخت غرامت؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصل نهم، راجع به روش پذیرایی از سفرا و نمایندگان روسیه در ایران؛ عهدنامه ای در خصوص تعیین تکلیف اتباع و مأموران طرفین و امور بازرگانی و قضایی و کاپیتولاسیون (۹ فصل). طومار اول با سرلوحة تاج و عقاب علامت امپراتوری روسیه حاوی عهدنامه ای بازرگانی است، مشتمل بر یک مقدمه به زبان روسی و نُه فصل به زبان فرانسه و یک نتیجه به زبان روسی، در قطع
۵۳ سانتیمتر ۷۶ر۲ سانتیمتر. طومار دوم، با همان مشخصات، حاوی عهدنامه ای در باب شرایط پرداخت غرامت جنگی و اشغال آذربایجان تا زمان پرداخت غرامت از طرف ارتش روسیه است، مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل و یک نتیجه به دو زبان روسی و فرانسه، در ابعاد ۵۳ سانتیمتر ۲۸ر۱ سانتیمتر، با لفافه ای از اطلس سفید.
(۱) اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی ، چاپ غلامحسین میرزاصالح ، تهران : نشر تاریخ ایران ، ۱۳۶۵ ش .
(۲) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیّه اسلامیّه ، ( بی تا. ) .
(۳) جهانگیرمیرزا، تاریخ نو:
شامل حوادث دورة قاجاریه از سال ۱۲۴۰تا ۱۲۶۷ قمری ، چاپ عباس اقبال ، تهران ۱۳۲۷ ش .
(۴) فضل الدین عبدالنبی خاوری شیرازی ، تاریخ ذوالقرنین ، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش .
(۵) محمد فتح اللّه بن محمدتقی ساروی ، تاریخ محمدی ( احسن التواریخ )، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ ش .
(۶) محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ : تاریخ قاجاریه ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش .
(۷) معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۳ ش .
(۸) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مآثرسلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، تبریز ۱۲۴۱، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ ش .
(۹) سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، تهران ۱۳۶۱ ش .
(۱۰) رابرت گرانت واتسون ، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال ۱۸۵۸ ، ترجمة ع . وحید مازندرانی ، تهران ۱۳۵۶ ش .
(۱۱) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، فهرس التّواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۷۳ ش .
(۱۲) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ترکمان چای، عهدنامه»، شماره۳۴۷۱.
