قابوس نامه عنصر المعالی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«قابوس نامه»
اثر عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر بن وشمگیر بن زیار از شاهزادگان خاندان زیاری است. این خانواده در
قرن چهارم و پنجم هجری در شمال
ایران بخصوص در گرگان و طبرستان و گیلان و دیلمستان و رویان و
ری حکمروایی داشته‌اند.
کتاب در باب
اخلاق و
سیاست به زبان فارسی نگارش یافته است.
نویسنده این کتاب را برای فرزندش گیلان شاه نوشته و در آن از آداب اجتماعی،
تربیت فرزند و آداب مملکت داری سخن گفته است. او خواسته است با تالیف کتاب، حاصل تجربیات خود را در
اختیار فرزندش بگذارد و او را راهنمایی کند و مسائل مختلف زندگانی و هنرها و پیشه‌های گوناگون آن
زمان را بدو بیاموزد.
کتاب مشتمل بر پیشگفتار، مقدمه مصحح، متن کتاب و تعلیقات است که متن کتاب در چهل و چهار باب
تدوین شده است. شیوه نگارشی عنصر المعالی در این کتاب بدین صورت است که در هر باب ابتدا خطاب به
پسر خود به تعریف موضوع مورد نظر می‌پردازد و سپس برای توضیح بیشتر مطلب حکایاتی نقل می‌کند.
کتاب از آثار مهم
نثر ساده در اواخر قرن پنجم به حساب می‌آید و شامل موضوعات بسیار متنوعی چون رسوم لشکرکشی، مملکت داری،
دانش و فنون متداول، آیینهای معمولی زندگی، طرز غذا خوردن و همچنین مسایل اجتماعی و تربیتی مثل عشق ورزیدن، دوست گزیدن و فرزند پروردن و خلاصه علومی چون
طب،
نجوم و شاعری می‌باشد.
روش انشای این کتاب شیوه
نثر مرسل معمول قرنهای چهارم و پنجم هجری قمری است و نشان دهنده دامنده وسیع اطلاعات نویسنده می‌باشد.
«آگاه باش ای پسر که هیچ چیز نیست از بودنی و نابودنی و شاید بود که آن شناخته مردم نگشت چنانکه اوست، جز آفریدگار جل جلاله که شناخت را درو راه نیست و جزو همه شناخته گشت چه شناسنده خدای آنگه باشی که ناشناس شوی و...» . نکته‌های عبرت آموز او و نثر شیوا و ساده و روان و مؤثر نویسنده به قدری قابل ملاحظه و ستودنی است که در کنار آن ضعف او در کار
شعر و شاعری از خاطر فراموش می‌شود. تنوع موضوع ابواب کتاب و فوائد فراوانی که از مطالعه آنها، بخصوص از نظر تحقیق در اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی، علمی و ادبی آن عصر، حاصل می‌گردد اهمیت کتاب را تا حدی بالا می‌برد که باید با شادروان ملک الشعرای بهار همداستان شد و آن را «مجموعه تمدن اسلامی پیش از
مغول» نامید.
دلیل روشن
ارزش معانی و لطف شیوه بیان قابوس نامه توجه و اقبالی است که در طی قرنها از طرف فارسی زبانان و فارسی خوانان نصیب این کتاب شده است چندان که سنائی غزنوی در حدیقة الحقیقه -که
نظم آن را در
سال ۵۲۵ ق به پایان رسانیده- حکایتی از قابوس نامه را عینا به نظم درآورده است و از آن پس محمد عوفی در جوامع الحکایات و لوامع الروایات، و قاضی احمد غفاری در نگارستان، و محمد حبله رودی در جامع التمثیل، و فزونی استرآبادی در کتاب بحیره، و نظامی گنجوی در خسرو و شیرین، و بسیاری دیگر مطالبی از آن نقل کرده‌اند که گاه با ذکر ماخذ است و گاه اگر چه از قابوس نامه یادی نکرده‌اند معلوم است که از آن بهره برده‌اند.
غلامحسین یوسفی مصحح کتاب، تعلیقاتی بر کتاب زده که به ترتیب صفحات و سطور در انتهای اثر آمده است. در این بخش سعی شده علاوه بر توضیح اسامی خاص و
آیات و
احادیث و
امثال و اشعار، در باب کلمات یا ترکیباتی که از جهاتی قابل ملاحظه است به اختصار توضیحی داده شود. گاهی برای
احتراز از تفصیل کلام، بعضی مآخذ در باب موضوع مورد نظر ذکر شده که غرض استقصای تام و بیان همه مآخذ مربوط نبوده است.
برخی نکته‌ها درباره تصحیح متن نیز در تعلیقات مذکور آمده است و معدودی دیگر از این قبیل در جدول «تصحیحات و اضافات» در پایان کتاب افزوده شده است. فهرست مندرجات در ابتدای
اثر و فهرستی از لغات و ترکیبات کتاب با ذکر شماره صفحه در آخر کتاب تنظیم شده است. از آن پس فهارس آیات و اخبار و جملات و اشعار عربی، اشعار فارسی، امثال و حکم فارسی و اعلام قرار دارد و نیز برای آن که هر بار که در تعلیقات نام کتابی آمده مشخصات چاپ آن تکرار نگردد فهرستی از مآخذی که از آنها استفاده شده در پایان کتاب فراهم آمده است.
مصحح برای تصحیح کتاب، نسخه کتابخانه فاتح را -که قدیمی‌ترین نسخه‌ها و معتبرترین آن هاست- اساس کار خود قرار داده است و سعی کرده است که جز در موارد بسیار ضروری تغییری در آن داده نشود.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
