• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قیام زید بن علی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


از بزرگ‌ترین قیام‌هایی که علیه نظام جائر اموی صورت گرفته است، قیام زید بن علی (علیه‌السّلام) بن الحسین (علیه‌السّلام) است؛ این قیام که در سال صد و بیست و یک هجری و به منظور امر به معروف و نهی از منکر و نیز انتقام از قاتلین شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست، توانست ضربه‌ای مهلک بر مبانی مشروعیت خلفای اموی وارد آورد.

فهرست مندرجات

۱ - علل قیام زید
۲ - اصرار کوفیان به قیام زید
۳ - اصرار زید به ماندن در کوفه
۴ - دعوت مخفیانه
۵ - بیعت مردم با زید
۶ - تعداد بیعت‌کنندگان
۷ - همیاری برخی علمای اهل سنت
۸ - آگاهی مأموران حکومتی
۹ - خروج زید از کوفه
۱۰ - اعلام حکومت نظامی
۱۱ - پیمان‌شکنی مردم کوفه
۱۲ - آغاز قیام مسلحانه
       ۱۲.۱ - پیش‌روی یاران زید به کوفه
       ۱۲.۲ - اقدام برای نجات مردم زندانی
       ۱۲.۳ - برخورد لشکر ابن عمر با سپاه زید
       ۱۲.۴ - پیروزی یاران زید در دومین روز جنگ
       ۱۲.۵ - تیراندازی بر زیدیان
۱۳ - شهادت زید
       ۱۳.۱ - دفن پیکر زید
       ۱۳.۲ - بی‌حرمتی امویان به پیکر زید
۱۴ - نتایج قیام
       ۱۴.۱ - اقدامات منفی امویان
              ۱۴.۱.۱ - دیدگاه ابن شاذان
       ۱۴.۲ - مقدمات سقوط حکومت بنی‌امیه
              ۱۴.۲.۱ - دیدگاه یعقوبی
۱۵ - پانویس
۱۶ - منبع

ظلم و ستم بی‌حد‌و‌حصر حکام اموی و فسق و فجور آشکارشان و نیز تاخت‌و‌تاز بی‌باکانه آنان بر‌اساس و مبانی اعتقادات اسلامی ‌روح بلند و آزاده زید را به شدت آزرده و متأثر ساخته بود. سفرهای زید به شام و برخورد زشت و زننده هشام بن عبدالملک با او در جمع درباریان و نیز اعمال و سخنانی که از خلیفه اموی، در خلال این سفرها، سر زده بود نیز، عزم زید را برای قیام راسخ‌تر نموده، آتش قیام را بیش از پیش در دل او شعله‌ورتر ساخت.

در بازگشت از سفر شام، مردم کوفه با اطلاع از ورود زید به عراق، به دنبال او رفتند و وی را در قادسیه ملاقات کردند، آن‌ها او را به قیام فرا خوانده، اعلام وفاداری کردند و سوگند یاد کردند که تا آخرین قطره خون در راه او جهاد کنند و حمایتشان را از او دریغ ندارند.
[۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶ ۱۶۸، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۲] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
در پی اصرار زیاد کوفیان، سرانجام زید پذیرفت؛ اما سیاست‌مداران کهنه‌کار حجاز و عراق، زید را از این کار باز داشته، پیمان‌شکنی کوفیان را یادآور شدند.
[۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۵ ۱۳۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۰ ۲۴۱، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
زید نیز به هر یک از آنان جوابی در خور داده، آماده قیام گردید.
[۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۹ ۱۷۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۷] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    


یوسف بن عمر (استاندار عراق) ورود زید را به کوفه برنمی‌تابید؛ ازاین‌رو خواستار خروج او از شهر شده، به عامل خویش در کوفه، دستور داد (در این ایام یوسف بن عمر ثقفی در حیره به سر می‌برد و مردی به نام حکم بن صلت جانشین وی در کوفه بود.) که همواره مزاحم زید باشد؛
[۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
اما زید برای ماندن در کوفه اصرار می‌ورزید و به بهانه‌های مختلف چون اشتغال به تجارت
[۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۰] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
و نیز بهانه بیماری
[۱۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۲] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
و دعوی با طلحة بن عبیدالله بر سر مالی مشترک در مدینه، هر بار از دستور والی سر باز می‌زد.
[۱۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    


او ده ماه در کوفه و بصره مخفیانه مردم را به نهضت و قیام و بیعت با خود دعوت می‌کرد،
[۱۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
در این مدت زید در منازل شیعیان کوفه و بصره به سر می‌برد و گاه‌گاهی نیز به جهت امنیتی محل سکونتش را تغییر می‌داد.
[۱۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۶] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۸، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۱۷] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۸] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    


مردم فوج‌فوج به محل سکونت زید رفته، با او بیعت می‌کردند. نقل شده است که بیعتی که زید از مردم می‌گرفت، بر این اساس بود که: «ما شما را به کتاب خدا می‌خوانیم و سنت پیامبر او (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نبرد با ستمگران و دفاع از ضعیفان و عطای محرومان و تقسیم غنیمت میان صاحبانش به مساوات و رد مظالم و باز آوردن سپاهیان دیر مانده و یاری اهل بیت (علیهم‌السّلام) در مقابل مخالفان که حق ما را نشناخته‌اند». ... و چون می‌پذیرفتند، می‌گفت: «خدایا! شاهد باش».
[۱۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۷ ۲۳۸، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۲ ۱۷۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۲۱] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    


بیعت با احتیاط و مخفیانه انجام می‌شد، گفته شده در این مدت پنجاه هزار نفر از کوفیان با او بیعت کردند؛
[۲۲] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۲۳] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۲۴] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
این تعداد غیر از مردمی ‌بودند که در مدائن و بصره و واسط و موصل و ری و گرگان با او بیعت کرده بودند؛
[۲۵] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۲۶] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۲۷] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
چراکه زید علاوه بر کوفه به دیگر شهرهای مهم عراق و حتی مراکز دوردست فرستادگانی را گسیل داشته بود تا برای او از مردم بیعت بگیرند.
[۲۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۲۹] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۳۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۷، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    


جمعیت بسیاری به نهضت زید پیوستند که از جمله آنان می‌توان به برخی علمای طراز اول اهل سنت (همچون ابوحنیفه) اشاره داشت، گفته شده زید نامه‌ای برای ابوحنفیه فرستاد و او را به کمک خود و جهاد ضد حکومت بنی‌امیه دعوت کرد، ابوحنیفه نیز برای زید کمک مالی فرستاده، با امکانات خود او را یاری داد.
[۳۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۴۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۳۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۹، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۳۳] حنبلی، ابن عماد، شذرات الذهب، ج۲، ص۹۲، تحقیق الارناؤوط، دمشق بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۹۸۶.    


بعد از چند ماه و با فراهم شدن مقدمات قیام، زید آشکارا آماده قیام شد
[۳۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲ ۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
و به یارانش دستور آمادگی و تهیه لوازم نبرد داد.
[۳۵] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۳۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
در این هنگام مردی به نام «سلیمان بن سراقه»، یوسف بن عمر را از موضوع آگاه ساخته،
[۳۷] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۷، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۳۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۳۹] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۲، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۴۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    

رفت‌وآمدهای زید به خانه‌های دو تن از یارانش به نام‌های «عامر» و «طعمه» را به او گزارش کرد.
[۴۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
خبر قیام به هشام نیز مخابره شد؛ نامه‌های مکرر هشام به یوسف بن عمر در پی‌گیری این مسئله سبب شد که وی با جدیت تمام اوضاع کوفه را تعقیب کند؛ از‌این‌رو به حکم بن صلت نامه نوشته و به او تأکید می‌کند که مراقب اوضاع باشد و دستور داد تا مأموران حکومتی زید را در خانه آن دو نفر بجویند؛ اگرچه عمال حکومتی در این جست‌وجو به زید بن علی (علیه‌السّلام) دست نیافتند؛
[۴۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
اما لو رفتن مقر زید و دستگیری و شهادت این دو یار نزدیک زید و احتمال حمله غافلگیرانه دشمن سبب شد که زید و یارانش زودتر دست به کار شوند و قبل از هجوم دشمن مواضع خود را مستحکم کنند و رسماً آماده نبرد گردند.
[۴۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۴۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۴۵] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۲، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    


آنان شامگاه سه‌شنبه (مصادف با شب اول صفر) از شهر خارج شدند و خود را برای جنگ مهیا ساختند.
[۴۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۴۷] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۹، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۴۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


یک روز قبل از خروج زید (یعنی روز سه‌شنبه) از طرف حکم بن صلت عامل یوسف بن عمر در کوفه حکومت نظامی ‌اعلام شده، رهبران طوایف، نگهبانان، بزرگان و جنگ‌آوران قوم
[۴۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
و به نقلی همه مردم کوفه
[۵۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۵۱] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۵۲] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۹، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۵۳] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۵۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
را در مسجد اعظم کوفه جمع نمودند. او دستور داد که منادی در شهر ندا دهد که «هر که به این دستور سرپیچی کند، حرمت از او برداشته می‌شود [و خونش هدر است]».
[۵۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۵۶] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۵۷] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
درهای مسجد و بازار بسته شدند و مردم در آن‌جا زندانی شدند.
[۵۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۵۹] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۶۰] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    


زید در این شب در بیرون کوفه به سر می‌برد، آن شب زید با همراهان خود در بیابان آتش افروختند و دسته‌های نی آتش می‌زدند و با صدای یا «منصورُ اَمِت» شب را صبح کردند.
[۶۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۶۲] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۶۳] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۶۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
اما از آن پنجاه هزار نفری که با او بیعت کرده‌اند، تنها دویست و هشتاد نفر
[۶۵] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۶۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۴، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۶۷] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
و به نقلی سیصد نفر اطراف او را گرفته بودند.
[۶۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۴، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
صبحگاه او نگاهی به یاران ‌اندکش کرد و گفت: «سبحان الله؛ فاین الناس؟» گفتند: «ای پسر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)! مردم را در مسجد زندانی کرده‌اند». او با حالت تأسف و ناراحتی گفت: «به خدا سوگند! این برای آنان که با ما بیعت کرده‌اند، عذر نمی‌شود؛
[۶۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۷۰] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۷۱] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
مگر چند نفر در مسجد محصورند، پس بقیه چرا به سوی ما خارج نمی‌شوند؟ به‌درستی که آنان اهل اهمال و نیرنگ‌اند».
[۷۲] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    


خبر این شب و شعارهای زید و همراهان به یوسف بن عمر که در حیره بود، رسید. پس تصمیم گرفت که شخصاً به کوفه بیاید و برای سرکوبی نهضت بکوشد. او عده‌ای را برای آگاهی از اوضاع و نفرات زید به کوفه فرستاد. آن‌ها بعد از اطلاع از وضعیت او به نزد یوسف برگشتند.
[۷۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۷۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۷۵] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
صبح چهارشنبه زید به دو نفر از شیعیان دستور داد تا به کوفه بروند و فریادشان را به شعار انقلاب بلند کنند؛ اما این دو در نزدیکی کوفه به گروهی از دشمنان برخوردند و به شهادت رسیدند.
[۷۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۷۷] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۷۸] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
پس زید، سعید بن خیثم را که در داشتن صدایی رسا معروف بود، برای این کار فرستاد و او این کار را انجام داد.
[۷۹] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
در روز چهارشنبه اول صفر سال صد و بیست یک (یا دو) هجری، جنگ آغاز شد.
[۸۰] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
زید لشکر خود را به سوی شهر حرکت داد و آنان را به جنگ تحریض کرد. امویان نیز خود را برای دفاع آماده کردند، نخستین برخورد در اطراف کوفه در منطقه صیادین (صائدین) انجام شد که به پیروزی یاران زید انجامید.
[۸۱] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۸۲] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۸۳] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۱۲.۱ - پیش‌روی یاران زید به کوفه

با پیش‌روی یاران زید جنگ به کوفه کشیده شد، زید و یارانش به سوی کُناسه حرکت کردند.
[۸۴] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۸۵] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۸۶] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    

در این هنگام زید با دیدن یاران ‌اندکش رو به نصر بن خزیمه کرده، گفت: «آیا نگران نیستی که کوفیان مرا نیز بِمانند جدم حسین (علیه‌السّلام) تنها بگذارند؟» نصر گفت: «خدا مرا فدایت کند، آن‌قدر در رکابت شمشیر می‌زنم تا جان دهم».
[۸۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۸۸] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۸۹] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴ ۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۹۰] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۱۲.۲ - اقدام برای نجات مردم زندانی

سپس پیشنهاد می‌کند که جهت آزادی مردم در مسجد، به سوی مسجد بروند، زید همراه دو افسر رشید خود نصر بن خزیمه و معاویة بن اسحاق همراه تنی چند از یاران خود تصمیم گرفتند، خود را به مسجد برسانند تا شاید بتوانند حلقه محاصره را شکسته، مردم گرفتار شده در مسجد را از محاصره امویان نجات دهند.
[۹۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۹۲] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۹۳] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۹۴] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۹۵] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    

زید و یارانش در راه به منزل انس بن عمرو رسیدند، زید ندا در داد: «ای انس خارج شو؛ جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا»؛ اما او به سخنان زید توجهی نکرده، بیرون نیامد. زید گفت: «بر آن‌چه بر آن خلق شده‌اید، بمانید که خدا شما را کفایت می‌کند».
[۹۶] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۶، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۹۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۹۸] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳ ۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۹۹] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    

زید و یارانش توانستند، خود را تا در مسجد برسانند. آنان به دستور زید پرچم‌ها و علم‌های خود را به اهتزاز درآورده، داخل مسجد کردند تا مردم داخل مسجد پرچم‌ها را ببینند.
[۱۰۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۰۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
در این زمان نصر بن خزیمه فریاد زد: «ای اهل مسجد! از خواری و ذلت به عزت درآیید، خارج شوید به سوی دین و دنیا؛ چراکه اکنون نه دنیایی دارید و نه دینی».
[۱۰۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۰۳] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۱، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۱۰۴] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۰۵] ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۹، ص۳۳۰، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
اما کوفیان به این ندای او پاسخی ندادند و حرکتی از خود نشان ندادند، مأموران اموی نیز از بالای مسجد با پرتاب سنگ مانع پیش‌روی بیش‌تر زید و یارانش می‌شدند.
[۱۰۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۰۷] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۰۸] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۰۹] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۱۲.۳ - برخورد لشکر ابن عمر با سپاه زید

در این زمان لشکر تازه‌نفس یوسف بن عمر از راه رسیدند و به سوی مسجد آمدند و با زید و یارانش به نبرد پرداختند. جنگ شدیدی در اطراف مسجد و بازار درگرفت.
[۱۱۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۱۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
زید و یارانش خود را به محله دیگر شهر (دارالرزق) رساندند،
[۱۱۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۱۳] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۱۱۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
زید در آن‌جا نیروهای خود را سروسامان داده، فرمان نبرد می‌داد. نبرد در این منطقه نیز با پیروزی زید و یارانش همراه بود.
[۱۱۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۱۶] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۱۷] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
بدین ترتیب اولین روز جنگ با موفقیت نسبی یاران زید به پایان رسید. شب‌هنگام یوسف بن عمر جلسه نظامی ‌تشکیل داد و در آن شب تصمیم گرفتند، فردا با لشکری مجهز هر طور که شده به غائله خاتمه دهند.
[۱۱۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۱۹] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۱۲.۴ - پیروزی یاران زید در دومین روز جنگ

در دومین روز جنگ، نصر بن خزیمه به دست نایل بن فروه به شهادت رسید.
[۱۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۲۱] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۲۲] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۱، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
[۱۲۳] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۲۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
شهادت او در روحیه زید بسیار اثر گذاشت و او را به شدت متأثر کرد.
[۱۲۵] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
نبرد سخت زید و یارانش در صبح این روز نیز با پیروزی زید و یارانش تمام شد.
[۱۲۶] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۲۷] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    

یوسف بن عمر لشکری دیگر تهیه دید تا به یاران زید حمله‌ور شود؛ اما زید و یارانش با درهم شکستن سپاهش آنان را تا منطقه «شوره‌زار» تعقیب کردند.
[۱۲۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
سپس از آن‌جا به محله «بنی‌سلیم»
[۱۲۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۳۰] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۳۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
و از آن‌جا تا «راه‌بند» در پی امویان رفته
[۱۳۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
در منطقه «بارق و رؤاس» بر آن‌ها حمله برده بر آنان غلبه یافتند.
[۱۳۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۳۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۳۵] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


۱۲.۵ - تیراندازی بر زیدیان

عمال اموی چون دیدند که سواران و پیادگان آن‌ها را یارای نبرد با سواران و پیادگان زید و یارانش نیست، از یوسف بن عمر تقاضای تیرانداز کردند.
[۱۳۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵ ۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۳۷] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۳۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
با اعزام گروه‌های تیرانداز به صحنه جنگ و آغاز تیراندازی، کار بر زید و یارانش دشوار شد، در این روز معاویة بن اسحاق فرمانده دیگر زید نیز به شهادت رسید
[۱۳۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۴۰] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۴۱] کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۲، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
و او را غرق در‌ اندوه کرد. غروب این روز زید نیز بر اثر تیری که به پیشانی او اصابت کرد، به شدت مجروح شد.
[۱۴۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۴۳] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۴۴] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


یارانش او را به منزل یکی از اصحابش به نام حران بن ابی‌کریمه برده،
[۱۴۵] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۱۴۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
برای معالجه‌اش طبیب آوردند؛ اما متأسفانه تلاش طبیب برای مداوای زید ثمری نداشت و او پس از بیرون کشیده شدن تیر از پیشانی‌اش،
[۱۴۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵۱، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۱۴۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
[۱۴۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
در روز جمعه سوم صفر سال صد و بیست و یک هجری،
[۱۵۰] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۹، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
در سن چهل و دو
[۱۵۱] شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۴، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
[۱۵۲] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۵۱، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، ۱۹۹۳.    
[۱۵۳] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۲۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
یا چهل و شش سالگی به شهادت رسید.
[۱۵۴] محلی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیه، مکتبة بدر، صنعاء، چاپ اول، ۱۴۲۳.
[۱۵۵] زید بن علی، مسند امام زید (علیه‌السّلام)، ص۱۰، بیروت، دار مکتبة الحیاة.    


۱۳.۱ - دفن پیکر زید

یاران زید پس از مشورت با یک‌دیگر تصمیم گرفتند، برای این‌که جسدش به دست مأموران اموی نیفتند، او را تا «عباسیه» ببرند و در آن‌جا دفن کنند.
[۱۵۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۵۷] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
[۱۵۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
آن‌ها کنار جوی آبی فرود آمدند و پس از انحراف آب نهر از مسیرش جسد زید را در بستر نهر دفن کردند، سپس آب را در مسیر خود جاری ساختند تا دشمن متوجه بدن نگردد؛
[۱۵۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۶۰] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۶۱] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
اما غلامی ‌سندی که همراه آنان بود، حکم بن صلت را از موضوع با خبر کرده، آنان را به محل قبر راه‌نمایی کرد.
[۱۶۲] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵۰، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
[۱۶۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    


۱۳.۲ - بی‌حرمتی امویان به پیکر زید

امویان جسد را بیرون کشیده، سرش را بریدند و نزد یوسف بن عمر فرستادند؛ سپس به دستور یوسف بن عمر بدن زید و تنی چند از یارانش را در محله کناسه دار زدند.
[۱۶۴] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۶۵] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۶۶] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۸، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
سر زید را هم برای هشام فرستادند، آن سر بر دروازه شام آویخته
[۱۶۷] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۶۸] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
و بعد از آن به مدینه فرستاده شد
[۱۶۹] مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
[۱۷۰] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
و یک شبانه‌روز سر زید را نزدیک قبر مقدس پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نصب کردند.
[۱۷۱] ابن عنبه، عمدة الطالب، ص۲۵۸، تحقیق و تصحیح محمدحسن آل‌طالقانی، چاپ دوم، ۱۹۶۱، نجف، منشورات حیدریه.
بر اثر اعتراض مردم، والی مدینه سر را به مصر فرستاد تا در مسجد جامع مصر نصب شود؛ اما مردم مصر آن سر را شبانه دزدیدند و با احترام دفن کردند.
[۱۷۲] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۵۹، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۶.    

بدن زید چهار سال بر سر دار ماند
[۱۷۳] ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۹، ص۴۷۹، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵.    
[۱۷۴] ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۹، ص۳۳۱، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
[۱۷۵] ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۸، ص۱۰۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
تا این‌که هشام درگذشت و ولید بن عبدالملک به حکومت رسید، به دستور او بدن مطهر زید را پایین کشیده، آتش زدند و خاکسترش را در فرات ریختند.
[۱۷۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۹، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
[۱۷۷] ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
[۱۷۸] اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۹، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    


خبر شکست ظاهری قیام زید و فاجعه جان‌گداز وی و یاران فداکارش در تمام بلاد اسلامی ‌آن روز موجب تأثر عمیق مسلمانان آگاه و بیدار شد. در تمام محافل اسلامی ‌آن روز، بحث از نهضت و شهادت زید بود و در اقصی نقاط اسلامی ‌از کوفه و مدینه گرفته تا ری و خراسان و ... عکس‌العمل تندی همراه داشت؛ ملت اسلام شهادت زید و از دست دادن قهرمان فداکار و با فضیلتی چون او را فاجعه‌ای بزرگ و ثلمه‌ای جبران‌ناپذیر در عالم اسلامی ‌می‌دانستند. خبر شهادت زید و یاران او در مدینه اثری عمیق و ناگوار داشت و پیش از همه، امام صادق (علیه‌السّلام) را از این واقعه متأثر نمود.
[۱۷۹] شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۳، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
[۱۸۰] شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۴۹۵.    


۱۴.۱ - اقدامات منفی امویان

پس از شهادت زید، امویان و طرف‌دارانشان که از پی‌آمد آن قیام بیمناک شده بودند، می‌کوشیدند تا قیامش را وارونه جلوه دهند و از نشر اخبار صحیح درباره این قیام جلوگیری کنند. آنان جعالان و کذابان و قلم به مزدان را به جعل اخبار نادرست واداشتند تا بدین طریق از قداست و اهمیت این قیام بکاهند. البته برخی قاریان و فقهای ایشان نیز در این جنایت هول‌انگیز آن‌ها را یاری داده‌اند.
[۱۸۱] کریمان، حسین، سیره و قیام زید بن علی (علیه‌السّلام)، ص۱۶۳، تهران، علمی‌ـ فرهنگی، ۱۳۶۴.


۱۴.۱.۱ - دیدگاه ابن شاذان

فضل بن شاذان در کتاب الایضاح در این باره می‌نویسد: «حسین بن علی (علیه‌السّلام) بر بنی‌امیه خروج کرد و زید بن علی (علیه‌السّلام) پس از او، سپس بر قتل آن دو اجماع کردند و در این زمان قرا و فقهای ایشان (بنی‌امیه) یا قاتل بودند یا ترک نصرت‌کننده و یا راضی به لعن علی (علیه‌السّلام) و برائت از او و یا در آن باب مداهن و ظاهر سازند».
[۱۸۲] ازدی، فضل بن شاذان، الایضاح، ص۵۳، تحقیق سیدجلال‌الدین حسینی ارموی، بی‌جا، بی‌تا.    


۱۴.۲ - مقدمات سقوط حکومت بنی‌امیه

قیام زید و بعد از او قیام یحیی بن زید، مقدمات سقوط حکومت بنی‌امیه را بیش از پیش فراهم آوردند.

۱۴.۲.۱ - دیدگاه یعقوبی

یعقوبی در این باره می‌نویسد: «چون زید به شهادت رسید و کار او به هر صورتی که بود، به انجام رسید. شیعیان خراسان به جنبش درآمدند و این حرکت روز‌به‌روز آشکارتر و سریع‌تر شد و دوستان و شیعیانشان بسیار شدند. آنان مرتب جنایات و بدکرداری بنی‌امیه را برای مردم متذکر می‌شدند و ظلم و ستم‌هایی را که نسبت به خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روا می‌داشتند، باز می‌گفتند، دیگر جایی نبود که از جنایات بنی‌امیه بی‌خبر باشند؛ مگر آن‌که این خبر در آن آشکار گشت...».
[۱۸۳] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲۶.    

شیعیان و انقلابیون پس از شهادت زید و یحیی شدیداً ضد دستگاه اموی دست به کار شدند تا این‌که سرانجام موفق شدند، موجبات تشکیل دولت عباسیان را فراهم آورند.

۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶ ۱۶۸، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۲. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۵ ۱۳۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۰ ۲۴۱، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۹ ۱۷۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۷. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۰. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۲. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۶۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۶. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۸، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۱۷. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۸. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۷ ۲۳۸، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۲ ۱۷۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۲۱. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۲۲. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۲۳. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۴. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۲۵. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۲۶. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۷. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۲۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۲۹. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۳۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۳۰. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۷، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۳۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۴۱، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۳۹، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۳۳. ↑ حنبلی، ابن عماد، شذرات الذهب، ج۲، ص۹۲، تحقیق الارناؤوط، دمشق بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۹۸۶.    
۳۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲ ۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳۵. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۷۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۳۷. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۷، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۳۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۳۹. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۲، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۴۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۴۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۲، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۴۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۴۷. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۹، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۴۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۴۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۵۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۵۱. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۵۲. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۸۹، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۵۳. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۵۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۵۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۱، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۵۶. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۵۷. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۲، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۵۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۵۹. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۶۰. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۶۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۶۲. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۶۳. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۶۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۶۵. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۶۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۴، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۶۷. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۶۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۴، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۶۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۷۰. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۷۱. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۷۲. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۰، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۷۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۷۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۷۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۷۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۲، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۷۷. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۷۸. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۳، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۷۹. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۳، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۸۰. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۲، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۸۱. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۸۲. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۸۳. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۸۴. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۸۵. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۸۶. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۴، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۸۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۸۸. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۸۹. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴ ۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۹۰. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۹۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۹۲. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۹۳. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۹۴. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۹۵. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۹۶. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۶، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۹۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۳، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۹۸. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۳ ۱۴۴، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۹۹. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۴، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۰۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۰۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۰۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۰۳. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۱، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۱۰۴. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۰۵. ↑ ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۹، ص۳۳۰، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
۱۰۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۰۷. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۰۸. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۰۹. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۱۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۱۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۱۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۴، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۱۳. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۱۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۱۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۱۶. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۵، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۱۷. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۱۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۱۹. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۵، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۲۱. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۲۲. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۱، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۱۲۳. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۲۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۲۵. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۲۶. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۳۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۲۷. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۵، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۲۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۲۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۳۰. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۳۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۳۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۳۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۳۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۳۵. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۶، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۳۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۵ ۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۳۷. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۳۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۳۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۴۰. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۴۱. ↑ کوفی، ابن اعثم، الفتوح، ج۸، ص۲۹۲، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱.    
۱۴۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۴۳. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۴۴. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۴۵. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۴۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۴۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵۱، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۱۴۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۴۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۵۰. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۹، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۵۱. ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۴، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
۱۵۲. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۵۱، تحقیق محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبة الصدیق، چاپ اول، ۱۹۹۳.    
۱۵۳. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۲۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۵۴. ↑ محلی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیه، مکتبة بدر، صنعاء، چاپ اول، ۱۴۲۳.
۱۵۵. ↑ زید بن علی، مسند امام زید (علیه‌السّلام)، ص۱۰، بیروت، دار مکتبة الحیاة.    
۱۵۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۵۷. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۶، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
۱۵۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۵۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۶، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۶۰. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۶۱. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۷، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۶۲. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۲۵۰، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷.    
۱۶۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۷، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۶۴. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۶۵. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۶۶. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۸، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۶۷. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۶۸. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۶۹. ↑ مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، ج۳، ص۱۴۷، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.    
۱۷۰. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۷۱. ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ص۲۵۸، تحقیق و تصحیح محمدحسن آل‌طالقانی، چاپ دوم، ۱۹۶۱، نجف، منشورات حیدریه.
۱۷۲. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۵۹، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۶.    
۱۷۳. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۹، ص۴۷۹، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵.    
۱۷۴. ↑ ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۹، ص۳۳۱، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶.    
۱۷۵. ↑ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۸، ص۱۰۶، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳.    
۱۷۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۸۹، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷.    
۱۷۷. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۲۴۶، بیروت، دارصادر داربیروت، ۱۹۶۵.    
۱۷۸. ↑ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۱۳۹، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.    
۱۷۹. ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۱۷۳، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
۱۸۰. ↑ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۴۹۵.    
۱۸۱. ↑ کریمان، حسین، سیره و قیام زید بن علی (علیه‌السّلام)، ص۱۶۳، تهران، علمی‌ـ فرهنگی، ۱۳۶۴.
۱۸۲. ↑ ازدی، فضل بن شاذان، الایضاح، ص۵۳، تحقیق سیدجلال‌الدین حسینی ارموی، بی‌جا، بی‌تا.    
۱۸۳. ↑ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۲۶.    


سایت‌ پژوهه، برگرفته از مقاله «قیام زید بن علی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۳/۲۸.    



جعبه ابزار