محمد حرزالدین نجفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمدحرزالدین نجفی (۱۲۷۳ - ۱۳۶۵قمری) عالم بزرگ از خاندان معروف و ریشه دار «بنومسلم»، در
نجف اشرف است.
«بنومسلم»، خاندانی معروف و ریشه دار در
نجف اشرف است. منتسبان به این خاندان به «مسلمی»
(وجه نامگذاری این خاندان به مسلمی به سبب منتهی شدن آن به شرف الدوله
مسلم بن قریش متوفای ۴۷۸ هجری قمری از امیران
موصل عراق است.) نیز
شهرت دارند. فقیهان و شاعران و عالمان بسیاری از آن برخاسته‌اند و خدمت‌های شایانی در عرصه‌های
علم و
ادب و
اخلاق و مانند آنها انجام داده‌اند.
۱ ـ ابوالمکارم شیخ محمد حرزالدین متوفای ۱۲۷۷ (عموی شیخ محمد حرزالدین) از شاعران
نجف اشرف.
۲ ـ
عبدالحسین حرزالدین فرزند علی حرزالدین متوفای ۱۲۸۱ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین ). وی از عالمان بنام نجف اشرف و از شاگردان شیخ
مهدی کاشف الغطاء و ملا علی خلیلی بود. از جمله آثار به جا مانده از وی،
الامالی در سه جزء و چندین رساله علمی دیگر است.
۳ ـ شیخ
حسن حرزالدین متولد ۱۲۵۸ هجری قمری و متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین ) نویسنده کتاب‌های الجامع در موضوع حدیث و
الفقه و چند رساله ی علمی درباره کلام و
منطق و
عروض . او از شاگردان
شیخ مرتضی انصاری و
محمد حسین کاظمی بود.
۴ -شیخ
احمد حرزالدین فرزند علی بن عبدالله مسلمی متوفای ۱۳۴۲ هجری قمری (برادر محمد حرزالدین ) از چهره‌های بارز در دفاع از
تشیع در برابر دشمنان اهل بیت، علیهمالسلام، به ویژه متعصبان عثمانی که هرچند گاه شیعیان شمال
عراق را مورد تعرض قرار می‌دادند. نیز از کسانی بود که در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ م تا ۱۹۱۸ م) در برابر تجاوز انگلیسی‌ها ایستادگی کرد و پسر خود را در این راه فدای
اسلام کرد.
۵ ـ جدش شیخ
عبدالله حرزالدین از شاگردان
شیخ جعفر کاشف الغطاءنجفی و پدرش
شیخ علی بن عبدالله حرزالدین متولد ۱۱۸۸ هجری قمری و متوفای ۱۲۷۷ هجری قمری. او از شاگردان شیخ موسی آل کاشف الغطاء،
شیخ علی آل کاشف الغطاء و
محمدحسن نجفی صاحب جواهرمتوفای ۱۲۶۶ هجری قمری بود. او را عالمی جامع در علوم مختلف معرفی کرده‌اند از آثار به جا مانده از او، کتاب الشمسین در موضوع علوم طبیعی و جامع الطب و جامع الملاحم للحکماء و الاوائل و انیس الزائرین در موضوع زیارت و ادعیه و رساله فی احکام النجوم است.
محمد حرزالدین در آغاز شب نهم
ذو الحجه (شب
عرفه ) سال ۱۲۷۳ هجری قمری در نجف اشرف در خانواده‌ای از اهل فضل و ادب دیده به جهان گشود و تحت تربیت پدربزگوارش مراحل رشد و تربیت را طی کرد. هنوز چهار بهار از عمر او نگذشته بود که پدر عالمش را از دست داد و تحت سرپرستی برادران خود قرار گرفت. هر یک از آنان به نوبه ی خود در تربیت و تخلق او به
اخلاق دینی کوشش بسیار کردند و جای پدر از دست رفته او را پر کردند. آنان با ارشادهای مهربانانه و مستمر، زمینه مناسبی را در گرایش وی به فضائل اخلاقی و کسب معارف و علوم دینی فراهم ساختند. تا اوان نوجوانی، خواندن و نوشتن و فرایضی را که بایسته یادگیری بود، به او آموختند.
محمد حرزالدین در آغاز جوانی وارد حوزه علمیه
نجف شد. وی دانش‌های
صرف و
نحو و
معانی و
بیان و
منطق و
فقه و
اصول و دیگر دانش‌های رایج در آغاز تحصیل در حوزه‌های علمیه را به خوبی فراگرفت.
هوش سرشار، جدیت و پشتکار و بهره گیری از راهنمایی‌های برادران عالم خود، از جمله عوامل موفقیت و پیشرفت تحصیلی او است.
محمد حرزالدین پس از گذراندن علوم مقدماتی در درس بزرگان
علم و اخلاق نجف اشرف حاضر شد و جان تشنه خود را با آب حیات بخش علوم و کمالات الهی آنان سیراب ساخت و پس از سال‌ها کوشش و تلاش در راه تحصیل و پژوهش، به مراتب عالی علوم اسلامی و برخی علوم انسانی مانند هیئت و ریاضیات و مانند آنها دست یافت و خود در زمره بزرگان و استوانه‌های علم و ادب و اخلاق در حوزه
نجف اشرف قرار گرفت. او به مطالعه و مباحثه و تحقیق و هر آن چه در یادگیری و تثبیت مطالب علمی در ذهن نقش اساسی داشت، مانند مکان تحقیق و مباحثه و انتخاب هم بحثان کوشا، اهمیت می‌داد. در راه تحصیل، جدیت داشت. خود ایشان در این باره می‌گوید:
ما مدت طولانی با سید محمد سعید حبوبی (متوفای ۱۳۳۳ هجری قمری) با هم می‌زیستیم و در درس‌های بزرگان حوزه نجف مانند
فاضل شرابیانی و
طه نجف هم درس بودیم. نیز جلسات ادبی و مباحثاتی تحقیقی و مناظرات سودمند علمی برقرار می‌کردیم. در یکی از جلسات معروف ما که درسمت راست ضریح مطهر حضرت امیر، علیه السلام، تشکیل می‌شد و تا پاسی از شب ادامه می‌یافت، فضلای اهل ذوق و شوق و ادب شرکت می‌کردند. از نخبگان حوزه، افرادی مانند دانشمند ادیب شیخ موسی فرزند
محمد امین شراره عاملی (متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری) و برادر پاک سرشت سید مهدی حکیم فرزند
سید صالح حکیم نجفی (متوفای ۱۳۱۲ هجری قمری) و برخی از طلاب پارسا و نجفی‌ها حضور می‌یافتند. در آن جا مسائل علمی و ادبی و مطالب مفید بسیاری مطرح می‌شد، بویژه آن که این مکان، منظره زیبایی در شب‌های مهتابی داشت و بهره‌های جلسات را برای حاضران مضاعف می‌گردانید.
عالم بزرگوار شیخ محمد حرزالدین نزد استادان و عالمان بزرگ بسیاری از عالمان و فقیهان نجف اشرف به کسب علوم عقلی و نقلی پرداخت. مهم‌ترین آنان، به شرح زیرند:
۱ ـ
ابراهیم غراوی متوفای ۱۳۰۴ هجری قمری
شیخ ابراهیم غراوی (منسوب به قبیله ی «غراو» در نزدیکی شهر
العماره عراق) فرزند محمد از عالمان نجف اشرف و از شاگردان شیخ راضی نجفی وشیخ
محمدحسین الکاظمی است. کتاب‌های
کاشف الربیه ، و
المراجع فی شرح المختصر النافع ،
الفقه الاستدلالی ، مجموعة الغراوی در موضوع
تجوید و
حساب و
هیئت و
نجوم و
شعر و مانند آنها از آثار به جا مانده از آن عالم بزگوار است.
شیخ محمد حرزالدین درس
فقه سطح را نزد آن عالم بزرگ فرا گرفت.
۲ ـ
ملا محمد فاضل ایروانی نویسنده
جوامع الفقه محمد فرزند
محمد باقر ایروان یدر
سال ۱۲۳۲ هجری قمری در
ایروان به
دنیا آمد. پس از گذراندن علوم مقدماتی حوزه علمیه در اوان جوانی برای کسب معارف الهی و احکام دینی به عتبات عالیات هجرت کرد. وی در آغاز به
کربلا رفت و در آن جا در درس بزرگانی مانند
سید ابراهیم قزوینی متوفای ۱۲۶۲ هجری قمری نویسنده
ضوابط الاصول شرکت کرد و پس از چهار سال اقامت در آن شهر به نجف اشرف رفت و در درس فقیهان و دانشمندان بزرگ، مانند
شیخ انصاری و شیخ
محمدحسن کاشف الغطاء نویسنده
انوار الفقاهه و شیخ حسن نجفی صاحب جواهرشرکت کرد.
جدیت و تلاش خستگی ناپذیر وی در راه تحصیل و
تهذیب ، او را عالمی با فضیلت ساخت. از این رو به «فاضل ایروانی» شهرت پیدا کرد. عده زیادی از دیار
آذربایجان آن زمان، در مسائل شرعی از ایشان
تقلید می‌کردند.
محمد حرزالدین مدتی
اصول فقه را نزد ایشان فرا گرفت.
آن عالم فاضل در روز پنج شنبه سوم
ربیع الاول سال ۱۳۰۶ هجری قمری در نجف وفات یافت.
۳ ـ
محمد حسین کاظمی متوفای ۱۳۰۶ هجری قمری
محمد حرزالدین مدت زیادی در درس
فقه آن عالم بزرگوار حاضر گشت و برخی از درس‌های وی مانند بحث فقهی مواریث را تقریر کرد.
۴ ـ
شیخ حبیب الله رشتی متوفای ۱۳۱۲ هجری قمری نویسنده
بدائع الافکار عالم ربانی شیخ حرز الدین چند صباحی در درس فقه و اصول آن بزرگوار حاضر گشت و از ایشان کسب فیض کرد.
۵ ـ
سید محمد بن هاشم شرموطی متوفای ۱۳۰۷ هجری قمری نویسنده
تبصرة المنجمین و
شرح الشرایع دانشمند بزرگوار شیخ محمد حرزالدین رشته‌های گوناگون علمی را نزد آن عالم ربانی از جمله
فقه و
اصول و
کلام و
ریاضیات فرا گرفت.
۶ ـ
محمدحسن مامقانی نویسنده
بشری الوصول الی اسرار علم الاصول ، متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری
۷ ـ
شیخ محمد طه نجف توفای ۱۳۲۳ هجری قمری. نویسنده
اتقان المقال فی احوال الرجال ۸ ـ
میرزا حسین خلیلی تهران یمتوفای ۱۳۲۶ هجری قمری
۹ ـ
ملا محمد فاضل شرابیانی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری
۱۰ ـ
سید محمد هندی نجفی متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری نویسنده
شوارع الاعلام و
شرح المختصر النافع ۱۱ ـ شیخ
لطف الله لاریجانی مازندرانی لطف الله اسکویی مازندرانی از عالمان و فقیهان بنام نجف اشرف و از شاگردان
شیخ انصاری و
صاحب جواهر و دیگر فقیهان آن دیار بوده است.
از آثار به جا مانده از آن فقیه بزرگوار می‌توان
الرسائل الکثیرة را نام برد.
وی شاگردان بسیاری در نجف اشرف پرورش داد، از جمله
سید مصطفی حسینی مازندرانی متوفای ۱۲۸۵ هجری قمری نویسنده کاشف الاسرار و السرائر عن صلاة المسافر و سید
یوسف موسوی عاملی الشحوری و شیخ محمد حرزالدین .
آن عالم بزرگوار در سال ۱۳۱۱ هجری قمری در نجف اشرف دار
دنیا را ترک و پیکر پاکش در حرم مطهر حضرت امیر، علیه السلام، به خاک سپرده شد.
۱۲ ـ سید
محمدکاظم طباطبایی یزدی متوفای ۱۳۳۷ هجری قمری.
۱۳ ـ
محمدکاظم آخوند خراسانی متوفای ۱۳۲۹ هجری قمری
۱۴ ـ
شیخ هادی تهرانی متوفای ۱۳۲۱ هجری قمری نویسنده
محجة العلماء فی الادلة العقلیة ۱۵ ـ
سید ابراهیم بحرالعلوم .
سید ابراهیم بحرالعلوم فرزند
سید حسین بحرالعلوم در سال ۱۲۴۸ هجری قمری در
نجف اشرف پا به عرصه ی وجود نهاد. در اوان جوانی وارد حوزه علمیه نجف شد و از محضر بزرگان آن مکان مقدس بهره‌های فراوان برد. پس از سال‌ها تلاش در راه تحصیل و پژوهش در دانش‌های گوناگون
فقه و
اصول و
تفسیر و
عقائد و ادبیات و مانند آنها به درجه عالی
اجتهاد نایل آمد. وی ادیبی توانا و شاعری خوش ذوق بود. از این رو در کنار دیگر فعالیت‌های علمی، مجمع ادبی ترتیب می‌داد که در آن ادیبان و شاعران توانایی شرکت می‌کردند و ادب آموزان بسیاری از محفل شعر وشاعری او بهره مند می‌شدند.
آن بزرگوار در روز سوم
محرم سال ۱۳۱۹ هجری قمری دار فانی را وداع گفت.
از آثار به جا مانده از او، دیوان شعرش است که به چاپ رسیده است.
۱۶ ـ
آقا رضا همدانی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری نویسنده
مصباح الفقی ه.
۱ ـ
سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی متوفای ۱۳۳۴ هجری قمری
سید
محمدعلی حسینی شاه عبدالعظیمی رزند سید محمدشاه عبدالعظیمی در سال ۱۲۵۸ هجری قمری در شهر ریبه دنیا آمد وی درس‌های مقدماتی علوم اسلامی را در زادگاه خود به پایان رساند و پس از آن برای ادامه ی تحصیل به نجف اشرف رهسپار شد و نزد علمای آن شهر مقدس، مانند فقیه بزرگوار محمدحسن شیرازیبه کسب مراتب عالی علم و کمال پرداخت و در علوم گوناگون
فقه و
اصول و
رجال و
حدیث و
تفسیر تخصص پیدا کرد. آثار فراوانی مانند
الایقاد فی بیان تاریخ وفیات الائمة ، علیهم السلام، و
حلیة الزائرین و الجامع فی الاخبارو تنبیه المنتبهین فی المواعظ والاخلاق و التکملةمنتخب من مواعظ نهج البلاغه از خود به جای گذاشت.
۲ ـ
محمد طه نجف متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری نویسنده
اتقان المقال فی احوال الرجال ۳ ـ
شیخ حسن فرطوسی نجف یمتوفای ۱۳۲۱ هجری قمری نویسنده شرح الشرایع. وی در
رجب سال ۱۳۱۲ هجری قمری به شیخ محمد حرزالدین اجازه روایت داد.
۴ ـ
میرزا حسین خلیلی تهرانی متوفای ۱۳۲۶ هجری قمری که در ۲۷
ذوالحجه سال ۱۳۲۴ هجری قمری به ایشان اجازه روایت داده است.
۵ ـ
سید حسین بن مهدی قزوین یمتوفای ۱۳۲۵ هجری قمری.
۶ ـ
میرزا حسین نوری متوفای ۱۳۲۰ هجری قمری نویسنده
مستدرک وسائل الشیعة ۷ ـ شیخ
محمد جواد مشکور حولاوی نجفی متوفای ۱۳۲۵ هجری قمری
۸ ـ
شیخ عباس بن حسن کاشف الغطاءنجفی متوفای ۱۳۲۲ هجری قمری
۹ ـ شیخ
محمد بن عبدالحسین التستری ۱۰ ـ
شیخ فرج الله تبریزی خیابانی متوفای ۱۳۳۹ هجری قمری که به شیخ حرزالدین در ۱۵ شعبان ۱۳۳۴ هجری قمری اجازه روایت داده است.
۱۱ ـ
سید محمدکاظم یزدی متوفای ۱۳۳۷ هجری قمری که در دوم محرم سال ۱۳۳۶ هجری قمری به فقیه بزرگوار حرزالدین اجازه روایت داده است.
۱۲ ـ
شیخ عبدالله مامقانی متوفای ۱۳۵۱ هجری قمری نویسنده
تنقیح المقال که به علامه حرزالدین در
ربیع الاول سال ۱۳۴۹ هجری قمری اجازه روایت داده است.
۱۳ ـ
سید جعفر بحرالعلوم نجفی توفای ۱۳۷۷ هجری قمری نویسنده
اسرار العارفین . وی در چهارم
محرم سال ۱۳۵۳ هجری قمری به شیخ حرزالدین اجازه روایت داده است.
۱۴ ـ
سیدمهدی غریفی بحرانی متوفای ۱۳۴۳ هجری قمری نویسنده
الرغائب فی ایمان ابی طالب ، - علیه السلام-
عالمان بسیاری از علامه حرزالدین نقل روایت کرده‌اند و وی به برخی از آنها اجازه روایت داده است:
۱ ـ
شیخ علی حرزالدین فرزند علامه حرز الدین.
۲ ـ
شیخ سلمان بن محمد فلاحی متوفای ۱۳۴۰ هجری قمری
۳ ـ
سید مهدی بن علی غریفی بحرانی متوفای ۱۳۴۳ هجری قمری نویسنده
مفتاح الغیب و مصباح الوحی ۴ ـ
شیخ فرج الله بن محمد تبریزی خیابانی متوفای ۱۳۳۹ هجری قمری
۵ ـ
شیخ محمد علی اردوبادی ۶ ـ
سید شهاب الدین مرعشی نجفی
علامه حرزالدین به سبب جامعیتی که در علوم گوناگون داشت، عالمان و فرهیختگان بسیاری برای رسیدن به درجات عالی علم و کمال نزد او زانوی شاگردی زدند و از او بهره‌های کافی و وافی بردند. از این رو هر کدام از آنان در رشته و یا چندین رشته ی علمی صاحب نظر بودند. شمردن نام آنان نوشتار را به تطویل می‌کشد. در این جا به ذکر نام و معرفی برخی از آنان بسنده می‌شود.
۱ ـ
میرزا صادق بن میرزا باقرخلیلی میرزا صادق طبیب فرزند میرزا باقر طبیب فرزند میرزا خلیل طبیب در سوم
جمادی الاولی سال ۱۲۷۹ هجری قمری در نجف اشرف دیده به جهان مادی گذاشت. در اوان جوانی وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و به تحصیل علوم دینی پرداخت. برخی از علوم مقدماتی مانند
صرف ،
نحو ،
منطق ،
معانی و بیان را نزد علامه شیخ محمد حرزالدین فراگرفت و سپس برای کسب مراتب عالی علوم اسلامی نزد استادان بزرگ مانند سید احمد کربلایی متوفای ۱۳۳۲ هجری قمری و شیخ حسن میرزا متوفای ۱۳۱۳ هجری قمری حاضر گشت و پس از سال‌ها کوشش در راه تحصیل، خود از عالمان و فرهیختگان شهر مقدس نجف گشت.
آثاری چند در علوم پزشکی،
ریاضی ، فلسفی، کلامی از خود به جا گذاشت.
آن بزرگوار در سوم
جمادی الاول سال ۱۳۴۳ هجری قمری در حالی که درست شصت و چهار سال از عمر او گذشته بود، به دیار باقی شتافت.
۲ ـ
سید شهاب الدین مرعشی نجفی که علوم
درایه و حدیث را از ایشان آموخت.
۳ ـ
شیخ جعفربن حسین استرآبادی ۴ ـ
میرزا اسدالله بن ملا علی خلیلی ۵ ـ
میرزا محمود بن ملا علی خلیلی ۶ ـ
میرزا صالح بن میرزا باقرخلیلی ۷ ـ
میرزا محمد بن میرزا حسین خلیلی ۸ ـ
میرزا محمدتقی بن میرزا حسین خلیلی ۹ ـ شیخ محمد فرزند شیخ جعفر زاهد
شیخ محمد فرزند
شیخ جعفر زاهد نجفی از تحصیل کردگان موفق در نجف اشرف بود که در دانش‌های
نحو و
صرف و
معانی و
بیان و
شعر و
عروض تبحر ویژه‌ای داشت و به همین سبب مورد عنایت استادانش بویژه ادیب و شاعر بزرگ
عراق سید ابراهیم طباطبایی (متوفای ۱۳۱۹ هجری قمری) قرار داشت. او در کنار تحصیل به تدریس نیز اشتغال داشت و طلاب بسیاری در درس‌های او شرکت می‌کردند.
علامه حرزالدین می‌گوید: شیخ محمد زاهد با گروهی از دوستانش در درس
فقه و
اصول و
هیئت و
طب یونانی من حاضر می‌شدند. وی در روز
جمعه بیست و هفتم
رجب سال ۱۳۲۹ هجری قمری دار فانی را وداع گفت و در وادی السلام به خاک سپرده شد.
۱۰ـ سید
محمدحسین شاه عبدالعظیمی فرزند سید
محمدعلی شاه عبدالعظیمی سید محمدحسین حسینی شاه عبدالعظیمی در سال ۱۲۸۰ هجری قمری در نجف اشرف به
دنیا آمد. وی پس از گذراندن درس‌های مقدماتی حوزه ی علمیه، برای کسب مراتب عالی علوم اسلامی به نزد بزرگان زادگاهش شتافت. از جمله استادان او پدرش سید محمدعلی (شاه عبدالعظیمی)، ملا حسین قلی همدانی، میرزا حسین خلیلیو علامه حرزالدین اند.
آن بزگوار به خواست استادش میرزا حسین خلیلی برای ارشاد و تعلیم احکام و معارف دینی به منطقه طویرجهجرت کرد و تا آخر عمر در آن جا ماند تا این که در
رجب ۱۳۴۳ هجری قمری دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر وی به نجف منتقل و در صحن
غروی نزدیک باب المراد به خاک سپرده شد.
۱۱ ـ سی
د محمدباقر شاه عبدالعظیمی فرزند سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی، برادر سید محمدحسین شاه عبدالعظیمی
۱۲ ـ سید
محمدتقی شاه عبدالعظیمی فرزند سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی، برادر سید محمدحسین شاه عبدالعظیمی
۱۳ ـ شیخ
ابوتراب نهاوندی ۱۴ ـ شیخ
محمد باقر بن اسدالله اصفهانی ۱۵ ـ سید
حسن بن میرزا صالح قزوینی ۱۶ ـ سید
هادی بن میرزا صالح قزوینی ۱۷ ـ سید
حسین فرزند سید راضی قزوینی ۱۸ ـ شیخ علی حرزالدین
۱۹ ـ شیخ
طیب علی ساله صورتی . وی از طلاب هندی بود که به نجف هجرت کرد. او در درس
نهج البلاغه و
نجوم و
کلام و هیئت علامه حرزالدین شرکت می‌کرد و از شاگردان بارز ایشان بود. وی پس از طی مراحل عالی علوم اسلامی به هندبازگشت.
۲۰ ـ شیخ
هادی طرفی طایی نجفی متوفای ۱۳۵۸ هجری قمری
شیخ محمد حرزالدین از عالمانی است که در
علوم عقلی و نقلی و
علوم غریبه جامع می‌بود. آثار گوناگون به جا مانده از وی گویای این واقعیت است. شرح حال نگاران و دانشمندان
علم رجال درباره شخصیت علمی او بسیار سخن گفته‌اند.
آیت‌الله مرعشی نجفی در این باره می‌گوید:
عالم ژرف نگرآیت الله شیخ محمد حرزالدین نجفی از عالمان سرشناس در نجف اشرف، در دانش‌های
رجال و
انساب و
سیره و تاریخ و مانند آنها متخصص بود.
در جای دیگر در باره ی ایشان می‌گوید:
وی افزون بر علوم دینی از
فقه و
اصول و
تفسیر و
لغت و
کلام و مانند آنها، در
علوم غریبه و
علم نجوم آگاهی‌های فراوان داشت و از معدود کسانی بود که در این زمینه‌ها، تبحر و تخصص کافی داشت.
سید حسن صدر در
تکمله امل الآمل گوید:
فقیه بزرگوار حرزالدین دانشمندی کامل، ادیب، ژرف نگر در دانش‌های عقلی و نقلی، متضلع در سیر و تاریخ بویژه تاریخ عرب و دانای بر شرح حال دانشمندان و دارای آگاهی‌های فراوان از
علوم غریبه بود.
شیخ
آقا بزرگ تهرانی او را عالمی متبحر، جامع علوم گوناگون، از عالمان بارز در بسیاری علوم و فنون معرفی می‌کند.
نویسنده
معجم المؤلفین ، وی را دانشمند آگاه به احوال رجال معرفی می‌کند.
عالم ربانی حرز الدین در کنار تحصیل و تحقیق و دیگر فعالیت‌های علمی به تهذیب
اخلاق و دور نمودن نفس خود از رذائل و مزین کردن باطن به صفات کمالی و فضائل اخلاقی پرداخت و از جمله انسان‌های والا در
علم و اخلاق گشت. سیره اخلاقی وی در معاشرت با طلاب و عالمان و دیگر اقشار گوناگون مردم از نشانه‌های این مطلب است. آن بزرگوار در هیچ مجلسی، بویژه هنگام ملاقات با مردم وارد نمی‌شد، مگر آن که به گونه‌ای حاضران را به یاد خدا تشویق می‌کرد. در گفتار خود می‌کوشید که مطلبی ادبی و علمی و تاریخی و دینی برگرفته از قرآنکریم و یا سخنان معصومان، علیهم السلام، در آن باشد و از هد ر رفتن اوقات خود پرهیز داشت. مقام علمی او سبب نمی‌شد که برای خود جایگاهی ویژه قائل باشد.
با مردم عامی، مهربان بود و به فقیران، احسان می‌کرد. میان فقیر وغنی و نیز سیاه و سفید، تفاوت و تمایزی در اکرام کردن قائل نبود. نسبت به
دنیا بی رغبت بود و در عین دارایی دل بسته به آن نبود. از این رو لباس
خشن می‌پوشید و غذای ساده استفاده می‌کرد.
به
امام حسین ، علیه السلام، بسیار علاقه مند بود. بارها با پای پیاده ـ که بالغ بر پنجاه بار می‌شد ـ به زیارت آن امام شهید مشرف شد. در برخی از این سفرها پای ایشان ورم کرد.
حوزه‌های علوم دینی در طول عمر بار خود همواره با پرورش عالمان و افراد آگاه به زمان و افکار نیک و بد، در راه تثبیت مبانی اعتقادی و فکری مردم کوشا بوده و قدم‌های شایانی برداشت. آن عالمان نسبت به اوضاع جهانی و تحولات فکری و سیاسی آشنای بودند و فعالیت‌های دشمن را در نهانی‌ترین شکل خود نسبت به حوزه و جهان اسلام از نظر دور نمی‌داشتند وبرای جلوگیری از نفوذ بیگانگان برنامه‌هایی را به اجرا در می‌آوردند.
علامه حرزالدین ـ که از علمای بیدار و دل سوز جامعه ی آن روز عراقبود ـ از فعالیت‌های فرهنگی غربیان، به «هجوم فرهنگی» تعبیر کرد، هجومی که کیان اسلامی و ریشه‌ها را هدف قرار می‌داد.
وی در یکی از آثار خود چنین می‌گوید:
کتب گمراه کننده و الحادی بر عراق و سایر ممالک اسلامی هجوم آورده است. استعمارگران انگلیسی، بعد از اشغال
عراق ، به منظور گمراه کردن جوانان، به ایجاد مدارس مبادرت ورزیده‌اند. کتاب‌های گمراه کننده با هدف ترویج مادیت گسترش داده‌اند تا آن جا که جوانان از
اسلام بی خبر مانده‌اند و دین شان را از ناحیه
اسلام پدر و مادر می‌شناسند. تمدن دروغین غرب، آنان را فریفت.
علامه حرزالدین با نگاه ویژه خود به مسائل زمان و نیازهای گوناگون فکری و اعتقادی قشرهای مردم، دست به خلق آثار گوناگون علمی زد و کوشید تا با این وسیله در برابر توطئه‌های دشمنان اسلام و مکتب نورانی
تشیع ، سدی محکم بنا کند و پاسخ گوی نیازهای فکری و دینی مردم باشد. وی در بیش تر علوم اسلامی و نیز
علوم غریبه و علوم طبیعی آثاری متنوع دارد. آنها بالغ بر هفتاد اثر است. با این حال بیش تر آنها خطی بوده است و در کتابخانه‌ها نگه داری می‌شود. تنها معدودی از آنها به زیور چاپ مزین شده‌اند. هر کدام از آنها از منابع پژوهشی در میان دانشمندان و مجامع علمی به شمار می‌آیند.
۱ ـ
احکام الموتی (فقه استدلالی)
۲ ـ
الطهارة و انواعها . این اثر در موضوع فقه دردو جلد بوده و به گونه ی استدلالی است.
۳ ـ
قاعدة لاضرر .
۴ ـ
قواعد الاحکام . این اثر در دو جلد است. تدوین آن در سال ۱۳۵۵ هجری قمری به پایان رسیده است.
۵ ـ
القواعد الفقهی ه. دو جلد است.
۶ ـ
القواعد الاصولیة و الفقهی ة. در سال ۱۳۳۵ هجری قمری تدوین شده است.
۷ ـ
کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس . استدلالی است.
۸ ـ
المسائل . این اثر چندین جلد است. بیش تر مجلدات آن در موضوع
فقه استدلالی است. نویسنده
الذریعه می گوید: من این اثررا رؤیت کرده‌ام. برخی از مجلدات آن درباره
وصیت و
قصاص است. نگارش آن در
سال ۱۳۲۱ هجری قمری به پایان رسیده است. برخی از آنها درباره ی بخش آغازین ابواب
فقه از باب
طهارت تا باب
صلاة است که در سال ۱۳۲۹ هجری قمری نگارش آن به پایان رسیده است
مجلد دیگر که بسیار مفصل است و در سال ۱۳۳۹ هجری قمری به پایان رسیده است، درباره ی احکام اموات و برخی ابواب فقهی است. در پایان آن به انقلاب مردم
عراق و تایید آن می‌پردازد.
برخی دیگر از مجلدات آن درباره
علم کلام است. هیچ کدام از آنها به چاپ نرسیده است.
۹ ـ
المسائل و الوصیة فی الاحکام الدینیه در دو جلد است.
۱۰ ـ
مفتاح النجاح . رساله ی عملیه است.
۱۱ ـ
مفتاح النجاح . این اثر مختصر رساله عملیه ایشان است. و در سال ۱۳۴۳ هجری قمری در نجف به چاپ رسیده است.
۱۲.
مختصر المسائل . این اثر،
فقه استدلالی و در دو جلد است.
۱ ـ
تعلیقة علی الرسائل الشیخ الانصاری .
۲ ـ
تعلیقة علی قوانین الاصول .
۳ ـ
تعلیقة علی معالم الاصول .
۴ ـ
تقریرالاbr /صول .
۵ ـ
جامع الاصول . تدوین این اثر در سال ۱۳۱۰ هجری قمری شروع شده است.
۶ ـ
القواعد الاصولی ة. دو جلد است.
۷ ـ
مصادرالاصول . این اثر در دو جلد بزرگ است. تدوین آن در سال ۱۳۱۵ هجری قمری به پایان رسیده است.
۱ ـ
الاحتجاج علی الیهود والنصاری . این اثر شش جلد و به دو زبان عربی و فارسی است. در جلد چهارم به مسائل اجتماعی عراقو وقایع جهان اسلام، بویژه جنگ عثمانی با سعودی می‌پردازد.
۲ ـ
الامامة . این اثر در سال ۱۳۱۹ هجری قمری تالیف شده است.
۳ ـ
الاسلام و الایمان .
۴ ـ
المسائل الغرویۀ فی العلوم العقلیة و النقلیة .
۵ ـ
وفیات الائمة ، علیهم السلام.
۶ ـ
منظومة فی اصول الدین .
۷ ـ
الغیبة . درباره حضرت مهدی، عجل الله تعالی فرجه الشریف، است.
۱ ـ
الاوزان و المقادیر ۲ ـ
الآلات الصناعیة و تصویرها الهندسی ۳ ـ
استنطاق الدائرة الابجدیة ۴ ـ
البحر و تاثیر الکواکب فی المد و الجزر .
۵ ـ
بعث الاوان فی معرفة حوادث الزمان .
۶ ـ
تعیین الطالع بالساعة .
۷ ـ
حاشیة الدر المنثور فی شرح ابیات الشذور للجلدکی فی کیمیاء .
۸ ـ
شرح جداول الجفر الجامع و النور اللامع . تدوین این اثر در سال ۱۳۱۹ هجری قمری به پایان رسیده است.
۹ ـ
شرح الدائرة الهندیه .
۱۰ ـ
علم الرمل و النقطة .
۱۱ ـ
علم النجوم و سیرها و ثبوتها .
۱۲ ـ
علم الهیئة .
۱۳ ـ
الفوائد در موضوع کیمیاء .
۱۴ ـ
القسمة العددیۀ و الجذر .
۱۵ ـ
القواعد الجفریه .
۱۶ ـ
منظومة فی علم الرمل و النجوم و الجفر.
۱۷ ـ
مفاتیح الفوائد و تکمله الناقص و حذف الزوائ د. این اثر در
علم کیمیا و به دو زبان عربی و فارسی، در سال ۱۳۴۴ هجری قمری نگارش شده است.
۱ ـ
التاریخ و الادب .
۲ ـ
جامع اللغات . این اثر در سال ۱۳۲۶ هجری قمری تدوین شده است.
۳ ـ
دیوان شعر . در بیست و هشت فصل به تعداد حروف الفبا تنظیم گشته است. نام آن، وشی البرود است. مراد از، «وشی»، رنگ آمیزی نیکو است. از باب مثال می‌گویند: «وشی الثوب» که مراد از آن رنگ آمیزی و نقش نگاری پارچه و لباس است که سبب جلوه ی بهتر و اثرگذاری برروی بیننده می‌شود. «البرود» جمع «برده» به معنای پارچه‌ها است.
موضوع اشعار در این دیوان، متنوع و گوناگون است و بسیاری از آنها به گونه ی قصیده و غزل در مدح اهل بیت، علیهم السلام، و نیز عالمان و صالحان است. وی در قصیده‌ای بلند، دلاوری سالار شهیدان را به گونه‌ای زیبا به نظم درآورده است. در ابیاتی چنین می‌سراید:
و اقبل کاللیث الغبوس بمرهف همام علی ظهر المطهم ماجد یـنازل لجبا فر الهیـاج یـقوده من الحقد عن غدر السقیفه قائد
مضمون این دو بیت به این گونه است که: او (حسین، علیه السلام)، همانند شیر قوی پنجه یچهره درهم کشیده با شمشیر برنده حمله می‌کرد، همانند دلیر مردی که با قدرت بر اسب راهوار سوار شده است. او همواره در میدان رزم گاه هماورد می‌طلبید، در پاسخ پیمان شکنی که در سقیفه به پا شده بود.
۴ ـ
قواعد اللغات الثلاث : العربیة و الفارسیة و الترکیة.
۵ ـ
مختارات من الشعر الجاهلی .
۶ ـ
المصادر الصرفیة . در علم صرف است.
۷ ـ
ورد الهند . این اثر در قواعد زبان هندی و عربی و فارسی است.
۸ ـ کشف الحجاب و فوائد فی علم الحروف.
۱ ـ
الاربعون حدیثا .
۱ ـ
الارصاد الالهیة فی الاسماء الحسنی .
۱ ـ
الطب و اساس العلاج .
۲ ـ
الفوائد فی الطب . این اثر به زبان فارسی است.
۳ ـ
شرح قواعد الطب . اصل اثر تالیف شیخ علی حرزالدین پدر ایشان است و شیخ محمد حرزالدین آن را شرح کرده است.
۱ ـ
الاعجاز و المعجز . درباره ی اعجاز قرآناست.
۲ ـ
فضل القرآن علی الدعاء .
۱ ـ
الفوائد الرجالیه . این اثر در موضوع رجال و در دو جلد، در سال ۱۳۵۱ هجری قمری به نگارش درآمده است.
۲ ـ
قواعد الرجال و فوائد المقال .
۳ ـ
معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء .
این اثر ارزشمند در سه جلد و در موضوع تراجم و شرح حال زندگی علمی و اجتماعی عالمان و فقیهان عالم تشیع است. گستره موضوع کتاب گرچه همه عالمان مکتب
تشیع از صدر اسلام و حتی
صحابه پیامبرو تابعان را دربرمی گیرد، ولی بیش تر شخصیت‌هایی که در این اثر آمده‌اند، از عالمان و فقیهان نامدار چند
قرن اخیر و از معاصران‌اند.
شیوه تدوین حرزالدین در این اثر برای معرفی هر شخصیت، شیوه‌ای تقریبا ثابت و به گونه اختصار است. در آغاز نام شخصیت و نام پدر و نیاکان و سال تولد و وفات آنان را بیان و پس از آن به محل تولد و چگونگی شکل گیری شخصیت علمی و اخلاقی و اجتماعی هر شخصیت می‌پردازد. از این رو نیم نگاهی به محل سکونت و اقامت و نیز استادان آنان دارد. در آخر ضمن بیان آثار علمی و اجتماعی آنان، زمان و مکان وفات و محل
دفن آنان را نیز ذکر می‌کند.
نکته قابل توجه آن که حرزالدین افزون بر بیان شرح حال شخصیت‌های مهم و نامدار، به بیان زندگانی عالمانی می‌پردازد که یا اصلا نامی از آنان در منابع پژوهشی دیده نمی‌شود و یا به مقدار کافی وجود ندارد. از این رو این کتاب، یکی از منابع پژوهشی قابل اعتنا برای پژوهندگان در موضوع شرح حال و ترجمه نگاری است.
معارف الرجال بارها در
نجف و
قمبه چاپ رسیده است. در
قم از سوی چاپ خانه ولایت در سال ۱۴۰۵ هجری قمری به زیور طبع مزین شد. و نیز در این سال از سوی کتابخانه
آیت الله مرعشی نجفی در قمبه چاپ رسید.
۴ ـ مراقد المعارف. این اثر در دو جلد و در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۱ هجری قمری به چاپ رسیده است. این اثر در باره
قبر و مرقد بسیاری از علویان و
صحابه و
تابعان و راویان و ادیبان و شاعران است. شیوه تدوین در این اثر به این گونه است که نویسنده، افزون بر تعیین محل دفن هر شخص و درج تصویر قبر و بقعه، به معرفی اجمالی شخصیت علمی و اجتماعی و معنوی صاحب قبر می‌پردازد و خواننده را با وقایع تاریخی مرتبط با او آشنا می‌کند. یکی از ویژگی‌های این اثر، آن است که بسیاری از آن قبرها را خود نگارنده و با حضور خود دیده و با مطالعه قرائن و وقف نامه‌ها و اسناد موجود در هر منطقه، از صحت آنان‌ها اطمینان حاصل کرده است و نیز تعداد قابل اعتنایی از مقابر را که آگاهی درستی از آنها در دست نبوده، کشف و ضبط کرده است.
این کتاب ارزشمند که به گونه الفبایی نگارش یافته است، می‌تواند منبعی مطمئن و دقیق درباره مقابر و شرح حال آنان برای پژوهشندگان و شرح حال نویسان باشد. این اثر بارها به چاپ رسیده است. در
قم در سال ۱۹۹۲ م از سوی نشر
سعید بن جبیر ، و در نجف اشرف در سال ۱۳۹۱ هجری قمری از سوی
مطبعة الآداب ، در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
۱ ـ
ادراک الحواس الخمس ۲ ـ
الاسرار النجفیه . این اثر به زبان فارسی و عربی در خواص سنگ‌ها و نباتات و امثال آنها است.
۳ ـ
ایضاح التحریر . این اثر شرح تحریر خواجه نصیرالدین طوسیاست.
۴ ـ
تعلیقة علی الدر المنظم فی السر الاعظم .
۵ ـ
رسالة فی الرؤیا.
۶ ـ
شرح حکمة دانیال.
۷ ـ
علم الآفاق .
۸ ـ
فهرست الارصاد .
۹ ـ
القضاء .
۱۰ ـ
نجاة الداعین و وسیلة الخاطئین . این اثر در سه جلد و به دو زبان عربی و فارسی است.
۱۱ ـ
النوادر . این اثر به گونه کشکول و در یازده جلد است.
دانشمند بزرگوار علامه حرزالدین پس از سال‌ها کوشش و تلاش در راه پژوهش و پرورش انسان‌های والا و نشر معارف و احکام دینی، در زوال روز پنج شنبه، اول ماه
ربیع الاول ، سال ۱۳۶۵ هجری قمری در حالی که نود و سه سال از
عمر با برکتش گذشته بود، در
نجف اشرف ، جان به جان آفرین تسلیم کرد و به ملکوت اعلی پیوست.
پیکر پاک آن عالم فرزانه پس از تشییعی با شکوه در
شب جمعه در مقبره خانوادگی واقع در محله العماره (بافت نجف قدیم، توسط چهار محور در راستای جهات اصلی جغرافیایی و منتهی به حرم شریف
امام علی – علیه‌السّلام - در مرکز شهر، به چهارمحله اصلی تقسیم می‌شود: محله العماره در شمال غربی، الحویش جنوب غربی، براق در جنوب شرقی، مشراق در شمال شرقی.) نزدیک منزل آن عالم ربانی به خاک سپرده شد.
۱ ـ علی حرزالدین
۲ ـ عبدالکریم حرزالدین فرزند علامه حرزالدین . او از ادیبان شهر نجف اشرف است.
۳ ـ محمدحسین حرزالدین فرزند علی بن محمد حرزالدین و نوه ی علامه حرزالدین .
او متولد ۱۳۴۹ هجری قمری و متوفای ۱۴۱۹ هجری قمری در
نجف اشرف است. وی از عالمان و ادیبان آن دیار مقدس به شمار می‌آید. از جمله آثار او، تقریرات دروس استادان خود، مانند
آیت‌الله خویی تاریخ
نجف اشرف و تحقیق و تعلیقه بر آثار جد خود، از جمله
معارف الرجال است.
