محمدمحفوظ بن عبدالله جاوی ترمسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُرْمُسی، محمدمحفوظ بن عبدالله جاوی (۱۲
جمادی‌الاول ۱۲۸۵ ـ
رجب ۱۳۳۸ق/ ۱ سپتامبر ۱۸۶۸ ـ آوریل ۱۹۲۰م)،
فقیه،
محدث،
مُقری، عالم
شافعی و یکی از ارکان اصلی «مدرسۀ» جاوه‌ای‌های
مکه بود.
تولد و زیست او در یکی از دوره‌های خاص منطقۀ
اندونزی یعنی گذار از سدۀ ۱۹ به سدۀ ۲۰م روی داد. فرو افتادن دو حکومت اسلامیِ آچه و بالی در منطقه به سوی سراشیبی، به قدرت رسیدن و حضور دوبارۀ هلندی‌ها، و در نهایت گرایش‌های اصلاح‌طلبانه در منطقه و تقابل پیروان این اندیشه با
مسلمانان سنت‌گرا در
جاوه، این دوره را دارای ویژگی‌های خاصی کرده است.
ترمسی در این زمان در ترمس یکی از قرای شهر سولو در مرکز جاوه به دنیا آمد.
قرآن و علوم مقدماتی را نزد بزرگان ترمس فراگرفت. سپس پدرش ــ که خود یکی ترمسی از عالمان آن دیار، و نخستین استاد محمد محفوظ بود
ــ در۱۲۹۱ق/ ۱۸۷۴م فرزند را همراه خود به مکه برد. پس از بازگشت به جاوه، در شهر سَماران (در شمال غربی شهر سولو) ملازمت شیخ
محمدصالح بن عمر سمارانی را برگزید و بسیاری آثار را نزد او فرا گرفت. سپس بار دیگر به مکه مهاجرت کرد.
در اوضاع نابسامانی که یاد شد، مهاجرت امری طبیعی بود. بی‌شک مکه از دیرباز برای مسلمانان جاوه، افزون بر جایگاه نمادین آن، دارای چنان ارزشی بود که گویی تنها نمونۀ شهر اسلامی در
جهان است
از این‌رو، بیشتر دانش‌اندوزان جاوه‌ای به این شهر جلب می‌شدند، به‌ویژه آن‌که در سدۀ ۱۳ق/۱۹م، اندونزیاییان ساکن در مکه برای خود «مدرسه» ای خاص نیز داشتند
که در حلقۀ مدارس سنتی جاوه بسیار اثرگذار بود و مهاجرت ترمسی به آن دیار نیز از همین‌رو ست و سرانجام در همین مدرسه بود که ترمسی تألیفات خود را در فقه و حدیث نوشت و شهرت یافت.
ترمسی در مکه نزد
ابوبکر بن محمد شطا،
فقه و
حدیث، نزد
حسین بن محمد حبشی معروف به ابن مفتی و
محمدسعید بابصیل، برخی کتب علوم حدیث، و نیز قرائت را نزد
شیخ محمد شربینی فرا گرفت.
از دیگر مشایخ او می‌توان به
سیداحمد زواوی مالکی،
محمدامین بن احمد رضوان مدنی و
عمر بن برکات شامی اشاره کرد. ترمسی از برخی مشایخ خود اجازه دریافت کرد که نام تنی چند از استادانش را در مقدمۀ کتابش، کفایة المستفید آورده است.
با نگاهی به اسانید کفایة، به نظر می‌رسد که وی از ابوبکر شطا ــ که از او حتی به‌طور مطلق، با عنوان «شیخنا السید» یـا «السیـد المکی» یـاد می‌کند ــ بیشترین بهره را بـرده است.
ترمسی افزون بر فقه و حدیث، در
علم قرائت هم دست داشت و در این زمینه نزد
شیخ محمد منشاوی معروف به مقری (د ۱۳۱۴ق/ ۱۸۹۶م) و محمد شربینی دمیاطی (د ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م) دانش اندوخته بود.
او که
روایت حفص از عاصم را از منشاوی، و نیز برخی آثار در زمینۀ
قرائات ده‌گانه و
چهارده‌گانه را نزد شربینی آموخته بود،
کتابی در علم قرائت با عنوان تعمیم المنافع بقراءة الامام نافع تألیف کرده است که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض موجود است.
بسیاری کسان به‌ویژه جاوه‌ای‌های مقیم یا زائر مکه از او
دانش اندوختند که از میان آنان می‌توان به خلیل لاسمی که کاتب خاص او بود،
محمدهاشم بن اشعری جومبانی،
عبدالمحیط بن یعقوب سیدرجاوی و
محمدفقیه بن عبدالجبار مسکومبانی اشاره کرد.
در این زمان، در
مکه، افزون بر زائران، یک گروه مهاجرنشین از مردم جاوه حضور داشته‌اند که حلقۀ مدرسۀ جاوه‌ای‌ها را شکل می‌دادند.
ترمسی چنان‌که لافان هم اشاره کرده، یکی از ۵ نفر اصلی این مدرسه بوده است.
با نگاهـی به نام برخی شاگردان ترمسـی، به‌ویژه آن‌که فادانی
از ایشان با عنوان جاوه‌ای «کیاهی» (کیایی، عالم دینی) یاد می‌کند، می‌توان جایگاه ارزشمند وی را در این مجموعه در نظر آورد. این شاگردان در واقع انتقال‌دهندگان علم ترمسی به مدرسۀ جاوه هستند.
ترمسی آثاری چند تألیف نموده که از آن جمله است کتابی در علم مصطلح الحدیث با عنوان منهج ذوی النظر فی شرح منظومة علم الاثر از
سیوطی که در
قاهره در ۱۳۳۴ق چاپ شده است. موهبة ذی الفضل علی شرح مقدمة بافضل، اثری در
فقه شافعی است که در ۱۳۱۹ق
تألیف گردیده، و بنابر گفتۀ زرکلی
منتشر شده است.
اینکه ترمسی شرح
ابن حجر هیتمی بر المقدمة الحضرمیة عبدالله بن عبدالرحمان بافضل (د ۹۱۸ق/ ۱۵۱۲م) را برای تحشیه انتخاب کرده، درخور توجه است؛ زیرا افزون بر نوع ارتباط تنگاتنگ میان جاوه (آسیای جنوب شرقی به‌طور عام) و
یمن، باید این واقعیت را در نظر آورد که اساساً در اندیشۀ مدرسی مسلمانان جاوه، ابن حجر هیتمی و نیز بافضل به‌ویژه مقدمه‌اش دارای ارزش خاصی هستند.
اثر دیگر ترمسی
کفایة المستفید است. مؤلف در این اثر کم‌حجم که در ۱۳۲۰ق تألیف شده، اسانید آثار فراگرفته را یاد کرده است. وی کتاب را به ۶ بخش
تفسیر،
حدیث، فقه،
علم الآلات،
اصول، و
تصوف و
اوراد تقسیم کرده، و در هرکدام چنان‌که خود می‌گوید، تنها به شمار اندکی از آثار پرداخته است.
توجه به اسانید، آثار روایی و سنن در این کتاب، و نیز مقدمۀ آن دارای نشانه‌های بارز اندیشۀ سنت‌گرای ترمسی است.
ثلاثیات البخاری اثر دیگر ترمسی است. این اثر در ۱۳۰۸ق تألیف شده است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ریاض نگهداری می‌شود.
به گفتۀ وان براونسن ظاهراً ترمسی نخستین جاوه‌ای است‌که به‌تدریس و تألیف دربارۀ صحیح بخاری پرداخته است. انتقال‌دهندگان علم ترمسی، این اثر را در جاوه منتشر کرده‌اند.
از دیگر تألیفات او می‌توان به آثاری اشاره‌کرد که فادانی یاد کرده است. وی که حتی در نام‌گذاری اثر خود، اتحاف المستفید، بسیار به کفایة المستفید ترمسی توجه داشته، به تألیفاتی از ترمسی اشاره، و آن‌ها را روایت کرده است که عبارت‌اند از: اسعاف المطالع شرح البدر اللامع در اصول فقه، تکملة المنهج القویم، نیل المأمول، حاشیۀ غایة الوصول از
غزالی.
در یک نگاه کلی دربارۀ ترمسی می‌توان وی را عالمی سنت‌گرا در نظر آورد. در عصر او که موجی از اصلاح‌طلبی در جاوه، همچون بسیاری نقاط دیگر از جهان
اسلام برپا شده بود، وی همان‌گـونه که وان براونسـن نیز اشاره دارد به عنوان عالمی
شافعی، به‌خصوص باتوجه به آثـارش، و برخی توجهـات ویژه به سلف،
و گـرایش به تصوف و تلقین ذکـر
که می‌توان آن را یکـی از نشانه‌های سنت‌گرایان جاوه دانست، در گروه سنت‌گرایان نیمه نخست سدۀ ۲۰م قرار دارد.
(۱) ازهریه، فهرست.
(۲) ترمسی، محمدمحفوظ، کفایة المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۳) زرکلی، خیرالدین، الاعلام.
(۴) فادانی، محمدیاسین، اتحاف المستفید، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۵) فادانی، محمدیاسین، تعلیقات بر کفایة المستفید.
(۶) فهرس مخطوطات جامعة الریاض، ریاض، جامعة الریاض.
(۷) Ellen، R F،» Social Theory، Ethnography and the Understanding of Practical Islam in South-East Asia «، Islam in South-East Asia، ed M B Hooker، Leiden، ۱۹۸۳.
(۸) Laffan، M F، Islamic Nationhood and Colonial Indonesia، London/New York، ۲۰۰۳.
(۹) Milner، A C،» Islam and the Muslim State «، Islam in South-East Asia، ed M B Hooker، Leiden، ۱۹۸۳.
(۱۰) Noer، D،» Contemporary Political Dimension of Islam «، ibid.
(۱۱) Van Bruinessen، M،» Kitab Kuning: Books in Arabic Script Used in the Pesantren Milieu «، Facultarit der Letteren، www let uunl / ~martin Vanbruinessen/ personal/ publications/ kitab_kuninghtm.
(۱۲) Van Bruinessen، M،» Kurdish Ulama in Indonesia «، ibid، wwwletuu nl/ ~martin vanbruinessen/ personal/ publications/ Kurdish_ulama_Indonesia htm.
(۱۳) Van Bruinessen، M،» Pesantren and Kitab Kuning: Maintenance and Continuation of a Tradition of Religious Learning «، ibid، wwwlet uu nl/ ~martin vanbruinessen/personal/publications/kitab_kuninghtm
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترمسی»، شماره۵۹۰۶.
