نخستین مسلمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
با بررسی در اقوال علمای بزرگ
اهل‌سنت در نخستین مسلمان‌بودن
حضرت علی (علیه‌السّلام) بین علمای متقدم اهل‌سنت
اجماع و اتفاق نظر وجود دارد. همچنین در منابع روایی
اهل‌سنت از طریق
عایشه از
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) روایت صحیح‌السندی نقل شده که
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را نخستین
مسلمان معرفی می‌کند.
بدون در نظر داشتن روایاتی که در منابع
اهل سنت آمده، اگر اقوال علمای بزرگ آنها را بررسی کنیم، به دست می‌آید که آنها بر نخستین مسلمان‌بودن
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) اجماع دارند.
حاکم نیشابوری می‌گوید: در میان اصحاب تاریخ اختلافی نیست که در این که امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) نخستین
مسلمان است.
ولا اعلم خلافا بین اصحاب التواریخ ان علی بن ابی طالب رضی الله عنه اولهم اسلاما
من در میان مورخان مخالفی نمی‌شنام در اینکه
علی بن ابی‌طالب اولین مسلمان است.
سیوطی در کتاب «
تاریخ الخلفاء»، نیز ادعای اجماع در این‌باره را نقل کرده است: وعلی رضی الله عنه احدالعشرة المشهود لهم بالجنة... وهو اول خلیفة من بنی‌هاشم وابو السبطین اسلم قدیما بل قال ابن عباس وانس وزید بن ارقم وسلمان الفارسی وجماعة انه اول من اسلم ونقل بعضهم الاجماع علیه.
(امیرمؤمنان) علی که
خداوند از او راضی باشد، یکی از ده نفری است که به
بهشت بشارت داده شده است... او نخستین خلیفه از
بنی‌هاشم و پدر دو نوه
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و از اولین مسلمانانی است که در همان ابتدا اسلام آورد؛ بلکه
ابن‌عباس،
انس،
زید بن ارقم،
سلمان فارسی و گروهی گفته‌اند که علی نخستین مسلمان بوده است و برخی نقل کرده‌اند که بر این مطلب اجماع وجود دارد.
ابن‌حجر هیثمی نیز شبیه عبارت سیوطی را نقل کرده و می‌نویسد: الفصل الاول فی اسلامه وهجرته وغیرهما، اسلم رضی الله عنه وهو ابن عشر سنین وقیل تسع وقیل ثمان وقیل دون ذلک قدیما بل قال ابن عباس وانس وزید بن ارقم وسلمان الفارسی وجماعة انه اول من اسلمونقل بعضهم الاجماع علیه.
بنابراین، در نخستین مسلمان بودن حضرت علی (علیه‌السّلام) بین علمای متقدم اهل سنت اجماع و اتفاق نظر است.
تعدادی از علمای اهل سنت تصریح کرده‌اند که نظریه نخستین مسلمان بودن امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) نظریه اکثر علماء است:
ابن‌عبدالبر (متوفای ۴۶۳هـ) در کتاب «
الدرر» می‌نویسد
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) اولین مسلمان در نزد اکثر اهل علم است: وهما اول من اسلم عند اکثر اهل العلم.
آن دو تن (خدیجه و علی) در نزد اکثر اهل علم از جمله نخستین مسلمانان هستند.
وی در جای دیگر می‌نویسد: واختلف فی الاول منهما فروی عن حسان بن ثابت وابراهیم النخعی وطائفة ابو بکر اول من اسلم والاکثر منهم یقولون علی وقد ذکرنا القائلین بذلک والآثار الواردة فی بابه من کتاب الصحابة.
درباره نخستین مسلمان‌بودن علی و ابوبکر، اختلاف شده است. از
حسان بن ثابت و
ابراهیم نخعی و گروهی روایت شده است که ابوبکر نخستین مسلمان است، اما اکثر آنها می‌گویند که علی (علیه‌السّلام) نخستین فرد مسلمان است. ما در کتاب «
الصحابه» نام قائلین این مطلب و نقلهای وارده در این زمینه را آورده‌ایم.
ابن‌اثیر جزری (متوفای۶۳۰هـ) نیز پس معرفی نسبی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) می‌نویسد: عَلیّ بنُ اَبی طالب بن عَبْد المُطَّلِب بنِ‌هاشم بن عبد مناف بن قصیّ بن کلاب ابن مرة بن کعب بن لؤی القرشی الهاشمی. ابن عم رسول الله، ...
وهو اَوّل الناس اِسلاماً فی قول کثیر من العلماءِ علی ما نذکره.
علی نخستین مسلمان در نظریه بسیاری از علماء است که بنابر آنچه ما بیان می‌کنیم.
ابن ابی‌الحدید معتزلی (متوفای۶۵۵ هـ) در
شرح نهج‌البلاغه، درباره سخن امیرمؤمنان که خودش را پیشگام‌ترین مسلمان معرفی کرده، سؤالی را مطرح کرده است که این گفتار حضرت با نظریه گروهی که ابوبکر و
زید بن حارثه را سابق در
اسلام می‌دانند، در تعارض است.
آنگاه در پاسخ می‌گوید: اکثر
اهل حدیث و محققان سیره‌نویس، روایت کرده‌اند که علی نخستین مسلمان است: المسالة السادسة: ان یقال: کیف قال: وسبقت الی الایمان، وقد قال قوم من الناس: ان ابا بکر سبقه، وقال قوم: ان زید بن حارثة سبقه؟ والجواب: ان اکثر اهل الحدیث واکثر المحققین من اهل السیرة رووا انه (علیه‌السّلام) اول من اسلم.
ابن ابی‌الحدید در جای دیگر می‌نویسد: ولا ریب ان الصحیح ما ذکره ابو عمر ان علیاً (علیه‌السّلام) کان هو السابق، وان ابا بکر هو اول من اظهر اسلامه، فظن ان السبق له.
بدون شک صحیح همان چیزی است که
ابوعمر آن را ذکر کرده و آن اینکه علی (علیه‌السّلام) سابق در اسلام بوده است و ابوبکر نخستین کسی بوده که اسلامش را ظاهر کرده و گمان بر این شده است که او سابق در اسلام بوده است.
ایشان پس از اینکه درباره روایات سابق بودن زید صحبت کرده، این‌گونه نتیجه‌گیری کرده است: فدل مجموع ما ذکرناه ان علیاً (علیه‌السّلام) اول الناس اسلاماً، وان المخالف لذلک شاذ، والشاذ لا یعتد به.
مجموع آنچه را ما ذکر کردیم دلالت دارد بر این که علی نخستین مسلمان است و نظر مخالف آن شاذ و نادر است و قول شاذ مورد اعتنا نیست.
ابن‌حجر عسقلانی (متوفای ۸۵۲هـ) نیز می‌نویسد: علی بن ابی طالب بن عبد المطلب بن‌هاشم بن عبد مناف القرشی الهاشمی ابو الحسن اول الناس اسلاما فی قول کثیر من اهل العلم.
علی بن ابی‌طالب... طبق قول بسیاری از اهل علم، نخستین مسلمان است.
دولابی در کتاب «
الذریة الطاهرة النبویه» روایت را با این سند معتبر نقل کرده است: حدثنا احمد بن یحیی الاودی حدثنا ابو نعیم ضرار بن صرد التمیمی حدثنا عبدالکریم ابو یعفور عن جابر عن ابی الضحی عن مسروق عن عائشة قالت حدثتنی فاطمة قالت قال لی رسول الله صلی الله علیه وسلم زوجک اعلم الناس علما واولهم اسلاما وافضلهم حلما.
عایشه می‌گوید:
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) فرمود:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به من فرمود: همسر تو، داناترین مردم از جهت علم، نخستین آنها از نظر اسلام‌آوردن و برترین آنها از نگاه حلم و بردباری است.
این روایت از نظر
سند حسن است برای اثبات این مطلب، راویان سند را بررسی می‌نماییم:
ذهبی پس از معرفی این راوی، بر ثقه بودن او تصریح کرده است: احمد بن یحیی الاودی ابو جعفر العابد... وعنه النسائی والبزار وابن عقدة ثقة مات ۲۶۴ س.
احمد بن یحیی ادوی... از
نسائی و
بزار و
ابن‌عقده روایت نقل کرده و ایشان ثقه است.
مزی در «
تهذیب الکمال»، توثیقات ابن‌حبان و نسائی را درباره او ذکر می‌کند: س: احمد بن یحیی بن زکریا الاَودِیّ، ... قال ابو حاتم: ثقة. وَقَال النَّسَائی: لا باس به.
احمد بن یحیی ادوی. . ابو حاتم گفته: وی موثق است و نسائی گفته: روایت او اشکالی ندارد.
ابن‌حجر عسقلانی نیز او را توثیق کرده و می‌نویسد: احمد بن یحیی بن زکریا الاودی ابو جعفر الکوفی العابد ثقة...
ابن‌حجر هیثمی نیز در ذیل روایتی، وی را فردی مورد وثوق و اطمینان می‌داند: احمد بن یحیی الاودی وهو ثقة.
این راوی را برخی علمای رجال اهل سنت تضعیف و برخی توثیق کرده‌اند.
ابن‌جزری در توثیق وی می‌نویسد: ج ضرار بن صرد بن سلیمان ابو نعیم التمیمی الکوفی ثقة صالح.
ضرار بن صرد... ثقه و صالح است.
مزی نیز می‌نویسد: وَقَال ابو احمد بن عدی: وضرار بن صرد هذا من المعروفین بالکوفة، وله احادیث کثیرة، وهو من جملة من ینسب الی التشیع بالکوفة.
ابواحمد بن عدی گفته: ضرار بن صرد از معروفین در
کوفه بوده و روایات زیادی دارند و او از جمله کسانی است که در کوفه به
شیعه منسوب است.
اما بقیه علمای منصف دیگر، روایات او را تصحیح کرده‌اند.
حاکم نیشابوری در جای جای کتاب «
المستدرک علی الصحیحین» تمام روایات وی را تصحیح کرده است. به عنوان نمونه:
نیز روایاتش را از جمله این روایت را تصحیح کرده است: حدثنا ابوبکر عبدالله بن یحیی الطلحی وابو القاسم بن ابی حصین قالا ثنا ابو حصین محمد بن الحسین الوادعی ثنا ضرار بن صرد ثنا عبد العزیز الدراوردی عن صفوان بن سلیم عن عبدالله بن سلیمان الاغر عن ابیه عن ابی هریرة قال رسول الله صلی الله علیه وسلم (ان الله یبعث ریحا من الیمن هی الین علی المؤمن من الحریر فلا یبقی احد فی قلبه مثقال ذرة من ایمان الا قبضته) صحیح.
نووی در کتاب «
تهذیب الاسماء واللغات»، سخن
ابن ابی‌حاتم درباره صدوق دانستن وی نقل کرده است: ضرار بن صرد مذکور.... وقال ابن ابی حاتم هو صاحب قران وفرائض صدوق...
ضرار بن صرد... ابن ابی‌حاتم گفته: وی صاحب
قرآن و فرائض و شخص راستگو است.
شمس‌الدین ذهبی در مورد این راوی دچار تناقض‌گویی شده است. در روایت مدح ابوبکر با اینکه «ضرار بن صرد» در سند آن وجود دارد، در تعلیقه «المستدرک علی الصحیحین» می‌گوید: «م» یعنی این روایت بنابر شروط
مسلم بن حجاج نیشابوری (نویسنده صحیح مسلم)، صحیح است:
اما در روایتی که در مدح
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) است و حاکم نیشابوری آن را صحیح می‌داند، ذهبی طاقت نمی‌آورد و در ذیل آن می‌گوید: «بل هو فیما اعتقده من وضع ضرار». «بلکه اعتقاد من این است که این روایت را ضرار بن صرد جعل کرده است.
ابن‌حبان اسم وی را در کتاب «
الثقات» آورده و نشانگر این است که این راوی از نظر ایشان موثق است: عبد الکریم بن یعفور الجعفی ابو یعفور یروی عن عروة بن عبدالله بن عبدالله روی عنه قتیبة بن سعید.
شهروزی در کتاب «صیانة صحیح مسلم من الاخلال والغلط وحمایته من الاسقاط والسقط»، از سه فرد که به کنیه ابویعفور مشهور است، نام برده و در پایان همه را موثق می‌داند: ابو یعفور عن الولید بن العیزار قلت ابو یعفور هذا ینبغی ان یکون ابا یعفور الاصغر وهو عبد الرحمن بن عبید نسطاس البکائی الثعلبی بالثاء المثلثة واسکان العین وابو یعفور الاکبر یروی عن ابن عمر وانس وکثیر لم یرو عنهم ابو یعفور الاصغر واسمه وقدان ویقال فیه واقد ووقدان اکثر وکانه لقب ولهم ابو یعفور آخر ثالث واسمه عبد الکریم بن یعفور الجعفی البصری روی عنه قتیبة ویحیی بن یحیی وغیرهما وآباء یعفور هؤلاء کلهم ثقات والله اعلم.
ابویعفور از
ولید بن عیزار نقل کرده است. می‌گویم: این ابویعفور شایسته است که ابویعفور اصغر باشد و او عبدالرحمن بن عبید نسطاس بکائی ثعلبی با «ثاء» سه نقطه و سکون «عین» است.
ابویعفور اکبر، از
ابن‌عمر،
انس و بسیاری دیگر روایت می‌کند و ابویعفور اصغر از وی روایت نکرده و اسم او «وقدان» است که «واقد» هم گفته می‌شود و «وقدان» بیشتر می‌گویند که گویا لقب اوست.
ابویعفور سومی نیز وجود ارد که اسم وی عبدالکریم بن یعفور جعفی بصری است و از او، قتیبه،
یحیی بن معین، و غیر آنها روایت کرده‌اند. همه آنها (ابویعفور) موثق هستند. و
خدا داناتر است.
ایشان نیز از سوی علمای اهل سنت توثیق و مدح دارد. ذهبی در کتاب «
الکاشف» می‌نویسد: جابر بن یزید الجعفی عن ابی الطفیل والشعبی وعنه شعبة والسفیانان من اکبر علماء الشیعة وثقه شعبة...
جابر بن یزید جعفی... از بزرگان علمای شیعه است و شعبه وی را توثیق کرده است.
مزی نیز در کتاب «تهذیب الکمال توثیقات علمای اهل سنت همانند:
سفیان ثوری،
شعبه،
زهیر بن معاویه و وکیع را درباره او آورده است: د ت ق: جابر بن یزید بن الحارث بن عبدیغوث بن کعب بن الحارث بن معاویة بن وائل بن مرئی بن جعفی الجعفی، ....
قال ابونعیم، عن سفیان الثوری: اذا قال جابر: حَدَّثَنَا، واخبرنا فذاک.
وَقَال عبد الرحمن بن مهدی، عن سفیان: کان جابر ورعا فی الحدیث، ما رایت اورع فی الحدیث منه. وَقَال اسماعیل بن علیة، عن شعبة: جابر صدوق فی الحدیث. وَقَال یحیی بن اَبی بکیر، عن شعبة: کان جابر اذا قال: حَدَّثَنَا، وسمعت، فهو من اوثق الناس.
وَقَال یحیی بن اَبی بکیر ایضا، عن زهیر بن معاویة: کان اذا قال: سمعت، اوسالت، فهو من اصدق الناس. وَقَال علی بن محمد الطنافسی، عن وکیع: مهما شککتم فی شئ، فلا تشکوا فی ان جابرا ثقة.
سفیان ثوری: زمانی که جابر بگوید: برای فلانی روایت کرد و یا خبر داد، همان است و بس (یعنی سخن او درست است) به نقل عبدالرحمن بن مهدی سفیان گفته: جابر در روایت پرهیزگار بود و کسی را با تقواتر از او در روایت ندیدم.
اسماعیل بن علیه نیز از شعبه نقل کرده که جابر در روایت راستگو است. و به نقل یحی بن ابی‌بکیر شعبه گفته است: جابر وقتی حدثنا و سمعت بگوید: او از موثق‌ترین مردم است.
یحیی بن ابی‌بکیر از زهیر بن معاویه نیز همان سخن فوق را نقل کرده است.
وکیع گفته است: هر زمان در چیزی شک کردید، در ثقه بودن جابر شک نکنید.
اسم این راوی،
مسلم بن صبیح و کنیه‌اش «ابو الضحی» است. به تصریح علمای اهل سنت وی از روایان
بخاری و
مسلم و موثق است.
بخاری کلاباذی اسم وی را در زمره راویان بخاری آورده و می‌نویسد: مسلم بن صبیح ابو الضحی مولی لآل سعید بن العاص القرشی الکوفی... سمع ابن عباس ومسروقا...
مسلم بن صبیح، کنیه‌اش ابوالضحی غلام
آل‌سعید بن عاص قرشی کوفی است... از
ابن‌عباس و
مسروق روایت شنده است.
ابوبکر اصفهانی نیز او را در شمار راویان مسلم آورده: مسلم بن صبیح القرشی العطار الکوفی ابو الضحی مولی لآل سعید بن العاص ویقال مولی لهمدان روی عن مسروق...
تا اینجا ثابت شد که وی از روایان بخاری و مسلم است. علمای رجال اهل سنت بر وثاقت وی نیز تصریح کرده‌اند و ابن‌حجر عسقلانی پس از معرفی، توثیقات را این گونه آورده است: ع الستة مسلم بن صبیح الهمدانی مولاهم ابو الضحی الکوفی العطار... روی عن النعمان بن بشیر وابن عباس وابن عمر وشتیر بن شکل ومسروق بن الاجدع...
قال بن معین وابو زرعة ثقة وذکره بن حبان فی الثقات قال بن سعد مات فی خلافة عمر بن عبد العزیز قلت تتمة کلامه وکان ثقة کثیر الحدیث... وقال النسائی ثقة. . وقال العجلی تابعی ثقة.
علامت (علیه‌السّلام) اشاره به این است که این شخص راوی (صحاح سته) است....
ابن‌معین و
ابوزرعه گفته‌اند: وی ثقه است. ابن‌حبان او را در کتاب «الثقات» آورده.
ابن‌سعد گفته: وی در زمان خلافت
عمر بن عبد العزیز وفات کرده. تتمه کلامش این است که او موثق و روایات فراوان دارد. نسائی گفته: وی ثقه است.
عجلی گفته: وی تابعی و موثق است.
ذهبی از رجال‌شناسان اهل سنت پس از معرفی، به توثیق ایشان تصریح کرده است: ابو الضحی: مسلم بن صبیح القرشی الکوفی مولی آل سعید بن العاص سمع ابن عباس وابن عمر والنعمان بن بشیر ومسروقا وغیرهم... وکان من ائمة الفقه والتفسیر ثقة حجة.
ابوالضحی: مسلم بن صبیح قرشی... از پیشوایان فقه و تفسیر و موثق و حجت بود.
ابن‌حجر عسقلانی درباره او می‌نویسد: مسروق بن الاجدع بن مالک الهمدانی الوادعی ابو عائشة الکوفی ثقة فقیه عابد مخضرم...
مسروق بن اجدع بن مالک همدانی وداعی، کنیه‌اش ابوعایشه و از اهل کوفه است. وی شخص موثق،
فقیه و عابد است و
زمان جاهلیت و
اسلام را درک کرده بود.
مسروق بن الاجدع الهمدانی الوادعی، ابو عائشة الکوفی، وهو مسروق بن الاجدع بن مالک بن امیة بن عَبد الله بن مر بن سلمان. .
وَقَال اسحاق بن منصور، عن یحیی بن مَعِین: ثقة لا یسال عن مثله.
وَقَال العجلی: کوفی، تابعی، ثقة، وَقَال محمد بن سعد: کان ثقة، وله احادیث صالحة.
مسروق بن اجدع همدانی وداعی، کنیه‌اش ابوعایشه کوفی، همان مسروق بن اجدع بن مالک بن امیه بن عبدالله... است.
اسحاق بن منصور از
یحیی بن معین نقل کرده که وی ثقه است و از همانند او در توثیقش سؤال نمی‌شود. عجلی گفته: وی از اهل کوفه، تابعی و موثق بوده است. محمد بن سعد گفته: او ثقه است و روایات خوبی دارد.
آخرین فردی که روایت را از
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نقل کرده،
عایشه است و او نیز از نظر اهل سنت موثق و بی نیاز از توثیق می‌باشد و حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیز که جایگاه ویژه خود را در میان
شیعه و اهل سنت دارند. و در نتیجه سند این روایت معتبر است.
ابن‌عساکر دمشقی این روایت را با دو سند دیگر ارائه می‌کند: اخبرنا ابوالقاسم عبد الصمد بن محمد بن عبدالله انا ابو الحسن علی بن محمد بن احمد بن محمد بن موسی قال نا احمد بن محمد بن سعید بن عقدة نا احمد بن یحیی واحمد بن موسی بن اسحاق قالا نا ضرار بن صرد نا عبد الکریم بن یعفور عن جابر عن ابی الضحی عن مسروق عن عائشة قالت حدثتنی فاطمة ابنة محمد ان النبی صلی الله علیه وسلم قال لها زوجتک اعلم المؤمنین علما واقدمهم سلما وافضلهم حلما.
اخبرناه ابو القاسم الشحامی انا ابو الحسن عبید الله بن محمد بن اسحاق انا ابراهیم بن عبدالله بن محمد بن خرشید قوله نا ابو سعید احمد بن محمد بن زیاد بن بشر ابن الاعرابی ناابو عبدالله یحی بن ابراهیم بن محمد بن کثیر الزهری القاضی نا ضرار بن صرد نا المعتمر بن سلیمان التیمی قال نا عبد الکریم بن یعفور الجعفی نا جابر عن ابی الضحی عن مسروق عن عائشة قالت حدثتنی فاطمة بنت محمد صلی الله علیه وسلم ان النبی صلی الله علیه وسلم قال زوجتک اعلم المؤمنین علما واولهم سلما وافضلهم حلما.
طریق این روایات یکی است که از عایشه از حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نقل شده ولی راویان سند آن متفاوت است. برای اثبات اعتبار این روایت تنها سند اول را بررسی کردیم و در نهایت همه راویان از نظر علمای رجال اهل سنت موثق هستند و روایت معتبر است.
موسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «از نظر اکثر علمای اهل سنت نخستین مسلمان چه کسی می باشد؟». موسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا اجماعی بر اولین مسلمان بودن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در بین علمای اهل سنت وجود دارد؟». موسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا روایت معتبر از طریق عایشه بر اولین مسلمان بودن حضرت علی (ع) نقل شده است؟».
