نضرة الاغریض فی نصرة القریض (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نضرة الاغریض فی نصرة القریض»، اثر
مظفر بن فضل علوی، با تحقیق و تصحیح دکتر
نهی عارف الحسن، پیرامون
شعر، فضایل، محسنات و محدودیت‌های آن تدوین شده است.
کتاب، به
زبان عربی و در حدود
قرن ششم و هفتم هجری نوشته شده و در سال ۱۱۴۰ ق، تصحیح و بدین شکل ارائه گردیده است. کتاب، به سفارش ابن علقمی، وزیر
معتصم بالله، آخرین
خلیفه عباسی، نوشته و به وی تقدیم شده است. وجود بسیاری از اشعار عصر
جاهلیت و در مواردی نیز
اشعارصدر اسلام در کتاب، باعث اهمیت آن شده است. کتاب، با دو مقدمه شارح و مؤلف آغاز و مطالب، در پنج فصل، ارائه شده است. شارح، معتقد است که با تدبر و نگاه دقیق به مباحث کتاب، می‌توان به این نکته پی برد که نویسنده شدیدا تحث تاثیر «
ابن رشیق» در کتاب «
العمدة» می‌باشد، زیرا ابواب کتاب، تماما در «العمدة» آمده و اسلوب، شواهد و حکایات ذکر شده در هر دو کتاب، همانند یک دیگر است. به اعتقاد وی، حتی می‌توان چنین ادعا کرد که کتاب مظفر، تلخیص کتاب ابن رشیق می‌باشد. وی، در حواشی کتاب، به بسیاری از این مواضع تشابه شدید، اشاره کرده و معتقد است تنها تفاوت میان این دو کتاب، مناقشات و استدلالاتی می‌باشد که ابن رشیق آنها را در کتاب خویش آورده، ولی مظفر از ذکر آنها، خودداری نموده است. اسلوب پی در پی آوردن مطالب و تنظیم و تقریر مباحث و دسته بندی کردن آنها، در نزد مؤلف، بر اسلوب اشکال و مناقشه، غلبه دارد؛ بدین معنا که وی اکثرا به نقل و روایت اشعار دیگران (که گاه، سبک و فاقد ویژگی‌های شعر خوب است)، بسنده نموده و نقد یا اشکالی بر آنها وارد نکرده است.
۱. در مقدمه شارح، پس از بیان شرح حال مختصری از نویسنده، به عناوین فصول، ارزش و اهمیت کتاب، ویژگی‌های آن، مصادر مورد استفاده نویسنده و نسخ موجود کتاب، اشاره شده است. مقدمه مؤلف، به ذکر انگیزه تالیف و اشاره به موضوع فصول، اختصاص یافته است.
۲. فصل اول، در رابطه با وصف، احکام، احوال و اقسام شعر می‌باشد. نویسنده، در ابتدا، پیرامون اشتقاق لفظ شعر و علت تسمیه آن به «القریض» بحث نموده و شعر را به «الفاظ منظومی که
دلالت بر معانی مفهومی دارند» و «الفاظ منضودی که دلالت بر معانی مقصود می‌نمایند»، تعریف کرده است. در ادامه، پیرامون تفسیر آیه شریفه: «و الشعراء یتبعهم الغاوون» « (
پیامبراسلام شاعر نیست؛) شاعران کسانی هستند که گمراهان از آنان پیروی می‌کنند.»
و نیز احادیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم که در رابطه با شعر می‌باشند، بحث شده است.
نحو،
بلاغت،
فصاحت،
حقیقت و
مجاز،
صنعت و مصنوع،
قافیه، اقامه
وزن،
اشاره،
کنایه،
موازنه،
تجنیس،
طباق،
تصدیر،
التفات،
استطراد،
تقسیم،
تسهیم،
ترصیع،
تردید،
مقابله،
استثناء،
ایغال،
استعاره،
تشبیه،
متابعه،
تضمین،
تجاهل عارف،
سرقت و نقد، از جمله صناعاتی است که در این فصل، مفصلا مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. شمول و گستردگی مباحث مطرح شده در این فصل و نیز پرداختن نویسنده به تمام آنچه در فهم و
درک زیبایی‌های
شعر عربی از جمله
حد شعر،
عروض،
قافیه،
عیوب،
جوازات، ضروریات شعر و... لازم است، باعث غنا و ارزش مندی هرچه بیشتر کتاب گردیده است؛ به گونه‌ای که می‌توان این فصل را کتابی مستقل در نظر گرفت.
۳. فصل دوم، پیرامون بیان امور جایز یا غیر جایزی است که شاعر باید در هنگام سرودن شعر عربی، آنها را مد نظر داشته باشد و مراعات نماید. از جمله اموری که شاعر مجاز به استعمال آنها نمی‌باشد عبارتند از:
۱. استفاده از لحنی که
عرب آن را استعمال نمی‌کند؛
۲. تقدیم، تاخیر و فصل بدون مورد؛
۳.
اقواء در قافیه؛
۴.
اکفاء که عبارت است از اختلاف حرف روی؛
۵. سناد که اختلاف حرکت حرف قبل از حرف روی است؛
۶. کسره دادن نون جمع؛
۷. صرف کردن کلمه‌ای که قابل صرف کردن نیست؛
۸. قصر ممدود و مد مقصور
و...
۴. فصل سوم، در رابطه با فضیلت و منافع شعر بوده و در آن، پیرامون تاثیر
شعر در
روح و جان آدمی نیز مفصلا بحث شده است.
۵. در فصل چهارم، سخن کسانی که به مدح یا ذم شعر سرودن پرداخته‌اند، مورد بحث قرار گرفته است.
۶. آخرین فصل، پیرامون بیان و بررسی مواردی است که شاعر باید از آنها اجتناب نموده و بدان‌ها نپردازد که برخی از آنها عبارتند از:
سفسطه در کلام، استفاده از الفاظ سخیف، لغات وحشی و نامانوس، تشبیهات دروغین، اشارات مجهول، اوصاف بعید، اختصار در موضع بسط و بالعکس و...
۱. بنا و ساختار آن: کتاب، دارای تقسیم بندی و فصول واضحی است که با یک دیگر تداخل نداشته و خواننده به راحتی می‌تواند آنچه را که در پی آن است، بیابد.
۲. شمول و فراگیری آن: مباحث کتاب، تلخیص جامعی است از بسیاری از کتبی که پیرامون فن
بلاغت، مقومات و فنون شعر نوشته شده‌اند.
۳. غنای مواد ادبی آن: کتاب، دربردارنده بسیاری از اشعار شعرای معروف و حکایات ادبی زیبا و نادری است که از مصادر معروفی اخذ گردیده و نکته درخور توجه این جاست که بسیاری از این منابع و مصادر، امروزه در دست نمی‌باشند. نویسنده، از شواهد شعری فراوانی که از شعرای بزرگی همچون
امرؤ القیس،
المتنبی،
طرفه،
ابو تمام،
زهیر،
فرزدق،
اعشی،
نابغه،
جریر،
حسان،
عنتره،
ابو نواس و... می‌باشند، استفاده شایانی نموده است. از جمله مصادر و منابع مهمی که نویسنده، در تدوین اثر خویش از آنها بهره برده است (بعد از کتاب «العمدة» ابن رشیق)، می‌توان از کتاب «
نقد الشعر»
قدامه، «
حلیة المحاضرة»
حاتمی و «
عیار الشعر»
ابن طباطبا نام برد.
وی، هم چنین در نقل قصص و حکایات قدیمی، همچون
حکایت‌ام جندب،
الحطیئة،
الزبرقان،
بنی انف الناقة و
بنی العجلان و... از کتاب «
تاریخ الادب» استفاده نموده است.
فهرست
آیات قرآنی،
احادیث نبوی،
امثال، شواهد شعری، انصاف ابیات،
اعلام،
اماکن و
شهرها،
طوایف و
قبایل، ایام و وقایع و تصویبات مذکور در متن، مصادر و مراجع مورد استفاده مصحح و فهرست محتویات، در انتهای کتاب آمده است. پاورقی‌ها توسط مصحح نوشته شده و در آنها علاوه بر ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارات مشکل متن با استفاده از کتب ادبی و لغوی، شکل کامل روایات و آیات قرآنی که در متن به آنها اشاره شده، به همراه نام سوره و شماره آیه و نیز مصادر حدیثی، ذکر گردیده است. کتاب، دارای هشت
نسخه خطی بوده که همگی متعلق به
قرن دهم هجری به بعد می‌باشند. در مواردی که مصحح، معنای بیت یا روایتی را به وضوح درنیافته است، از تفسیر یا معنا کردن آن خودداری نموده و خواننده را به منبع اصلی، ارجاع داده است. وی، هم چنین دقت زیادی در نسبت دادن ابیات به صاحبان اصلی آنها داشته و در مواری نیز که شعری به اشتباه به شاعری منسوب گردیده، آن را تذکر داده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
