• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نوراللّه اصفهانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



در ۱۲۷۸ ق. پنجمین فرزند آقا محمد باقر مسجد شاهی (فقیه نامور اصفهان) دیده به جهان گشود و خاندان رازی را در شادمانی فرو برد. مجتهد گرانپایه شهر، نوزاد نیکبخت این سال را مهدی نامید. مهدی که بعدها به «نورالله» شهرت یافت در سایه عنایتهای ربّانی روزگار کودکی را پشت سرگذاشت و رفته رفته در شمار دانش‎آموزان جای گرفت او از محضر ملا محمد نقنه‌ ای بهره برد و سپس در محفل علمی پدر حضور یافت.
مهدی در ۱۲۹۵ ق. راه عراق پیش گرفت
[۱] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، سید مصلح الدین مهدوی، ج ۲، ص ۱۱ و ۱۷.
تا اندوخته‎های علمی‎اش را ژرفا بخشد و تجربه‎های عرفانی‎اش را به کمال رساند. او چندی در نجف اقامت گزید و سرانجام مراد خویش را در سامرّا یافت. به آن دیار الهی کوچید و در شمار شاگردان مرجع پاک رأی شیعه حضرت آیة الله میرزا محمد حسن شیرازی جای گرفت.
سرور دانش پژوهان اصفهان در این شهر از محضر فقیه فرزانه حضرت حاج میرزا حبیب الله رشتی نیز کامیاب شد
[۲] . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، موسی نجفی، ص ۲۸.
و تا ۱۲۹۹ ق. در حریم ملکوتی کاظمین به دانش اندوزی پرداخت. در ماههای پایانی این سال برادر ارجمندش آقا محمد تقی همراه گروهی از مؤمنان و دانشوران ایرانی در راه زیارت خانه خدا به سامرا رسیدند نورالله فرصت را غنیمت شمرد و در رکاب برادر مجتهدش رهسپار حجاز شد.
[۳] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۷.





سفر حج با همه خاطرات شیرینش شتابان پایان رفت و سرور جوانان سپاهان دیگر بار به کتابها و نوشته‎هایش پیوست تا در سامرا فارغ از وابستگی‎ها و دغدغه‎های روزگار به درس و پژوهش بپردازد. ولی دریغ که چرخ چنین نمی‎پسندید. پدر دانشورش در شامگاه تاسوعا ی ۱۳۰۱ ق. به کربلا رسید، سپس به نجف شتافت، نزدیک آرامگاه علامه شیخ جعفر کاشف ‌الغطا جایگاهی برای دفن پیکر خویش برگزید و سرانجام در شب پنجشنبه پنجم صفر ۱۳۰۱ ق. دیده از جهان فروبست.
[۴] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۳۱۳.

هر چند از دست دادن پدری چنان گرانمایه بر گوهر یگانه‌ سپاهان دشوار و جانکاه بود، عطش آموختن و تحقیق را در وی شعله‎ورتر ساخت. او می‎دانست که هیچ چیز مانند دانش و پرهیزگاری روان پدر را آرامش نمی‎بخشد. پس با انگیزه‎ای قوی‎تر به تلاش پرداخت. تلاشهای شبانه روزی آن دانشجوی روشن بین سرانجام در حدود ۱۳۰۴ هجری ق. به بار نشست و او در شمار دانشمندان و فقهیان جای گرفت.
بدین ترتیب استادان بزرگی چون حضرات آیات عظام میرزا محمد حسن شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی، محمد طه نجف، سید صدرالدین کاظمینی، میرزا حسین بن میرزا خلیل تهرانی و سید محمد کاظم طباطبایی یزدی مرتبه علمی‎اش را ستودند و او را از گواهی اجتهاد و روایت
[۵] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۷ و ۱۸.
بهره‎مند ساختند.



۱۳۰۴ هجری ق برای سپاهان نشینان سالی فراموشی ناشدنی بود. در یکی از روزهای این سال خجسته حاج آقا نورالله مجتهد پرتوان و روشن بین خاندان رازی به زادگاهش گام نهاد
[۶] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱.
و در آن دیار ایمان پرور به تدریس پرداخت. تدریس و تربیت دانش پژوهان تا حدود ۱۳۰۷ ق. ادامه یافت. در این سال اقدام بی‎شرمانه گروهی از با بیان سده در توهین به مقدسات مسلمانان و ترویج انحراف و بی‎دینی در میان ناآگاهان جامعه کاسه صبر رهبران مذهبی شهر را لبریز ساخت. مردم مؤمن به اشاره فقیهان بیدار پیروان باب را از سده بیرون کردند.
با بیان از دربار یاری جستند و شاه فرمان داد تا آن گروه تبهکار تحت حمایت نیروهای دولتی قرار گیرند. بنابراین مفسدان در سایه سرنیزه‎های قوای انتظامی به سمت سده حرکت داده شدند تا در لانه‎های خویش استقرار یابند. مؤمنان به رهبری حاج سید محمد رحیم - آقا سدهی - ندای آقا محمد تقی نجفی را لبیک گفتند، به خیابانها گام نهادند و به رویارویی با مفسدان پرداختند. در این درگیری هفت تن جان باختند و بابیان گریختند. کارگزاران حکومت شرح رخداد را به تهران گزارش کردند و اندکی بعد آقا نجفی همراه برادرانش شیخ محمد تقی ثقة الاسلام و حاج آقا نورالله به تهران فرا خوانده شد.
[۷] . آگهی شهان از کار جهان، حاج میرزا حسن خان جابری انصاری، بخش سوم، ص ۸۸.




مسافرت دانشوران بزرگ سپاهان به مرکز حکومت قاجار دو ماه به درازا کشید. مردم پایتخت به پیشوازشان شتافتند و ناصرالدین شاه را با ناکامی روبرو ساختند. شاه که حضور برادران فقیه اصفهان و اقامه نماز جماعت آقا نجفی در مسجد سید عزیزالله را به سود خویش نمی‎دید از در دوستی درآمد و پس از شش ماه آنها را به اصفهان بازگرداند.
[۸] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۰۷ - ۴۱۱.

البته این تنها رویارویی برادران روشن بین خاندان با ناصرالدین شاه به شمار نمی‎آید. در پنجشنبه بیست و هشتم رجب ۱۳۰۸ ق. امتیاز خرید و فروش تنباکو و توتون کشور به مدت پنجاه سال در انحصار یک کمپانی انگلیسی قرار گرفت. شیران بیدار بیشه سپاهان یکباره به خروش آمدند. آقا محمد تقی نجفی با همکاری برادران گرانقدرش حاج آقا نورالله و آقا محمدعلی و دیگر دانشوران شهر تنباکو را تحریم کردند و مردم را به اعتراض فرا خواندند.
[۹] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۳۹ - ۴۴۰.

در پی این اقدام قلیان در همه جا کنار گذاشته شد. روحانیان شهر به رهبری آقا نجفی تلگرافی به دربار ارسال کرده، خواستار لغو پیمان تنباکو شدند. ناصرالدین شاه که فرزندان شیخ محمد باقر را سبب همه آشوبها و بیگانه ستیزی‎ها می‎دانست ضمن ارسال تلگرافی به آقا نجفی وی را چنین تهدید کرد:
« ... بی‎جهت عالم آسوده را آشفته نکنید و مردم با خون خودبازی نکنند و آسوده مشغول دعاگویی و رعیتی باشند.»
[۱۰] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۴۷.

آقا نجفی بی‎آنکه از تهدید شاه بهراسد به اعتراض ادامه داد و سرانجام با اوج‎گیری خیزیش مردم، ظل السلطان گروهی از مؤمنان و روحانیان شهر را تبعید کرد. تبعیدشدگان به اشاره آقا نجفی راه سامرا پیش گرفتند و با بازگویی حوادث کشور نزد مرجع بزرگ شیعه، زمینه فتوای مشهور تحریم تنباکو را فراهم آوردند.



در سال ۱۳۲۰ ق. حضور کشیش خبره مسیحی «تیزدال» در اصفهان و پخش کتابهای ضد اسلام، حاج آقا نورالله را به چاره‎جویی و حضور فعال در صحنه مبارزات فرهنگی فرا خواند.
[۱۱] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۱۲۲ - ۱۲۴.

او با همکاری برادر بزرگترش فقیه فرزانه آقا نجفی فرهنگ‎سرایی در محله‌ جلفا پدید آورد. این جایگاه مقدس که صفاخانه نام داشت هر ماه نشریه‎ای به نام «الاسلام» منتشر می‎ساخت و مجموعه‌ مناظره‌ های مسلمانان و مسیحیان را در اختیار علاقه‎مندان قرار می‎داد. البته حاج آقا نورالله هرگز به محدوده جغرافیایی ایران نمی‎اندیشید. در نخستین شماره این نشریه چنین می‎خوانیم:
«چون سالهاست دعات عیسویه می‎گفتند که اهل اسلام جواب ما را نمی‎دهند ... از این جهت در غره شهر جمادی الاخر ۱۳۲۰ هجری قمری در اصفهان به امر جناب مستطاب حامی الشریعه الغراء، مروج المله البیضاء، ملاذالانام، مروج الاحکام حجة‌ الاسلام آقای حاج شیخ نورالله ثقه الاسلام - دامت برکاته العالیه - اداره دعوت اسلامیه به نام صفاخانه در محله جلفا دایر شده است ...
امیدواریم کم کم دعات اسلامیه به ممالک خارجه بفرستیم و حجت را بر اهل جهان تمام کنیم.»
[۱۲] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۱۳۹.

تأسیس اداره دعوت اسلامی و انجام مناظره‎های مفصل با کشیشان و روحانیان مذاهب دیگر سرانجام مؤثر واقع شد و یورش نوین فرهنگی باخترنشینان را با شکست روبرو ساخت.



مبارزه فقیهان بلند آوازه ایران (آقا نجفی و حاج آقا نورالله) با استعمار، درباریان وابسته را نگران ساخت. آنها در پی بهانه‎ای بودند تا این رهبران دلسوز را از پیروانشان جدا سازند. سال ۱۳۲۰ ق. زمان پیدایش بهانه‎ای برای این کار بود. دو بازرگان منحرف اصفهان به دست مسلمانان خشمگین کشته شدند
[۱۳] . آگهی شهان از کار جهان، بخش سوم، ص ۱۱۶.
و در پی آن مردم مؤمن یزد بر مفسدان شهرستان یورش برده، گروهی از آنها را هلاک کردند.
[۱۴] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۷۴.
درباریان که از مدتها پیش در پی بهانه‎ای برای دور ساختن رهبران مذهبی اصفهان از مردم شهر بودند، فرصت را غنیمت شمرده، آقا نجفی و حاج آقا نورالله را به تهران فرا خواندند. بدین ترتیب آقا نجفی و حاج آقا نورالله دیگر بار به تهران رفتند و یک سال در آن دیار زیستند. در این مدت مزدوران دربار به پخش شایعه‎ها و تصنیفهای مبتذل شخصیت آسمانی مجتهد بیدار سپاهان را آماج حمله خود قرار دادند.
[۱۵] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۷۴ - ۴۷۵.

سرانجام روزهای ۱۳۲۲ فرا رسید. و دو فقیه گران پایه با سرافرازی و احترام به زادگاه خویش بازگشتند.
[۱۶] . تاریخ اصفهان، حسن انصاری جابری، چاپ سنگی، ص ۱۸۴.




بافروپاشی بنیاد شوکت سی ساله ظل السلطان قدرت در دست انجمن ملی قرار گرفت و حاج آقا نورالله فرمانروای یگانه منطقه شد. انجمن در روزهای شنبه، سه شنبه و پنجشنبه با حضور مردم جلسه داشت و به مشکلات اهالی رسیدگی می‎کرد.
[۱۷] . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۵۳.
آقا نورالله نیروهای مردمی را مسلح کرد تا در صورت لزوم به یاری آیین حق شتابند. از مجموع گزارشهای نگاشته شده در نشریات آن روزگار چنان بر می‎آید که تقة الاسلام آقا نورالله رهبر ملی و مذهبی منطقه اصفهان به شمار می‎آمد و فداییان بی‎شمار همواره در انتظار صدور فرمانش به سر می‎بردند. او با بهره‎گیری از این فرصت مدارس جدید تأسیس کرد، بیمارستانها بنیاد نهاد، در تأمین امنیت شهر و جاده‎های برون شهری بسیار کوشید
[۱۸] . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۶۰ - ۱۶۸.
و امور شهر را به نمایندگان، با کفایت خویش وانهاد.
همه چیز برابر نقشه راهبر انجمن مقدس ملی پیش می‎رفت و مردم دستاورد شیرین فداکاریهای خود و روحانیان را مشاهده می‎کردند که حادثه‎ای ناگوار حاج آقا نورالله را در اندوه فرو برد. در اوایل صفر ۱۳۲۶ ق. سربازان سپاه چهارمحال به سبب دیر کرد دو ساله حقوقشان به کنسولگری روس پناه بردند.
پیشوای روشن بین اصفهان که پناه جویی به بیگانگان را مایه سرافکندگی مسلمانان می‎دانست و آن را تحت هیچ شرایطی درست نمی‎شمرد در برابر این گروه نابخرد ایستاد و خواستار اخراج آنها را از ارتش شد.
[۱۹] . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۹۳.




۱۳۲۶ علاوه بر حادثه تلخ یاد شده، رخداد ناگوار دیگری نیز همراه داشت. محمد علی شاه که هوای خودکامگی در سر می‎پروراند، به رویارویی با مجلسیان پرداخت. حاج آقا نورالله که تنها داروی درد شاه را نمایاندن قدرت مردم به وی می‎دانست، حدود پنجاه هزار رزمنده زیر فرمانش را در تخت پولاد گرد آورد و همایشی بی‎نظیر برگزار کرد. در پی این اقدام انجمنهای گوناگون محلی در چهل ستون چادرها برافراشته، خواستار کناره‎گیری شاه شدند، ولی دریغ که مشروطه خواهان پایتخت از چنین نیرویی بی‎بهره بودند و محمد علی شاه توانست با به توپ بستن مجلس بساط مشروطیت را برچیند.
[۲۰] . تاریخ اصفهان، ص ۱۸۷.

همگام با پیروزی دربار اقبال الدوله کاشی، فرماندار انتصابی دربار نیز دست چپاول گشاد و به یاری معاونش معدل الملک شیرازی شهر را عرصه ترکتازیهای خویش ساخت. مردم به مرجع بیدار شهر آقا نجفی پناه بردند و خواستار چاره‎جویی شدند. در پی این اقدام اندک اندک آثار نبرد داخلی در سپاهان آشکار شد. با فرود گلوله‎های توپ دولتیان در پیرامون مسجد شاه جنگی سرنوشت ساز در گرفت و مردم در سایه رهنمودهای حاج آقا نورالله به پیروزی دست یافتند.
[۲۱] . حکم نافذ آقا نجفی، موسی نجفی، ص ۲۰۶ - ۲۱۰.
پس از سقوط اصفهان رزمندگان عشایر به جانب تهران روان شدند و با پیوستن به نیروهای آزادیخواه، محمد علی شاه را از تخت قدرت به زیر کشیدند.
[۲۲] . تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج ۱، ص ۱۲۵ - ۱۲۶.

پس از این پیروزی اندک اندک آثار ناسازگاری در میان مشروطه جویان پدیدار شد. حاج آقا نورالله که اینک از وضعیت دشوار شیخ فضل الله نوری آگاه شده بود، با هدف یاری آن فقیه فرزانه پای در مسیر تهران نهاد ولی پیروانش وی را از این اقدام خطرناک باز داشتند.
[۲۳] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹.
بدین ترتیب روحانی شریعت خواه پایتخت به شهادت رسید و صمصام السلطنه که به یاری آقا نورالله در سپاهان قدرت یافته بود، یکباره در شمار مخالفان روحانیت جای گرفت و فرمان تبعید آقا نجفی و آقا نورالله را برای اجرا به کارگزارانش ابلاغ کرد.
[۲۴] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱۷ و ۱۱۸.

این فرمان به سبب حمایت بی‎دریغ مردم از رهبران دینی ناکام ماند و اندکی بعد طرح ترور حاج آقا نورالله تصویب شد. مجتهد بیدار شهر از نقشه پلید‌ آنها آگاهی یافت و در ۱۳۲۹ رهسپار عراق شد.
[۲۵] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹ - ۱۲۱.
او که اینک محصول تلاشهای شبانه روزی مؤمنان را در چنگ غربگرایان می‎دید، پیوسته می‎گفت: ما انگور انداختیم که سرکه شود آن را شراب کردند.
[۲۶] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹ - ۱۲۱.




اقامت راهبر بزرگ روشندلان سپاهان در عراق دیری نپایید. در ۱۳۳۲ هـ.ق برادر گرانقدرش حاج آقا محمد تقی مشهور به آقا نجفی سرای خاکی را وداع گفت.
[۲۷] . آگهی شهان از کار جهان، بخش ۳، ص ۱۳۷.
این خبر ستاره تابناک خاندان رازی را به حضور در زادگاه و حمایت از مؤمنان آن سامان فرا خواند. در چهارم رمضان این سال نبرد نخست جهانی آغاز شد و در ماه ذیقعده فقیه دلاور ایران به اصفهان گام نهاد.
[۲۸] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱۸ و ۱۲۱.
او منطقه سپاهان را پایگاه میهن دوستان مؤمن ساخت، فرمان بسیج همگانی صادر کرد و به حمایت از کمیته دفاع ملی پرداخت. آن دانشور روشن بین دیگر بار عشایر را به خدمت دین فرا خواند. مأموران بریتانیایی را از تلگرافخانه اخراج کرده، کارگزاران ایرانی را در آنجا به کار گماشت، موجودی بانک شاهنشاهی را به سود مجاهدان مصادره کرد و همه چیز را برای اقدامات همه جانبه تدافعی آماده ساخت.
[۲۹] . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۳۲۱ و ۳۲۲.
رهبر مجاهدان اصفهان، که عثمانیان را برادران دینی ایرانیان می‎دانست، در نخستین فرصت لشکری از داوطلبان به سوی نیروهای مسلمان عثمانی فرستاد تا آنها را در رویارویی با کفار روس یاری دهند.
[۳۰] . آگهی شهان از کار جهان، بخش سوم، ص ۱۳۹.

مجموعه اقدامهای فقیه بیدار سپاهان خشم دشمنان اسلام را برانگیخت. به گونه‎ای که چون خبر حرکت سپاه روس به سمت اصفهان در شهر پیچید همه دریافتند که هدف اصلی آنها نابودی حاج آقا نورالله است. با نزدیک شدن ارتش روس فقیه بزرگ ایران راه عراق پیش گرفت و دیگر بار به آستان امامان معصوم علیهم السلام پناه برد.
[۳۱] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۲۳ و ۱۳۹.




بدین ترتیب مهاجرت رهبران مذهبی به قم آغاز شد. رضا خان نگران از اعتراض روحانیان گفت: مدرس کم بود حالا آخوندها هم علیه من به قم لشکرکشی کرده‎اند! با این لشکر چه کنم! یکی از درباریان پاسخ داد: قربان، شما که این همه سران عشایر و خانها را نابود کرده‎اید، این یک آخوند که چیزی نیست، رضاخان گفت قضیه کوچک نیست، آن اصفهانی آدم خطرناکی است.
[۳۲] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۳۸۵ - ۳۸۶.

مهاجران معترض خواستهای خویش را که چیزی جز کاهش قدرت رضاخان و نظارت فزون‎تر مجتهدان بر قوای سه گانه نبود.
[۳۳] . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۵۶.
با سردمداران تهران در میان نهادند. بیان روشن اهداف پناهندگان به قم در کنار نامه‎های حمایت و تأیید مراجع نجف رقم معترضان را فزونی بخشید و بازار را به اعتصاب کشاند.
رضاخان در بند تدبیر فقیه هوشمند اصفهان گرفتار آمده بود. دیگر نه وقت گذرانی و نه پیشگیری از مهاجرت بیشتر روحانیان، هیچ یک سودمند نمی‎نمود. بنابراین اندیشه‌ واپسین راه نجات در ذهنش شکل گرفت. عامل اجرای نقشه پلید دربار جنایتکاری پلید بود که لباس پزشک ویژه بر تن داشت. درباریان با بهره گیری از فرصت مناسبی که سرماخوردگی و خستگی حاج آقا نورالله پدید آورده بود به بالینش شتافتند. پزشک ویژه که به چیزی جز تزریق نهایی نمی‎اندیشید از بررسی
نبض و حرارت بدن سرور مجتهدان ایران، بیماری‎اش را مالاریا و چاره کار را تزریق «کنین» خواند. دانشور بیدار سپاهان که از دلسوزی دشمنان اندیشناک شده بود، پزشک را از تزریق بازداشت ولی مأمور کهنه کار بی‎توجه به ناخشنودی بیمار سمی کشنده بر پیکر نحیفش تزریق کرد.
پس از خروج فرستادگان دربار دردی جانکاه عارف وارسته اصفهان را در بر گرفت و سرانجام در بامداد اول رجب ۱۳۴۶ هـ.ق به زندگی خاکی‎اش پایان داد.
[۳۴] . اندیشه سیاسی و...، ص ۴۲۸ و ۴۲۹.



 
۱. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، سید مصلح الدین مهدوی، ج ۲، ص ۱۱ و ۱۷.
۲. . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، موسی نجفی، ص ۲۸.
۳. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۷.
۴. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۳۱۳.
۵. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۷ و ۱۸.
۶. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱.
۷. . آگهی شهان از کار جهان، حاج میرزا حسن خان جابری انصاری، بخش سوم، ص ۸۸.
۸. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۰۷ - ۴۱۱.
۹. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۳۹ - ۴۴۰.
۱۰. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۴۷.
۱۱. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۱۲۲ - ۱۲۴.
۱۲. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۱۳۹.
۱۳. . آگهی شهان از کار جهان، بخش سوم، ص ۱۱۶.
۱۴. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۷۴.
۱۵. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۱، ص ۴۷۴ - ۴۷۵.
۱۶. . تاریخ اصفهان، حسن انصاری جابری، چاپ سنگی، ص ۱۸۴.
۱۷. . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۵۳.
۱۸. . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۶۰ - ۱۶۸.
۱۹. . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۱۹۳.
۲۰. . تاریخ اصفهان، ص ۱۸۷.
۲۱. . حکم نافذ آقا نجفی، موسی نجفی، ص ۲۰۶ - ۲۱۰.
۲۲. . تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج ۱، ص ۱۲۵ - ۱۲۶.
۲۳. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹.
۲۴. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱۷ و ۱۱۸.
۲۵. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹ - ۱۲۱.
۲۶. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۰۹ - ۱۲۱.
۲۷. . آگهی شهان از کار جهان، بخش ۳، ص ۱۳۷.
۲۸. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۱۸ و ۱۲۱.
۲۹. . اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، ص ۳۲۱ و ۳۲۲.
۳۰. . آگهی شهان از کار جهان، بخش سوم، ص ۱۳۹.
۳۱. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۲۳ و ۱۳۹.
۳۲. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۳۸۵ - ۳۸۶.
۳۳. . تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، ج ۲، ص ۱۵۶.
۳۴. . اندیشه سیاسی و...، ص ۴۲۸ و ۴۲۹.




سایت اندیشه قم    



جعبه ابزار