• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پوشاندن دست (دانشنامه‌حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پوشاندن دست یکی از کارهای ممنوع برای احرام‌گزار است. از مهم‌ترین مصداق‌های پوشاندن دست، پوشیدن دستکش است که با عنوان «لبس القفازین» ذیل مبحث حرمت پوشیدن لباس دوخته (لبس المخیط) یاد شده است. و محدوده حرمت پوشاندن دست هم همان است که به طور معمول، دستکش، دست را می‌پوشاند. فقیهان در مرود کفاره پوشاندن دست اختلاف نظر دارند که برخی از فقیهان امامیه معتقدند که کفاره آن قربانی کردن یک گوسفند است وفقهیان اهل سنت معتقدند که کفاره آن همان کفاره ازاله مو است.


فقیهان امامی،
[۱] طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۲۰، تهران، المکتبة المرتضویه    .
[۲] ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۴۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
[۳] سید ابوالقاسم خوئی وسید محمدرضا خلخالی، المعتمد، ج۳، ص۴۱۹.    
مالکی،
[۴] مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۵۹، مصر، مطبعة السعاده.
[۵] مالک بن انس، الموطا، ج۱، ص۳۲۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.    
[۶] رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۴۰، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
حنبلی
[۷] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۸] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۴۷۳، ۵۲۰-۵۲۱، آل البیت.
و بیشتر فقیهان شافعی
[۹] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴، دار الفکر.    
[۱۰] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۷، ۲۶۳، ۲۶۹، ۳۵۹، دار الفکر.    
بر آنند که پوشیدن دستکش برای زن احرام‌گزار که معمولاً برای حفاظت از سرما یا گرما
[۱۱] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۱۲] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۲، دار الفکر.    
[۱۳] ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۴۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
و یا زینت
[۱۴] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۷۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
[۱۵] روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۴۲-۴۴۳، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.    
[۱۶] فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۴، ص۸۱، قم، مرکز فقه ائمه اطهار، ۱۴۲۳ق.    
انجام می‌شود، حرام است. پشتوانه آنان احادیثی است که با تجویز پوشیدن لباس دوخته شده برای زنان، دستکش را استثناء کرده‌اند.
[۱۷] بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
[۱۸] سجستانی، ابو داود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۶۶، بیروت، المکتبة العصریة، صیدا.    
[۱۹] کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
افزون بر این، برخی فقیهان اهل سنت پوشاندن دست را مانند پوشاندن صورت دانسته‌اند.
[۲۰] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴، دار الفکر.    
دست‌ها و صورت زن مانند موی او نیست که پوشاندن آن در حال نماز واجب باشد؛ پس در حال احرام نباید پوشانده شود. فقیهان حنفی پوشاندن دست را با دستکش حرام نشمرده‌اند.
[۲۱] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۱۲۸، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۲۲] کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۲۳] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.    
پشتوانه آن‌ها، عمل صحابه
[۲۴] ابن عبدالبر، الاستذکار، ج۴، ص۱۵، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.    
[۲۵] بیهقی، ابوبکر، معرفة السنن و الآثار، ج۷، ص۱۳۹، دار الوفاء، ۱۴۱۲ه.    
و حدیثی نبوی
[۲۶] الدارقطنی، سنن الدارقطنی، ج۳، ص۲۴۶، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۴ق.    
[۲۷] بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۷۹، بیروت، دار الکتب العلمیة،۱۴۲۴ه..    
است که در مقام بیان، بدون اشاره به پوشاندن دست، زن احرام‌گزار را تنها از پوشاندن صورت بر حذر داشته است.
[۲۸] سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۱۲۸، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.    
[۲۹] ِ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
حنفیان روایت نبوی دلالت‌گر بر نهی زنان از پوشیدن دستکش را بر نهی تنزیهی (کراهت) حمل کرده‌اند.
[۳۰] کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۳۱] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.    
‌اندکی از فقیهان امامی نیز این‌گونه روایات را بر نهی تنزیهی حمل کرده‌اند.
[۳۲] موسوی عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۳۲، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.    
[۳۳] طباطبایی، سید علی، نک:ریاض المسائل، ج۶، ص۲۷۵، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۸ق.    
[۳۴] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۲، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق.    

فقیهان امامی
[۳۵] طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۱۷، تهران، المکتبة المرتضویه.    
[۳۶] قاضی ابن براج، المهذب، ج۱، ص۲۱۲، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.    
و اهل سنت
[۳۷] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۷، ۳۵۹، دار الفکر.    
[۳۸] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۴۹۴، آل البیت.
[۳۹] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۷-۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
به پشتوانه روایاتی که پوشیدن لباس دوخته (المخیط) را بر مرد احرام‌گزار ممنوع شمرده،
[۴۰] احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۱۰، ص۲۰۶، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ه.    
[۴۱] کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۰-۳۴۱، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۴۲] بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۷۷، بیروت، دار الکتب العلمیة.    
پوشیدن دستکش را از این نظر بر او حرام دانسته‌اند.
[۴۳] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۴۸۸-۴۸۹، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
[۴۴] بکری دمیاطی، اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۶۵-۳۶۷، دار الفکر، ۱۴۱۸ه.    
[۴۵] سید ابوالقاسم خوئی و سید محمد رضا خلخالی، المعتمد، ج۳، ص۴۱۹.    
بر این اساس، آن چه بر احرام‌گزار مرد حرام است، تنها پوشاندن دست نیست؛ بلکه پوشاندنی است که مصداق پوشیدن لباس دوخته به شمار رود.
[۴۶] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۴۷] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۴-۲۵۵، دار الفکر.    
[۴۸] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۱، آل البیت.


در باور فقیهان اهل سنت، جز دستکش که لباس دوخته شده به شمار می‌رود، پوشاندن دست با پوشش دیگر مانند پارچه حرام نیست.
[۴۹] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۱۰، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۵۰] رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰۲، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
[۵۱] عبدالحمید شروانی وابن قاسم العبادی، حواشی الشروانی، ج۴، ص۱۶۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
آن چه حرام است، پوشاندن لباس بر دست است، نه صرف پوشاندن دست.
[۵۲] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
البته برخی از آنان بر این باورند که محکم بستن پارچه به دست، حرام و موجب کفاره است.
[۵۳] عبدالله بن قدامه، نک:المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۵۴] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۱، آل البیت.
فقیهان امامی نیز با تصریح به حرمت پوشیدن دستکش، به پوشاندن دست با غیر دستکش نپرداخته‌اند.
[۵۵] شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۲۹۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
[۵۶] قمی، علی، جامع الخلاف، ص۱۸۳، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش.    
[۵۷] فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۷۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.    

با توجه به این‌که روایات به حرمت پوشاندن دست با دستکش برای احرام‌گزار تصریح کرده‌اند،
[۵۸] بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
[۵۹] سجستانی، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۶، بیروت، المکتبة العصریة.    
[۶۰] کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
محدوده حرمت همان است که به طور معمول، دستکش، دست را می‌پوشاند، یعنی تا مچ دست یا ساعد.
[۶۱] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۲، دار الفکر.    
[۶۲] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۰۲، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    


برخی فقیهان امامی، کفاره پوشاندن دست برای زن را در شمار کفاره پوشیدن لباس دوخته• یاد کرده و آن را قربانی کردن یک گوسفند دانسته‌اند.
[۶۳] سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدرضا خلخالی، کتاب الحج، ج۴، ص۱۴۳، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.    
[۶۴] امام خمینی، منتخب مناسک حج، ص۱۱۹، قم، مشعر، ۱۴۲۶ق.
شماری دیگر به پشتوانه اصل برائت و نبودن حدیثی ویژه در این باره، پوشیدن دستکش را اصولاً موجب کفاره نشمرده‌اند.
[۶۵] بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۵، ص۴۴۷-۴۴۸، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
[۶۶] محمودی، محمدرضا، مناسک حج، ص۲۴۲، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
فقیهان شافعی و مالکی و حنبلی پوشیدن دستکش را برای زن مایه کفاره دانسته‌اند
[۶۷] عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
[۶۸] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۶۳، دار الفکر.    
[۶۹] رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۴۰، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
و آن را همان کفاره ازاله مو (← ازاله مو) یعنی تخییر میان قربانی کردن گوسفند، سه روز روزه گرفتن و اطعام حدود نُه کیلوگرم غذا به شش فقیر دانسته‌اند.
[۷۰] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۳۶۷-۳۶۸، ۳۷۷، دار الفکر.    
[۷۱] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۵، آل البیت.

فقیهان امامی،
[۷۲] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۷، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    
[۷۳] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۷۴] سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدرضا خلخالی، کتاب الحج، ج۴، ص۱۴۳-۱۴۴، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.    
شافعی،
[۷۵] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴-۴۵۵، دار الفکر.    
[۷۶] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۹، دار الفکر.    
مالکی
[۷۷] مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۶۲، دارالکتب العلمیة.    
[۷۸] دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۵، دارالفکر.    
و حنبلی
[۷۹] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۴-۵۲۵، آل البیت.
برای مردان و زنان؛ و فقیهان حنفی
[۸۰] کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۷، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
[۸۱] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۷-۵۹۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
تنها برای مردان، به وجوب کفاره در حالت اضطرار به پوشاندن دست، باور دارند. پشتوانه آنان، افزون بر روایات،
[۸۲] کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۸، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
[۸۳] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۴۱، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.    
[۸۴] طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۸۴، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
تنقیح مناط از آیه ۱۹۶ بقره/۲ است که بر بیمار مضطر، کفاره را واجب کرده است.
[۸۵] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۱-۴۵۲، دار الفکر.    
[۸۶] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۹، دار الفکر.    
[۸۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۴-۴۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    


۳.۱ - کفاره پوشاندن دست در حال جهل و فراموشی

فقیهان امامی،
[۸۸] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۸، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.    
[۸۹] موسوی عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۵۴، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق.    
[۹۰] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
شافعی
[۹۱] رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۶۸، دار الفکر.    
[۹۲] نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۳۳۸، دار الفکر.    
و حنبلی
[۹۳] تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۳۲، آل البیت.
به پشتوانه احادیث،
[۹۴] بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۷، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
[۹۵] نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۴-۵، بیروت، دار الفکر.
[۹۶] طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۶۹-۳۷۰، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
در صورت پوشاندن دست از روی جهل یا فراموشی، کفاره را واجب نشمرده‌اند. فقیهان مالکی و حنفی تنها برای مردان در این صورت، پرداخت کفاره را برای احرام‌گزار باور دارند.
[۹۷] مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۲۳، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.    
[۹۸] کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۸، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
[۹۹] ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
آنان روایت‌های مورد استناد مخالفان را بر رفع مؤاخذه و کیفر حمل کرده‌اند، نه بر رفع کفاره.
[۱۰۰] کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۸، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    


۱) الاستذکار: ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق.) ، به کوشش سالم عطا و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م؛
۲) الاوائل: ابوهلال العسکری (م،۳۹۵ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق؛
۳) بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م،۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛
۴) تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م،۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق؛
۵) تفصیل الشریعه: فاضل اللنکرانی، قم، مرکز فقه ائمه اطهار، ۱۴۲۳ق؛
۶) تهذیب الاحکام: الطوسی (م،۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛
۷) جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی (م. قرن۷ق.) ، به کوشش حسنی، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش؛
۸) جواهر الکلام: النجفی (م،۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
۹) حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م،۱۲۳۰ق.) ، دار احیاء الکتب العربیه؛
۱۰) حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م،۱۲۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
۱۱) الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م،۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛
۱۲) حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م،۱۳۰۱ق.) و العبادی (م. ۹۹۴ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
۱۳) الخلاف: الطوسی (م،۴۶۰ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق؛
۱۴) الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م،۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛
۱۵) ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م،۱۲۳۱ق.) ، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۸ق؛
۱۶) السرائر: ابن ادریس (م،۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛
۱۷) سنن ابی‌داود: السجستانی (م،۲۷۵ق.) ، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛
۱۸) سنن الدارقطنی: الدارقطنی (م،۳۸۵ق.) ، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛
۱۹) السنن الکبری: البیهقی (م،۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
۲۰) صحیح البخاری: البخاری (م،۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛
۲۱) صحیح مسلم: مسلم (م،۲۶۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛
۲۲) فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م،۶۲۳ق.) ، دار الفکر؛
۲۳) فقه الصادق۷: سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق؛
۲۴) الکافی: الکلینی (م،۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
۲۵) کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م،۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛
۲۶) کشف القناع: اسدالله بن اسماعیل التستری (م،۱۲۳۷ق.) ، آل البیت؛
۲۷) کشف اللثام: الفاضل الهندی (م،۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
۲۸) المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م،۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
۲۹) المبسوط: السرخسی (م،۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
۳۰) المجموع شرح المهذب: النووی (م،۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛
۳۱) مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م،۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق؛
۳۲) المدونة الکبری: مالک بن انس (م،۱۷۹ق.) ، مصر، مطبعة السعاده؛
۳۳) مستند الشیعه: احمد النراقی (م،۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق؛
۳۴) مسند احمد: احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛
۳۵) المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (م،۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛
۳۶) معرفة السنن و الآثار: البیهقی (م،۴۵۸ق.) ، به کوشش کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
۳۷) المغنی: عبدالله بن قدامه (م،۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
۳۸) من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م،۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
۳۹) مناسک حج (محشی): محمد رضا محمودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق؛
۴۰) منتخب مناسک حج: امام خمینی۱، قم، مشعر، ۱۴۲۶ق؛
۴۱) مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م،۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛
۴۲) الموطّا: مالک بن انس (م،۱۷۹ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛
۴۳) المهذب: القاضی ابن البراج (م،۴۸۱ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.

۱. ↑ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۲۰، تهران، المکتبة المرتضویه    .
۲. ↑ ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۴۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۳. ↑ سید ابوالقاسم خوئی وسید محمدرضا خلخالی، المعتمد، ج۳، ص۴۱۹.    
۴. ↑ مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۵۹، مصر، مطبعة السعاده.
۵. ↑ مالک بن انس، الموطا، ج۱، ص۳۲۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.    
۶. ↑ رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۴۰، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
۷. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۸. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۴۷۳، ۵۲۰-۵۲۱، آل البیت.
۹. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴، دار الفکر.    
۱۰. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۷، ۲۶۳، ۲۶۹، ۳۵۹، دار الفکر.    
۱۱. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۱۲. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۲، دار الفکر.    
۱۳. ↑ ابن ادریس، السرائر، ج۱، ص۵۴۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.    
۱۴. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۷۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۱۵. ↑ روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۴۲-۴۴۳، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.    
۱۶. ↑ فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه، ج۴، ص۸۱، قم، مرکز فقه ائمه اطهار، ۱۴۲۳ق.    
۱۷. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
۱۸. ↑ سجستانی، ابو داود، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۶۶، بیروت، المکتبة العصریة، صیدا.    
۱۹. ↑ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۲۰. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴، دار الفکر.    
۲۱. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۱۲۸، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۲۲. ↑ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۲۳. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.    
۲۴. ↑ ابن عبدالبر، الاستذکار، ج۴، ص۱۵، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.    
۲۵. ↑ بیهقی، ابوبکر، معرفة السنن و الآثار، ج۷، ص۱۳۹، دار الوفاء، ۱۴۱۲ه.    
۲۶. ↑ الدارقطنی، سنن الدارقطنی، ج۳، ص۲۴۶، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۴ق.    
۲۷. ↑ بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۷۹، بیروت، دار الکتب العلمیة،۱۴۲۴ه..    
۲۸. ↑ سرخسی، محمد، المبسوط، ج۴، ص۱۲۸، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.    
۲۹. ↑ ِ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۳۰. ↑ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۶، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۳۱. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.    
۳۲. ↑ موسوی عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۷، ص۳۳۲، قم، آل البیت:، ۱۴۱۰ق.    
۳۳. ↑ طباطبایی، سید علی، نک:ریاض المسائل، ج۶، ص۲۷۵، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۸ق.    
۳۴. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۱۲، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق.    
۳۵. ↑ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۳۱۷، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۳۶. ↑ قاضی ابن براج، المهذب، ج۱، ص۲۱۲، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.    
۳۷. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۷، ۳۵۹، دار الفکر.    
۳۸. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۴۹۴، آل البیت.
۳۹. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۲۷-۵۲۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
۴۰. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۱۰، ص۲۰۶، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ه.    
۴۱. ↑ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۰-۳۴۱، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۴۲. ↑ بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، ج۵، ص۷۷، بیروت، دار الکتب العلمیة.    
۴۳. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۴۸۸-۴۸۹، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
۴۴. ↑ بکری دمیاطی، اعانة الطالبین، ج۲، ص۳۶۵-۳۶۷، دار الفکر، ۱۴۱۸ه.    
۴۵. ↑ سید ابوالقاسم خوئی و سید محمد رضا خلخالی، المعتمد، ج۳، ص۴۱۹.    
۴۶. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۴-۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۴۷. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۴-۲۵۵، دار الفکر.    
۴۸. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۱، آل البیت.
۴۹. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۱۰، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۵۰. ↑ رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۴، ص۲۰۲، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۵۱. ↑ عبدالحمید شروانی وابن قاسم العبادی، حواشی الشروانی، ج۴، ص۱۶۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵۲. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۵۳. ↑ عبدالله بن قدامه، نک:المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۵۴. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۱، آل البیت.
۵۵. ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ج۲، ص۲۹۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.    
۵۶. ↑ قمی، علی، جامع الخلاف، ص۱۸۳، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش.    
۵۷. ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۷۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.    
۵۸. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۵، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
۵۹. ↑ سجستانی، سنن ابی داود، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۶، بیروت، المکتبة العصریة.    
۶۰. ↑ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۴-۳۴۵، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۶۱. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۲، دار الفکر.    
۶۲. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۰۲، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    
۶۳. ↑ سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدرضا خلخالی، کتاب الحج، ج۴، ص۱۴۳، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.    
۶۴. ↑ امام خمینی، منتخب مناسک حج، ص۱۱۹، قم، مشعر، ۱۴۲۶ق.
۶۵. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق، ج۱۵، ص۴۴۷-۴۴۸، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.    
۶۶. ↑ محمودی، محمدرضا، مناسک حج، ص۲۴۲، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
۶۷. ↑ عبدالله بن قدامه، المغنی، ج۳، ص۳۰۵، مکتبة القاهرة، ۱۳۸۸ه.    
۶۸. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۶۳، دار الفکر.    
۶۹. ↑ رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۱۴۰، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.    
۷۰. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۳۶۷-۳۶۸، ۳۷۷، دار الفکر.    
۷۱. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۵، آل البیت.
۷۲. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۷، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.    
۷۳. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۷۴. ↑ سید ابوالقاسم خوئی و سید محمدرضا خلخالی، کتاب الحج، ج۴، ص۱۴۳-۱۴۴، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.    
۷۵. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۴-۴۵۵، دار الفکر.    
۷۶. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۹، دار الفکر.    
۷۷. ↑ مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۶۲، دارالکتب العلمیة.    
۷۸. ↑ دسوقی، محمد، حاشیة الدسوقی، ج۲، ص۵۵، دارالفکر.    
۷۹. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۲۴-۵۲۵، آل البیت.
۸۰. ↑ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۷، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    
۸۱. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۷-۵۹۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۸۲. ↑ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۴۸، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.    
۸۳. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۴۱، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.    
۸۴. ↑ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۸۴، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۸۵. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۵۱-۴۵۲، دار الفکر.    
۸۶. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۲۵۹، دار الفکر.    
۸۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۴-۴۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۸. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۸، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.    
۸۹. ↑ موسوی عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۵۴، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق.    
۹۰. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۰۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۹۱. ↑ رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، ج۷، ص۴۶۸، دار الفکر.    
۹۲. ↑ نووی، ابو زکریا، المجموع، ج۷، ص۳۳۸، دار الفکر.    
۹۳. ↑ تستری، اسدالله، کشف القناع، ج۲، ص۵۳۲، آل البیت.
۹۴. ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۱۷، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.    
۹۵. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج۴، ص۴-۵، بیروت، دار الفکر.
۹۶. ↑ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۶۹-۳۷۰، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۹۷. ↑ مالک بن انس، المدونة الکبری، ج۱، ص۴۲۳، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.    
۹۸. ↑ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۸، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
۹۹. ↑ ابن عابدین، حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۹۸، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
۱۰۰. ↑ کاسانی، علاءالدین، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۸، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.    


دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «پوشاندن دست»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۴/۲۳.    



جعبه ابزار